Filozofia polska
wobec problemu cywilizacji

Teoria Feliksa Konecznego

NR 2573

Sonia Bukowska

Filozofia polska
wobec problemu cywilizacji

Teoria Feliksa Konecznego

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2007

Redaktor Małgorzata Pogłódek

Projektant okładki Małgorzata Pleśniar

Redaktor techniczny Barbara Arenhövel

Korektor Irena Turczyn

Copyright © 2007 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1742-7

Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: [e-mail]

Wydanie I. Nakład: 200 + 50 egz. Ark. druk. 9,5. Ark. wyd.
12,0. Przekazano do łamania w październiku 2007 r. Podpisa-
no do druku w listopadzie 2007 r. Papier offset. kl. III, 80 g
Cena 18 zł

STUDIO NOA Ireneusz Olsza
ul. Emerytalna 17c/48, 40-729 Katowice

Redaktor serii: Filozofia

Andrzej Kiepas

Recenzent

Stanisław Jedynak

Praca finansowana z grantu wydziałowego GW/11/07

5

Spis treści

Wstęp

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Nota biograficzna

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

R o z d z i a ł I

Problem metody w filozofii dziejów

. . . . . . . . . . . . . . . .

15

W poszukiwaniu źródeł metody dedukcyjnej w historiozofii . . . . . . . .

19

Filozoficzna refleksja nad historią a metoda indukcyjna . . . . . . . . . .

22

Metodologiczne stanowisko Feliksa Konecznego . . . . . . . . . . . . .

25

R o z d z i a ł II

Cywilizacja w procesie dziejowym

. . . . . . . . . . . . . . . .

31

Od historiograficznego uniwersalizmu do pluralizmu cywilizacyjnego . . . . .

31

„Cywilizacja” – interpretacje pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . .

35

„Cywilizacja” i „kultura” jako pojęcia równoznaczne bądź komplementarne .

36

Pojęciowa opozycja cywilizacji i kultury . . . . . . . . . . . . . . .

38

Kategoria cywilizacji w ujęciu Feliksa Konecznego . . . . . . . . . . .

40

Początki cywilizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

Przyczyny różnic między cywilizacjami . . . . . . . . . . . . . . . .

50

Stanowisko Feliksa Konecznego wobec tradycyjnych ujęć problemu . . . .

50

Przyczyny różnic cywilizacyjnych według Feliksa Konecznego . . . . . .

60

R o z d z i a ł III

Cywilizacje w świecie współczesnym

. . . . . . . . . . . . . . .

86

Cywilizacja bramińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88

Cywilizacja żydowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

92

Cywilizacja chińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99

Cywilizacja turańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Cywilizacja arabska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Cywilizacja bizantyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Cywilizacja łacińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Aksjologiczne aspekty Feliksa Konecznego teorii cywilizacji . . . . . . . . 120

R o z d z i a ł IV

Nauka o cywilizacji a prawa dziejowe

. . . . . . . . . . . . . . . 125

Problem przezwyciężania ewolucjonizmu w historiozofii . . . . . . . . . . 125

Prawa rządzące cywilizacjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Zakończenie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Bibliografia

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Indeks osobowy

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Summary

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Zusammenfassung

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

7

Wstęp

Jeszcze wśród myślicieli pierwszej połowy XIX wieku dominował pogląd

utożsamiający podmiot dziejów z całą ludzkością, ale już w drugiej połowie tego
stulecia zaczęto ujmować dzieje przez pryzmat wielu podmiotów zbiorowych.
Niemniej jednak koncepcje, które podkreślały typologiczną różnorodność cywi-
lizacji, stały się cechą charakterystyczną myśli historiozoficznej dopiero w po-
czątkach wieku XX. Tendencja ta znalazła wyraz także w ówczesnej historiozofii
polskiej, przy czym rodzime teorie podejmujące problem dziejów z perspektywy
pluralizmu cywilizacyjnego nie były pozbawione znamion oryginalności. Z pew-
nością nie sposób odmówić jej teorii Feliksa Konecznego (1862—1949), który,
obok Erazma Majewskiego (1858—1922), zaliczany jest do najwybitniejszych
polskich teoretyków cywilizacji.

Oryginalność historiozoficznej koncepcji Feliksa Konecznego przejawia się już

w jego definicji cywilizacji, która zrywa z dotychczasowymi sposobami interpre-
tacji pojęcia i zastępuje je ujęciem strukturalistycznym. Cywilizacja, rozumia-
na jako „metoda ustroju życia zbiorowego”, miała organizować życie zbiorowe
we wszelkich jego aspektach, bez dzielenia go na materialne i duchowe. Z ko-
lei uznanie nierozerwalności potrójnego splotu walki o byt (obejmowała walkę
o byt materialny, byt umysłowy oraz byt moralny) sprawiło, że zbędne stało się
też jakościowe odróżnianie cywilizacji od kultury.

Różne przyczyny, wydaje się jednak, że chodziło głównie o względy świato-

poglądowe, spowodowały, że sformułowana przez Konecznego teoria cywiliza-
cji kilkadziesiąt lat nie budziła większego zainteresowania polskich uczonych.
Wcześniej została dostrzeżona i doceniona poza granicami kraju, a pierwszą próbę
syntetycznego ujęcia filozoficznego dorobku Konecznego podjął profesor uniwer-
sytetu w Moguncji Anton Hilckmann (1900—1970), który opublikował ponad

8

dwadzieścia artykułów na ten temat. Teoria polskiego myśliciela zyskała również
uznanie Arnolda J. Toynbeego, który napisał przedmowę do angielskojęzycznej
wersji dzieła O wielości cywilizacyj (On the Plurality of Civilizations. London
1962). W Polsce większe zainteresowanie historyków i filozofów wzbudziła ona
dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku. O zmianie nastawienia do
twórczości F. Konecznego świadczą nie tylko coraz liczniejsze wydania jego prac
(między innymi reprinty książek opublikowanych wcześniej w Londynie), ale
także artykuły i opracowania naukowe oraz monografie poświęcone teorii „wie-
lości cywilizacyj”

1

. Liczne spośród poruszonych w niej problemów nadal pozo-

stają otwarte, a ich dotychczasowa interpretacja, dokonana zarówno w polskich,
jak i zagranicznych opracowaniach, nie jest wyczerpana. Można zatem przyjąć,
że rozważania zawarte w tej książce są próbą ujęcia historiozoficznych poglądów
Konecznego w kolejny schemat interpretacyjny, który oczywiście mógłby być
przyczynkiem do dalszych dyskusji. Przedmiotem dociekań są nie tylko najważ-
niejsze aspekty teorii polskiego historiozofa, ale w związku z tym, że teoria owa
była wyrazem ogólniejszej tendencji w europejskiej refleksji nad dziejami, po-
równuje się ją również z innymi sformułowanymi w tym okresie koncepcjami
pluralizmu cywilizacyjnego. Należy zaznaczyć, że w pracy świadomie pominię-
to kwestię ideologicznego wymiaru koncepcji F. Konecznego, ponieważ wydaje
się, że w przyjętym modelu interpretacyjnym mogłaby ona jedynie skompliko-
wać obraz rozważanych zagadnień historiozoficznych.

Wiele emocji budzą zwłaszcza poglądy filozofa na temat cywilizacji żydow-

skiej, ale trudno zaprzeczyć, że w jego teorii rozważania na temat tej cywilizacji
zawierają wyjątkowy ładunek emocjonalny o negatywnym zabarwieniu.

Książka została podzielona na cztery podstawowe rozdziały.
Przedmiotem rozdziału pierwszego jest stanowisko F. Konecznego wobec

metody uprawiania filozofii dziejów. Poprzedzono je omówieniem głównych
tendencji metodologicznych w historiozofii przełomu XIX i XX wieku oraz
prezentacją tych koncepcji, które w przekonaniu polskiego myśliciela wywar-
ły decydujący wpływ na powstanie i utrwalenie zarówno spekulatywnego, jak
i empirycznego nurtu w refleksji nad dziejami. W związku z dającą się zauwa-

1

Zob. między innymi: J. S k o c z y ń s k i: Idee historiozoficzne Feliksa Konecznego. Kraków

1991; I d e m: Koneczny. Teoria cywilizacji. Warszawa 2003; L. G a w o r: O wielości cywilizacji.
Filozofia społeczna Feliksa Konecznego. Lublin 2002; I d e m: Feliksa Konecznego historiozoficz-
na nauka o cywilizacji. W: Z dziejów filozofii polskiej dwudziestego wieku. Myśl nieznana, mało
znana i znana. Red. L. G a w o r. Lublin 1992; S. J e d y n a k: Aksjologiczne zagadnienia rozwoju
cywilizacji według Feliksa Konecznego. „Przegląd Humanistyczny” 1988, nr 3; S. B o r z y m: Filo-
zofia polska 1900—1950. Wrocław 1991, s. 178—180; A. Wa l i c k i: Filozoficzna problematyka
w socjologii na tle ideologii politycznych i prądów umysłowych epoki. W: Zarys dziejów filozofii
polskiej 1815—1918. Red. A. Wa l i c k i. Warszawa 1986, s. 391—398; M.A. K r ą p i e c: O ludz-
ką politykę! Warszawa 1996, s. 277—302; Z. P u c e k: Feliksa Konecznego zarys nauki o cywili-
zacji. Kraków 1972.

9

żyć w późniejszej fazie rozważań zmianą nastawienia Konecznego wobec kryty-
kowanej wcześniej metody dedukcyjnej, w rozdziale podjęto także problem mo-
dyfikacji jego metodologicznego stanowiska.

Drugi rozdział otwiera zagadnienie zmian w zakresie podmiotowości dzie-

jów, jakie dokonały się w historiozofii na początku XX wieku. W dalszej części
rozdziału analizie poddano problem istoty cywilizacji, a także jej relacji do kul-
tury. Przedstawienie propozycji F. Konecznego na tle różnych sposobów rozu-
mienia i definiowania obydwu pojęć umożliwia uchwycenie tych elementów,
które stanowią oryginalny wkład polskiego historiozofa w szeroko rozumianą
teorię cywilizacji. Głównym przedmiotem rozważań w ramach tego rozdziału
jest jednak kwestia wyodrębnienia i usystematyzowania czynników mających
decydować zarówno o powstaniu, jak i zróżnicowaniu cywilizacji. Zagadnienie
rozpoczyna podział dziejów na dwie przeciwstawne epoki: epokę przedogienną
i epokę ogienną; następnie analizie poddane zostały czynniki kreujące cywiliza-
cje, które zgodnie z założeniami tej teorii nie są tożsame z czynnikami wywołu-
jącymi różnice między nimi. Kontekst problemowy stanowią także rozważania
na temat zależności cywilizacji od rozwoju techniki, rasy, języka i religii. Roz-
dział zamyka rekonstrukcja poglądów F. Konecznego wyjaśniających przyczyny
zróżnicowania cywilizacyjnego.

Kolejny, trzeci rozdział poświęcono charakterystyce siedmiu cywilizacji, któ-

re F. Koneczny zalicza do współczesnych nam metod organizacji życia zbiorowe-
go. Kryteriami stanowiącymi podstawę ustalania właściwości poszczególnych cy-
wilizacji są czynniki określone w poprzednim rozdziale. W tym fragmencie pracy
podjęto również problem aksjologicznego wymiaru analizowanej koncepcji.

W związku z tym, że jednym z zadań, jakie Koneczny stawiał swojej na-

uce o cywilizacjach, było odkrycie w dziejach trwałych zasad i prawidłowości,
zagadnienie to stanowi treść następnego, ostatniego już rozdziału. Rozważaną
koncepcję prawidłowości historycznych poprzedza prezentacja teoretyczne-
go stanowiska F. Konecznego na tle problemu przezwyciężania ewolucjonizmu
w historiozofii.

Oddzielny fragment pracy stanowi nota biograficzna, która oprócz podsta-

wowych faktów z życia Konecznego zawiera również tytuły jego najważniejszych
dzieł, w tym między innymi prac historycznych, które ze względu na zakres te-
matyczny rozważań nie zostały uwzględnione w bibliografii.

147

Indeks osobowy

A

cton John E. 17

Adamski Franciszek 72
André J. 60
Arendt Hannah 40
Augustyn św. 18, 19, 119

B

acon Francis 23, 25

Bachofen Johann J. 48
Baczko Bronisław 24, 142, 144
Bagby Philip 32, 142
Balicki Tadeusz 76
Banajski Ryszard 36, 144
Bańka Józef 33, 37, 38, 67, 68, 74, 75,

142, 146

Barth Paul 40
Bartnik Czesław S. 19, 33, 75, 122,

135, 142

Bastian Adolf 20
Benedict Ruth 45
Berr Henri 17
Biegański Władysław 74, 142
Bonawentura św. 20
Borzym Stanisław 8, 42, 46, 47, 66, 69,

74, 120, 142

Bossuet Jacques B. 20
Bradley Francis H. 17
Briffault Robert 48

Buckle Henry T. 15, 21—23, 37
Bujak Franciszek 17, 27
Burckhardt Jacob 37
Bystroń Jan S. 76

C

arnap Rudolf 18

Cassiodor 113
Chałasiński Józef 76, 142
Chamberlain Houston S. 41
Cheyney Edward P. 17
Chołoniewski Antoni 26
Collingwood Robin G. 17
Comte Auguste 15, 20, 21, 56, 72
Condorcet Jean A. 20, 36
Coulanges Fustel 29, 60
Croce Benedetto 16
Cyceron Marek T. 35
Czarnowski Stefan 37, 44, 76
Czerwiński Ignacy 37

D

argun Lotar 62

Dawson Christopher 32, 57
Dembiński Bronisław 17
Dembołęcki Wojciech 79
Descartes René 29
Diec Joachim 142
Dilthey Wilhelm 16, 17, 67

10*

148

Dioklecjan 109,

110

Drabarek Anna 43, 142, 143
Durkheim Émile 56, 60, 72, 78

F

erguson Adam 36

Fichte Johann G. 20
Finkel Ludwik 27
Flavius Józef 97
Floryńska Halina 82, 143
Frazer James G. 56
Fries Jakob F. 57

G

awor Leszek 8, 11, 32, 34, 43, 66,

121, 126, 143

Giertych Jędrzej 87, 88
Gieysztor Aleksander 78
Głombik Czesław 36, 37, 47, 82, 123,

124, 126, 143

Gobineau Joseph A. 20, 51
Górski Artur 26
Grabmann Martin 37
Grabowski Tadeusz S. 11, 143
Grosch Paul 56, 146
Grzybowski Konstanty 26
Guardini Romano 57
Guizot François 21, 23
Gumplowicz Ludwik 17

H

abermas Jürgen 40

Handelsman Marceli 17, 24, 27, 143
Hegel Georg W. 20
Herder Johann G. 20, 36, 45, 75
Herodot 78
Hilckmann Anton 7, 34, 44, 52, 60,

141, 143, 144

Hinz Henryk 24, 144
Hoene-Wroński Józef M. 20
Humboldt Wilhelm 41
Huntington Samuel P. 33, 86, 134, 135,

136, 144

J

ao 101

Jaroszewicz Józef 37
Jastrzębska Grażyna 122, 123, 144
Jedynak Stanisław 8, 82, 120, 144
Justynian 110

K

ant Immanuel 20, 39

Keller Józef 56, 144
Kluckholm Clyde 35, 44
Kłoskowska Antonina 35—37, 44, 45,

70, 75, 76, 78, 79, 144

Kołakowski Andrzej 39, 86, 122, 134,

146

Kołłątaj Hugo 23, 24, 144
Konarski Stanisław 118
Koneczny Feliks passim
Konstantyn Wielki 110
Kotarbińska Janina 26
Krajewski Władysław 36, 144
Krąpiec Mieczysław A. 8, 37, 38, 144
Kroeber Alfred L. 32, 35, 44, 45
Krzywicki Ludwik 20, 76
Ku-Hung-Ming 101,

102

Kuderowicz Zbigniew 15—17, 32, 33,

37, 39, 123—125, 134, 135, 143, 144

Kula Witold 31, 144
Kurczewska Joanna 76, 145

L

afitte Pierre 15

Lagarde G. 60
Lakatos Imre 18
Lamprecht Karl 20
Le Bon Gustave 51, 60
Leibniz Gottfried W. 20
Littré Maximilien-Paul-Émile 15
Litwin Jakub 122, 125, 126, 144, 145
Lityński Adam 36, 143
Lorenz Konrad 75
Lubbock John 48

Ł

empicki Zygmunt 17, 27

M

acIver Robert M. 72

Madej Wojciech 34, 122, 135, 146
Majewski Erazm 7, 33, 43, 45, 49, 52,

53, 66, 76, 80, 145

Malebranche Nicolas de 20
Malinowski Bronisław 48, 70, 145
Mannheim Karl 67
Mariański Janusz 72, 145
Maritain Jacques 37, 57, 123, 124, 145
Marks Karl 70

149

Martens Ekkehard 38, 145
Martin E. 56
Maurer Reinhart 40
Mauss Marcel 78
Meinecke Friedrich 67
Michalski Konstanty 69
Mill John S. 22, 23, 26
Mirabeau Gabriel H. 36
Mitkowski J. 11, 145
Molicki Antoni 82
Montesquieu Charles 23
Morgan Lewis H. 48, 50
Müller Max 56

N

ietzsche Friedrich 39

Nowak Stefan 68, 145

O

ssowski Stanisław 76, 81, 145

Otto Rudolf 57

P

age Ch.H. 72

Parsons Talcott 44
Pawlicki Stefan 47, 126
Petrażycki Leon 74
Pietruska Elżbieta 26
Popper Karl 18, 67
Pucek Zbigniew 8, 11, 145

R

ickert Heinrich 17

Ritter Joachim 40
Robinson John H. 17
Rousseau Jean-Jacques 20

S

aint-Simon Claude H. 20

Samsonowicz Henryk 78
Schelling Friedrich W. 20
Schlegel Friedrich 20
Schleiermacher Friedrich 57
Schnädelbach Herbert 38, 145
Serejski Marian H. 17, 24, 27, 28, 145
Simmel Georg 16, 67
Skoczyński Jan 8, 11, 25, 28, 40, 42,

44, 61, 65, 76, 145

Sobieski Wacław 17
Sorokin Pitrim A. 32

Spencer Herbert 15, 72
Spengler Oswald 20, 29, 32—34, 39,

40, 49, 86, 121, 134, 136, 146

Spranger Eduard 71
Staszic Stanisław 20
Supiński Józef 16, 20, 21, 76
Szacki Jerzy 17, 31, 45, 67, 68, 75, 76,

146

Szumera Grażyna 33, 146
Szmyd Jan 11, 146

Ś

więcicki Julian 95

T

aine Hippolyte 21, 23

Tatarkiewicz Władysław 35, 38, 146
Tylor Edward B. 37, 44, 56
Teggart Frederick J. 17
Tobor Zygmunt 36, 143
Tönnies Ferdinand 72
Topolski Jerzy 15, 16, 17, 18, 21, 22,

24, 67, 68, 125, 127, 146

Tourville Henri 20
Toynbee Arnold J. 8, 29, 32, 33, 34, 86,

122, 123, 135, 136, 141, 146

Troeltsch Ernst 67
Turgot Anne Robert 36
Tyszkiewicz Leon 36, 143

V

ardy Peter 56, 146

Vico Gianbattista 20, 23, 32
Voltaire (Arouet François M.) 20, 31

W

alicki Andrzej 8, 33, 49, 53, 76,

142, 143, 146

Weber Max 16
Wilson Edward 75
Windelband Wilhelm 17
Wundt Wilhelm 41, 56

Z

dybel L. 144

Zientara Benedykt 78
Znaniecki Florian 42, 76

Ż

uk-Łapińska Ludmiła 70, 146

151

Sonia Bukowska

The Polish philosophy in the light of the civilization problem

The theory of Feliks Koneczny

S u m m a r y

The book is a monographic work in the field of the Polish philosophy at the turn

of the 19

th

and 20

th

centuries. The subject to be considered constitutes a historiophilo-

sophical theory of Feliks Koneczny (1862—1949), raising the issue of the history from
the perspective of a civilizational pluralism. It needs to be emphasized that it was one
of few theories significant in reflections on the history at that time in Poland. The orig-
inality of the concept by Koneczny appeared in its definition of civilization, which dif-
fered from the so far existing ways of interpreting the notion, and replaced them with
the structuralist point of view. Its significance contributed to the withdrawal of natural-
istic interpretations accepted in popularized models of defining the history by means of
analogy to the natural organism.

The book consists of four main chapters. The first one raises the issue of the point

of view Koneczny held to the method of treating the philosophy of the history, in the
light of the main methodological tendencies in the contemporary historiosophy. The main
subject of the second chapter is the issue of separation and systematization of factors
influencing both the development and diversification of civilization. The next chapter
covers a characteristic of seven civilizations which F. Koneczny considered the contem-
porary method of the organization of the collective life.This part of the book also deals
with the problem of an axiological dimension of the theory in question. The considera-
tions close with the phenomenon of history laws. The concept by F. Koneczny was a re-
flection of a more general tendency in the European reflection on the history therefore
the problematic context constitutes the most important civilization theories created at
that time.

152

Sonia Bukowska

Polnische Philosophie angesichts des Zivilisationsproblems

Die Theorie von Feliks Koneczny

Z u s a m m e n f a s s u n g

Das Buch ist eine Monografie aus dem Bereich der polnischen Philosophie um die

Wende des 19. zum 20. Jh. Zum Gegenstand der Betrachtungen wird geschichtsphilo-
sophische Theorie von Feliks Koneczny (1862—1949), die dem Problem der vom Ge-
sichtspunkt des zivilisatorischen Pluralismus betrachteten Geschichte gewidmet ist.
Die genannte Theorie war damals in Polen eine von vereinzelten Theorien, die das Pro-
blem der Zivilisation für historische Reflexion besonders hervorgehoben hat. Konecznys
Theorie war originell, denn sie hat den Begriff Zivilisation anders als es bisher der Fall
war, in strukturalistischer Auffassung definiert. Ihre Bedeutung beruht auch darauf, dass
sie mit naturalistischen Interpretationen gebrochen hat, die in verbreiteten Modellen die
Geschichte durch Analogie mit dem natürlichen Organismus zu klären versuchten.

Das Buch besteht aus vier Kapiteln. Das erste von ihnen beinhaltet Konecznys Mei-

nungen über die geschichtsphilosophische Methode, die mit den wichtigsten methodolo-
gischen Tendenzen in der damaligen Geschichtsphilosophie verglichen wurden. Das Ziel
der im zweiten Kapitel enthaltenen Erörterungen ist, die für Entstehung und Differen-
zierung einer Zivilisation entscheidenden Faktoren zu unterscheiden und zu systemati-
sieren. Das nächste Kapitel umfasst die Charakteristik von sieben, das Kollektivleben
organisierenden Zivilisationen, die von F. Koneczny zu den gegenwärtigen Methoden
gezählt wurden. In dem Teil wird auch der axiologische Ausmaß von der hier bespro-
chenen Theorie berührt. Am Ende der Erörterungen wird das Problem des historischen
Rechtes behandelt.

Da die Auffassung von Koneczny eine allgemeine Tendenz in europäischer Ge-

schichtsphilosophie vertrat, zum Thema der vorliegenden Monografie wurden nur die
wichtigsten damals entwickelten Zivilisationstheorien.