Fascynacja obrzędami ludowymi w literaturze polskiej[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia podmiotu

•

• Tytus Czyżewski,

Tytus Czyżewski,

Pastorałki

•

• Jan Kasprowicz,

Jan Kasprowicz,

Z chałupy

•

• Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Pieśń świętojańska o sobótce

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Dziady (cz. II)

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

Antek

•

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer,

Kazimierz Przerwa-Tetmajer,

Na skalnym Podhalu

•

• Edward Redliński,

Edward Redliński,

Konopielka

•

• Władysław Reymont,

Władysław Reymont,

Chłopi

•

• Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Wesele

Fascynacja obrzędami ludowymi w literaturze polskiej.
Omów to zjawisko,
odwołując się do wybranych przykładów.

Temat nie jest zbyt trudny, a bardzo wdzięczny. Możesz oprzeć się na utworach pozna-
nych w szkole – to dodatkowa zaleta. Przy okazji zaś lepiej poznasz naszą polską trady-
cję. Same zalety, nie znaczy to jednak, że możesz po prostu lać wodę, nie wkładając ani
trochę pracy w przygotowanie prezentacji!

Inne możliwe sformułowania tematu

• Różne postawy twórców wobec tradycji ludowej. Rola tradycji ludowej w li-

teraturze polskiej – wskaż i omów przykłady.

• Obrzędy i obyczaje ludowe w literaturze – omów sposoby ich przedstawia-

nia i funkcje w wybranych utworach.

• Ludowość jako zjawisko w literaturze XIX i XX wieku – omów, odwołując

się do wybranych przykładów.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Przywołaj słownikową definicję obyczaju

Obyczaj, to powszechnie przyjęty, umowny, utwierdzony tradycją sposób postępowania
w danych okolicznościach, właściwy dla danej grupy (np. obyczaje ludowe, obyczaje
kurpiowskie, obyczaje słowiańskie). Obyczaje to także zachowania danego człowieka,
jego sposób bycia.

Możliwość 1.

Bardzo dużo obyczajów i obrzędów ludowych związanych jest ze świętami. Na ogół nie
zdajemy sobie sprawy, jak wiele z nich ma korzenie pogańskie… I choć wielu autorów
poświęca sporo miejsca nie tylko celebrowaniu świąt, spotkamy także opisy życia co-
dziennego chłopów.

Święto to nie tylko szczególny, magiczny czas, odpoczynek i chwile spędzone z naj-

bliższymi. To także jeden z bardzo ważnych sposobów wyznaczania i klasyfikowania
czasu. Dzielenie czasu na zwykły i niezwykły, codzienność i święto, sacrum i profa-
num. Ten podział to podstawowa kulturowa klasyfikacja czasu. Badacze kultury – tacy
jak Mircea Eliade i Roger Caillois – poświęcają wiele uwagi świętom. Uważają, że
święta są bardzo potrzebne – gdyż człowiek nie jest w stanie wyobrazić sobie monoto-
nii i jednorodności czasu.

Możliwość 2.

Gdy myślimy o obyczajach i obrzędach ludowych, często kojarzą nam się one z wielką
chłopską epopeją – Chłopami Władysława Reymonta. A przecież te obyczaje i tradycje
urzekały także romantyków, młodopolan i nie tylko.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Maria Bogucka, Staropolskie

obyczaje w XVI – XVII w. – infor-
macje na temat obyczajów lu-
dowych trzeba wyłuskiwać z treś-
ci lub czytać je między wiersza-
mi. Niewątpliwą zaletą są cytaty
– głównie z poezji, ale jest także
proza.

• Barbara Guzik, Piękno folkloru

ludowego na podstawie frag-
mentu „Chłopów” – wesele Bo-
ryny, Polonistyka 1968, nr 1, s.
27 – 31 – polonistka dzieli się
swoim doświadczeniem – dość
ciekawe przedstawienie lekcji
poświęconej opisowi wesela
Macieja Boryny.

• Barbara Ogrodowska, Święta

polskie. Tradycja i obyczaj
– wykorzystaj koniecznie, nie
tylko ze względu na interesują-
ce (niestety, tylko czarno-białe)
ilustracje, ale i arcyważną dla
Twojego wystąpienia (jak rów-
nież inspirującą) treść.

• Anna Zadrożyńska, Światy, za-

światy. O tradycji świętowań
w Polsce – pięknie ilustrowany
album z ciekawie dobranymi
ilustracjami – oglądając tylko
zamieszczone tam zdjęcia i re-
produkcje, można się już sporo
dowiedzieć. Mnóstwo ciekawo-
stek i wciągająca, jak dobra
powieść, treść. Pozycja obo-
wiązkowa.

• Anna Zadrożyńska, Świętowania

polskie – przejrzyście skompo-
nowana książka – trochę przy-
pomina słownik. Bez trudu znaj-
dziesz potrzebne Ci informacje.
Esencjonalna, niezagłębiająca
się w szczegóły, do szybkiego
przypomnienia sobie najważ-
niejszych rzeczy i poukładania
wiadomości w głowie.

Reymontowi zawdzięczamy barwne, plastyczne przedstawienia nie tylko wierzeń,

zabobonów czy prac chłopów. Dużo miejsca zajmują u niego opisy świąt i niecodzien-
nych wydarzeń, takich jak choćby ślub. Nic dziwnego – w świętach można dostrzec wszyst-
kie postawy wyodrębnione przez badaczy literatury – agon (rywalizację – np. skoki
przez ognisko podczas sobótki), aleę (oczekiwanie na rozstrzygnięcia, jakie przyniesie
los), illinx (oszołomienie – np. poprzez spożywane podczas świąt alkohole czy przez
taniec) oraz mimikrę (symulowanie innej postaci).

Strategia rozwinięcia

Wymień przykłady świąt i obrzędów prezentowanych w literaturze

Sobótka

Świętojańskie rytuały skupione były wokół dwóch bardzo ważnych, potężnych żywiołów
– ognia i wody. Uznawano je za żywioły życiodajne, ale zarazem niszczące. I woda,
i ogień miały moc oczyszczającą (oczyszczająca z grzechów woda w sakramencie chrztu
i tzw. próba ognia – pomyślne jej przejście uwalniało od zarzutów; oskarżanego o jakiś
postępek ogłaszano niewinnym). To święto – obchodzone wieczorem i w nocy – także
miało moc oczyszczającą. Obchodzono je w wigilię święta Jana Chrzciciela. Dla dziew-
cząt była to okazja do wróżb – dowiadywały się między innymi, kiedy i za kogo wyjdą za
mąż, dla kawalerów – do popisów i ryzykownych skoków przez ogniska. A dla wszystkich
do zabawy w piękny, letni wieczór, tańców i śpiewów.

Po nocy świętojańskiej następował dzień Jana Chrzciciela – tego dnia chłopi nie

ośmielali się wychodzić w pole pracować. Trzeba było także bardzo uważać na rusałki,
które tego dnia swobodnie hasały w zbożu i… porywały dzieci. To chrześcijańskie świę-
to połączone było z pogańską sobótką.

Duchowni ostro potępiali ten pogański zwyczaj i starali się go tępić. Przez długi czas

– bezskutecznie, ze względu na zniewalający urok tego święta: tłumy ludzi nad jeziora-
mi i rzekami, ogniska, przybrane świeczkami wieńce i wianki na wodzie.

Urok święta działał na intelektualistów i poetów. Pod jego wrażeniem pozostawał Jan
Kochanowski, który poświęcił mu aż 60 strof – mowa oczywiście o Pieśni świętojańskiej
o sobótce. Poeta bronił tego zwyczaju i pragnął, aby przetrwał – powoływał się m.in. na
tradycję.

Dzieło Jana Kochanowskiego nie jest tylko poetyckim opisem urzekającego święta –

to także pretekst do rozważań na inne tematy. Jedna z panien opiewa np. zalety żony poety,
Doroty z Podlodowskich, inna – ukazuje zajęcia i prace polowe chłopów. Nie jest to oczy-
wiście przedstawienie realistyczne; wiele w nim idealizacji i sielankowych nastrojów.

Boże Narodzenie

Bardzo ważne święto w naszej tradycji; obchodzone bardziej uroczyście niż Wielkanoc,
która – jak wiemy – zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii świąt katolickich.

• Julian Ursyn Niemcewicz w pamiętnikach pisał, że wtedy wszyscy mieszkańcy Polski

jedli jednakowy posiłek: trzy zupy (m.in. migdałową i barszcz z uszkami), krążki
z chrzanem (potrawa dziś już chyba niespotykana), szczupaka w szafranie, okonie,
placuszki z makiem i miodem. Do dziś przetrwały takie tradycje, jak sianko pod obru-
sem, oczekiwanie na pierwszą gwiazdkę, nim siądziemy do stołu. Opłatek, bez które-
go nie wyobrażamy sobie świąt, pojawił się stosunkowo późno. Początkowo znany był
tylko wśród mieszczan, potem przyjął się także wśród szlachty. Na wsi pojawił się
bardzo późno – jeszcze w XX wieku w północno-wschodniej Polsce nie był znany!

• Bardzo ważną rolę odgrywały życzenia – musiały być szczere i życzliwe, traktowano

je jako swego rodzaju dary.

• Jadłospis wigilijny – zawsze postny (tzn. bez mięsa, tłuszczów zwierzęcych, a w przesz-

łości nawet bez nabiału i słodyczy). Posiłek jest dość obfity. W wielu regionach Polski
składa się z dwunastu potraw (tylu było apostołów i tyle jest miesięcy). Niegdyś prefe-
rowano nieparzystą – szczęśliwą – liczbę potraw (ok. 5 – 7). Tak było zwłaszcza w do-
mach chłopskich. Posiłek składać się miał ze wszystkiego, co rośnie w polu, ogrodzie,

Prezentacje maturalne

Ucz się z

sadzie, lesie – czyli np. z mąki, kasz, jarzyn, owoców, miodu. Tylko na stołach bogaczy
pojawiały się ryby, uznane przez Kościół za potrawy postne i niemięsne.

• Władysław Reymont wymienił potrawy, które znalazły się na stole Macieja Boryny.

Nie było na nim popularnych dziś babek, serników i makowców. Członkowie jego
rodziny jedli: kwas buraczany gotowany na grzybach z ziemniakami, obtaczane w mą-
ce smażone śledzie, pszenne kluski z makiem, kapustę z grzybami. Prawdziwym
przysmakiem, którego podanie ucieszyło wszystkich zgromadzonych przy stole, oka-
zały się racuszki z mąki gryczanej i miodu, usmażone w makowym oleju. Tego dnia
nie można było jeszcze jeść ciast ani strucli, które zawierały „antypostne” masło
i mleko. Podczas całej wieczerzy panował nastrój powagi i skupienia. Tego dnia
zapominano o urazach i pretensjach – a już wtedy między Jagną i Maciejem nie
układało się najlepiej… Reymont opisywał także długie przygotowania do świąt –
sprzątanie i przyrządzanie potraw. Po wieczerzy Kuba i Witek złożyli życzenia rów-
nież zwierzętom.

• Obyczaj dzielenia się opłatkiem wywodzi się ze starochrześcijańskich rytuałów dziele-

nia się chlebami, zwanymi eulogiami. W średniowieczu w Wigilię dzielono się niewiel-
kimi chlebami i płytkami chlebowymi. Później pojawiły się surogaty chleba, zbliżone
do dzisiejszych opłatków. Robione były z pszennej mąki i wody, do ich wyrobu używano
matryc z wygrawerowanymi symbolami religijnymi i scenkami z życia Jezusa.

• Z Bożym Narodzeniem związane są także Pastorałki Tytusa Czyżewskiego.

Wielkanoc

Przygotowania do niej i sam dzień wielkiego święta został także dokładnie opisany przez
autora Chłopów. Wielką rolę odegrała Jagna – obdarzona talentem plastycznym i sma-
kiem – pięknie ozdobiła izbę wycinankami i innymi ozdobami. Była to najładniej ude-
korowana izba w całych Lipcach!

Wesele

Wesela odgrywają dużą rolę w polskiej literaturze, dość wymienić takie dzieła, jak:

•

Wesele Stanisława Wyspiańskiego,

•

Chłopi Władysława Reymonta,

•

Na wsi wesele Marii Dąbrowskiej

•

Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka.

• Wielki dramat Stanisława Wyspiańskiego to całkiem spora porcja wiedzy o chłop-

skiej mentalności (słynne „Trza być w butach na weselu”), atmosferze wesel itd.
Uroczystość ta była jednak tylko pretekstem do poruszenia spraw narodowowyz-
woleńczych, spraw kluczowych dla narodu polskiego.

• Natomiast Władysławowi Reymontowi, jak się zdaje, nie przyświecał żaden „wyższy”

cel, poza samym opisem wiejskiego wesela i przygotowujących do niego obrzędów.
Starający się o pannę przychodził do rodziców dziewczyny z wódką – i tak uczynił
Boryna zauroczony Jagną – posłał w swaty z wódką wójta. Przyjęcie tego daru i speł-
nienie toastu oznaczało zgodę. Boryna, najbogatszy gospodarz we wsi, właściwie nie
mógł spodziewać się innej odpowiedzi od matki, która chciała zapewnić swojej uko-
chanej córce jak najlepsze życie. Jednak nawet i on nie mógł uniknąć zwyczajowej
pomocy swata, zwiadowcy, którego zadaniem było wybadanie branych pod uwagę
osób. Swata inaczej zwano dziewosłębem i rajkiem. Swatką mogła być także wygada-
na, śmiała kobieta.

Nie wypadało otwarcie pytać o swoje szanse (ani otwarcie odmawiać). Znany zwy-

czaj – praktykowany też przez szlachtę – to również opatry – rodzice dziewczyny
wizytowali gospodarstwo narzeczonego, by sprawdzić, czy swat mówił prawdę o jego
majątku.

Reymont opisał także zapraszanie na ucztę, pożegnanie panny młodej z rodzin-

nym domem (łzy, smutek, melancholijne piosenki). W końcu zaś samo przyjęcie we-
selne (obowiązywała zasada „zastaw się, a postaw się”). Wiele miejsca zajmuje opis
ubioru Boryny i Jagny. Reymont nie ukazał stroju szczegółowo – podkreślił tylko
jego piękno i barwność, które uwydatniały urodę dziewczyny (kolorowy strój urzekł
także Pana Młodego z Wesela Wyspiańskiego).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Użył przy tym wielu porównań – np. gorset jest błękitny jak niebo. Dużo uwagi

poświęcił tańcom – np. mazury są „długie kiej miedze”. Przytoczył pieśni weselne –
najczęściej są to pieśni oryginalne. W końcu zaś – oczepiny i zwyczajowe obcięcie
włosów. Pamiętasz na pewno, że Jagna nie chciała zgodzić się na to oszpecenie.

Zaduszki

Odprawianie dziadów jest obyczajem organizującym całą II część Dziadów Adama
Mickiewicza. Obraz jest wyrazisty i pozwala nam się zorientować, jak taki obrzęd wy-
glądał. Romantyków fascynowały ludowe obyczaje, zwłaszcza tak przepełnione magią,
tajemnicą i swego rodzaju grozą. Mickiewiczowskie Dziady kończy pojawienie się ta-
jemniczego widma, które nie odpowiada na wezwania i prośby Guślarza.

Oczywiście, że te obrzędy były tępione przez Kościół, wedle nauki którego zmarłym

może pomóc modlitwa i msza w ich intencji, w żadnym zaś razie jedzenie – to pogański
zwyczaj. Dlatego ludzie zbierali się potajemnie w wigilię Zaduszek, najczęściej w cmen-
tarnych kaplicach.

Adam Mickiewicz tłumaczył, że dziady to nazwa uroczystości „obchodzonej dotąd

między pospólstwem w wielu powiatach Litwy, Prus i Kurlandii”. Zwano ją też ucztą
kozła. Przewodniczył jej koźlar, huslar, guślarz – „razem kapłan i poeta”. Mickiewicz
pisze, że częstowanie zmarłych było znane już w starożytnej Grecji za czasów Homera.

Podczas obrzędu dziadów częstowano nie tylko zmarłych, ale także żebraków i dzia-

dów kościelnych – odwiedzali oni wszystkie miejsca kultu, bardzo ich szanowano i nazy-
wano „świętymi ludźmi” i „ludźmi bożymi”.

Zwróć uwagę, jak ważną rolę pełni tam Guślarz i jak dużym cieszy się autorytetem –

nie tylko wśród ludzi, ale i niezbawionych dusz.

Zmarłym oferowano liczne przysmaki. Guślarz mówi:

Są tu pączki, ciasta, mleczko,
I owoce, i jagódki.
Czego potrzebujesz, duszeczko,
Żeby dostać się do nieba?

Ludowe podania i pieśni wykorzystywali romantyczni twórcy ballad. Tradycjami ludo-
wymi byli zafascynowani także twórcy młodopolscy, których urzekał zwłaszcza folklor
góralski. Jedną z najważniejszych pozycji są pisane gwarą legendy górali – dzieło Kazi-
mierza Przerwy-Tetmajera.

Pisarze opisują także codzienność chłopów – to cykl sonetów Z chałupy Jana Kasprowi-

cza i groteskowa Konopielka Edwarda Redlińskiego, ukazująca fanatyczne przywiązanie
chłopów do tradycji – jedzenia ze wspólnej miski, używania sierpów w okresie żniw itd.

Strategia zakończenia

Obrzędy i tradycje ludowe znalazły swoje trwałe miejsce w prozie, poezji i dramacie. Są
jednym ze źródeł wiedzy o naszej tradycji. Polscy twórcy pragnęli je zarejestrować i oca-
lić od zapomnienia.

Obyczaj zespala ludzi, łączy ich bardzo silną więzią. Statystyki podają, że ponad 90%

Polaków tradycyjnie obchodzi Wigilię i pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia. W tra-
dycji musi być jednak coś urzekającego i pociągającego, skoro spędzamy te dni mniej
więcej tak samo jak nasi rodzice, dziadkowie i pradziadkowie – choć zdawałoby się,
możemy wybrać wiele atrakcyjniejszych niż siedzenie przy stole form spędzenia tych
dni, jak choćby zagraniczną wycieczkę.

Teraz, gdy jesteśmy już członkami Unii Europejskiej, powinniśmy być szczególnie

wyczuleni na pielęgnowanie tradycji.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Sposoby opisywania obrzędów i obyczajów ludowych w literaturze polskiej – środ-
ki artystyczne, walory poznawcze. Czy te opisy są pretekstem do rozważań na inne
tematy, np. narodowe czy etyczne, czy są celem same w sobie?

Kolejność prezentowanych argumentów

• Opisy poszczególnych świąt (sobótka, Boże Narodzenie itd.), sposoby ich kon-

struowania, znaczenie tych opisów w danym dziele.

• Opisy codzienności.
• Znaczenie kultury ludowej w romantyzmie i młodopolska ludomania.

Wnioski

Liczne elementy tradycji ludowej przetrwały do dziś.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Możesz wykorzystać zdjęcia z którejś z książek

(patrz bibliografia). Polecamy zwłaszcza kolorowy
i pięknie wydany album Anny Zadrożyńskiej.

• Spróbuj także poszukać albumów ze zdjęciami dzieł

ludowych artystów.

• Jeśli Ci się to uda (zdobyć zaufanie starszych ludzi

nie jest łatwo) i jeśli spędzasz wakacje na wsi, po-
proś któregoś z jej wiekowych mieszkańców, by opo-
wiedział o zwyczajach świątecznych, które pamięta
ze swojego dzieciństwa i młodości. Jeśli się zgodzi,
nagraj tę opowieść na kasetę.

• Inny sposób uatrakcyjnienia prezentacji to sfilmo-

wanie barwnych obchodów, np. Bożego Ciała na wsi.

• Sfilmuj występ któregoś z regionalnych zespołów.

• Kup katalog warszawskiego Muzeum Etnograficz-

nego lub któregoś z muzeów regionalnych; przed-
staw fotografie najciekawszych eksponatów.

• Postaraj się o reprodukcję któregoś z obrazów Alek-

sandra Gierymskiego o tematyce wiejskiej.

• Zaprezentuj wybrany fragment Wesela lub Chłopów

(kasety wideo).

O co może zapytać komisja?

Czy któreś ze zwyczajów ludowych przetrwały po dziś
dzień?

Proponowana odpowiedź:

Jeszcze do niedawna w telewizji można było oglądać
transmisję z obchodów dożynek – reprezentanci po-
szczególnych regionów Polski, ubrani w ludowe stroje,
wręczali przedstawicielom rządu wieńce ze zboża
i kwiatów, a ci dziękowali im za trud i ciężką pracę.
Dawniej od domu do domu chodzili zabawnie prze-
brani kolędnicy – teraz także do drzwi naszych miesz-
kań puka grupka dzieci. Zaśpiewa kolędę i czeka na
parę groszy.

Do dziś przetrwało całkiem sporo zwyczajów – nie

tylko tych związanych z obyczajami ludowymi – np. ca-
łowanie kobiet w rękę (dawniej bardzo powszechne –
całowano dłoń rodziców, wyższych urzędem ludzi, du-
chownych, magnatów), zdejmowanie nakryć głowy

w kościele, święcenie pokarmów, urządzanie grobów
Chrystusa w kościołach, a nawet pewna pozostałość po
oczepinach – panna młoda podczas przyjęcia weselne-
go zdejmuje welon.

Czym można wytłumaczyć fascynację motywami ludo-
wymi tak charakterystyczną dla wielu polskich twór-
ców?

Proponowana odpowiedź:

Różnymi czynnikami – czasem jest to rodzaj mody, jak
np. u polskich romantyków, który jednakże przerodził się
w całą teorię światopoglądową: rzec można – podstawę
światopoglądu romantycznego. Z kolei młodopolanie
upatrywali w obyczajach chłopskich możliwość „odżycia”
po dekadenckich uciechach; zachwycali się tężyzną, wi-
talnością chłopów, barwnością ich strojów i obyczajów.
Wykpił to np. Stanisław Wyspiański w Weselu.