P O Z N A J S I E B I E

19

1.3.

POZNAJ SIEBIE

Często próbując scharakteryzować daną

osobę, stwierdzamy, że jest to człowiek po-

siadający „ciekawą”, „silną” „ barwną” bądź

też „słabą” lub „chwiejną” osobowość. Co

jednak kryje pod tym pojęciem, jak należy

je definiować?

Osobowość każdego człowieka jest

z jednej strony niepowtarzalna (na ów stały

zespół cech i właściwości składają w różnych proporcjach różne elementy),

z drugiej strony przewaga pewnych elementów nad innymi pozwala wyodręb-

nić różne typy osobowości. Tak więc człowieka, który charakteryzuje się np.

zdecydowaniem, brawurą, skłonnością do dominacji nad otoczeniem, określi-

my mianem silnej osobowości. Natomiast człowiek, który stale się waha, unika

konfrontacji, jest zalękniony i nie wierzy we własne siły posiada osobowość

chwiejną i niezdecydowaną.

To, kim jesteśmy, jaką mamy osobowość,

zależy od dwóch czynników: od środowi-

ska, w którym żyjemy oraz dziedzicznych

predyspozycji. Dziedziczenie cech psychicz-

nych dotyczy jednak tylko cech podstawo-

wych, czyli temperamentu.

Natomiast najważniejsze właściwości psychiczne tworzą się, rozwijają

i utrwalają pod wpływem warunków, jakie wywiera na nas otoczenie. Dlatego

tak ważną rolę w rozwoju człowieka pełni wychowanie. Być może nie zdaje-

my sobie sprawy, że nasze nawyki i przyzwyczajenia, a często też nasz sposób

myślenia, odczuwania i reagowania na różne bodźce nie powstał sam z siebie,

lecz został ukształtowany w dzieciństwie i młodości. Rodzice w domu, a na-

uczyciele w szkole mają wielki wpływ na to, kim w przyszłości stanie się dziec-

ko – nie tylko przekazują konkretną wiedzę, ale też uczą form zachowania

społecznego, rozwijają zainteresowania, zaszczepiają postawy i przekonania,

pomagają ukształtować indywidualny światopogląd.

o

s

o

b

o

w

o

ś

ć

DEFINICJA

To charakterystyczny dla
danego człowieka stały zespół
cech i właściwości psychicznych
oraz zycznych, a także mecha-
nizmów wewnętrznych regulu-
jących jego zachowanie.

te

m

p

e

ra

m

e

n

t

To wrodzona zdolność do in-
tensywniejszego lub słabsze-
go przeżywania swojego życia,
do silniejszej lub słabszej ak-
tywności psychicznej.

DEFINICJA

Z A C H O W A N I A P R Z E D S I Ę B I O R C Z E C Z Ł O W I E K A

20

Ponadto każdy z nas jest członkiem róż-

nych formalnych i nieformalnych grup spo-

łecznych (rodziny, szkoły, grupy rówie-

śników, subkultury, grupy zawodowej).

W opinii wielu psychologów grupy te rów-

nież wpływają na to, kim jesteśmy. Bardzo

często nasza hierarchia wartości, wyobraże-

nia o sobie i otaczającym nas świecie, odgry-

wanie takich a nie innych ról społecznych są

efektem oddziaływania zbiorowości, której

jesteśmy częścią. Dlatego też współczesna

psychologia stworzyła pojęcie „osobowości

społecznej”.

Choć podwaliny osobowości każdego człowieka powstają na wczesnym

etapie jego rozwoju, nie oznacza to wcale, że w dorosłym życiu nie mamy

żadnego wpływu na to, jacy jesteśmy. Poznanie samego siebie, a więc swoich

słabych i mocnych stron, pozwala nam świadomie pracować nad własną

osobowością, np. dążyć do eliminacji cech, które uważamy za niepożądane.

Samowiedza umożliwia nam także lepszy kontakt z innymi ludźmi. Je-

steśmy wówczas w stanie zrozumieć, nie tylko jaka jest przyczyna naszych

reakcji, ale dlaczego osoby z naszego otoczenia reagują na te same bodźce

w inny sposób (np. kiedy ktoś przerywa nam

wypowiedź, bardzo nas to irytuje i złości,

jednak wiele osób, które znamy, akceptuje

takie zachowanie, zaś jeszcze inne uważają

to za naturalny sposób rozmowy).

Hipokrates, wybitny lekarz starożytnej

Grecji, wyróżnił cztery typy temperamen-

tu i opisał związaną z każdym z nich oso-

bowość.

Podział Hipokratesa ma charakter umowny

– oznacza to, że nikt z nas nie jest w 100%

cholerykiem czy też melancholikiem, że nie

ma ludzi reprezentujących jeden określony

typ temperamentu. Najczęściej zdarzają się

typy mieszane, w których można wyróżnić

temperament dominujący.

Jest to zespół cech danej jed-
nostki, wpływający na jej po-
stępowanie. Na ów zespół
składają się cechy biologiczne
oraz psychiczne, ukształto-
wane zarówno pod wpływem
kultury, jak i struktury grup
społecznych, do których w
ciągu życia należymy.

o

s

o

b

o

w

o

ś

ć

s

p

o

łe

c

z

n

a

DEFINICJA

choleryk

P O Z N A J S I E B I E

21

Jest otwarty, łatwo nawiązu-
je kontakt z innymi, chętnie
angażuje się w sprawy swo-
jego otoczenia. Taka posta-
wa wobec świata jest charak-
terystyczna dla sangwinika
i choleryka.

Sangwinik

Flegmatyk

Choleryk

Melancholik

Szczerość, otwartość, elastyczność, umiejętność dosto-
sowania się do zmiennych warunków, skłonność do podej-
mowania nowych wyzwań, której jednak towarzyszy brak
konsekwencji i tendencja do szybkiego zniechęcania się.
Otwartość na innych, umiejętność nawiązywania przyjaźni,
emocjonalne i gwałtowne reakcje.

Spokój, opanowanie, wytrwałość, niechęć do zmian czy nie-
przemyślanych przedsięwzięć, upór i konsekwencja w dążeniu
do celu, skrytość, nieuzewnętrznianie swoich uczuć.

Gwałtowność, apodyktyczność (podejmowanie decyzji
za siebie i innych), energiczność, odwaga, wybuchowość –
przede wszystkim w sferze emocji, praktyczność, często nie-
umiejętność przyznawania się do popełnionych błędów.

Podleganie nastrojom (zwłaszcza nastrojom ponurym),
podejrzliwość, powolność, trudność z podejmowaniem
decyzji, bogata uczuciowość, skłonność do głębokiego
analizowania siebie i innych, stałość w uczuciach.

Na podstawie klasyfikacji Hipokratesa został stworzony jeszcze jeden,

przydatny w życiu podział: na ekstrawertyków i introwertyków.

Cechy osobowości

Typ temperamentu

in

tr

o

w

e

rt

y

k

DEFINICJA

Nie interesuje go świat ze-
wnętrzny, jest skupiony na
sobie i swoich przeżyciach,
tłumi i ukrywa uczucia, ma
trudności z nawiązywaniem
kontaktu z innymi. Intrower-
tyzm jest typowy dla melan-
cholika i egmatyka.

e

k

s

tr

a

w

e

rt

y

k

DEFINICJA

Trafne określenie własnego temperamentu i osobowości ma istotne zna-

czenie dla rozważnego zaplanowania własnej kariery zawodowej, umożliwia

również zwykłe radzenie sobie w życiu. Ktoś, kto jest osobą wybuchową, gwał-

towną i niecierpliwą, raczej nie powinien wybierać zawodu zegarmistrza, nato-

miast człowiek introwertyczny, zamknięty w sobie i małomówny na pewno nie

sprawdzi się w roli akwizytora czy agenta ubezpieczeniowego.

Z A C H O W A N I A P R Z E D S I Ę B I O R C Z E C Z Ł O W I E K A

22

JACY JESTEŚMY

Każdy z nas posiada na swój temat pewne

wyobrażenia, każdy tworzy na własny

użytek mniej lub bardziej prawdziwą wizję

swojej osoby. Powinniśmy jednak mieć świa-

domość, że na obraz samego siebie zawsze

składają się trzy czynniki:

samowiedza – to omówiona już wcześniej

zdolność do określania swoich predyspo-

zycji, osobowości i temperamentu;

samoocena – to opinia, którą mamy o sobie.

Najczęściej przybiera postać akceptacji

bądź negacji;

samoakceptacja – to umiejętność wyko-

rzystywania samowiedzy w codziennym

życiu.

Osiągnięcie samowiedzy nie jest rzeczą prostą, ponieważ każdy człowiek

ma skłonność do kreowania fałszywych wyobrażeń na swój własny temat.

Często przypisujemy sobie cechy, których nie posiadamy, a które uważamy za

wartościowe (z reguły czynimy tak pod wpływem środowiska, mediów itp.),

natomiast ignorujemy te, którymi jesteśmy obdarzeni. W konsekwencji zdarza

się, że nie wykorzystujemy w pełni swoich umiejętności lub porywamy się na

zadania, którym nie jesteśmy w stanie sprostać.

Jeszcze więcej trudności sprawia ludziom prawidłowa samoocena. Przece-

nianie bądź niedocenianie swoich silnych i słabych stron posiada bardzo duży

wpływ na nasze działanie. Jeśli nie wierzymy w siebie, skupiamy się przede

wszystkim na własnych wadach i słabościach, unikamy nowych wyzwań –

często skazujemy się na niepowodzenia i porażki, działamy poniżej posiada-

nych możliwości. Równie fatalne skutki ma zawyżona samoocena, która po-

woduje, że angażujemy się w nierealne lub przekraczające nasze siły projekty,

zawodzimy otoczenie, lekceważymy wiele spraw.

Ustosunkowanie się do wiedzy na swój temat, a następnie umiejętne jej wy-

korzystanie jest ważnym elementem indywidualnego rozwoju. Należy pamiętać,

że poznanie własnych słabości, braków, niedociągnięć nie powinno nas wpędzać

w kompleksy czy być powodem zaniżonej samooceny. Musimy wierzyć, że wady

są czymś naturalnym – czymś, co można pokonać i przezwyciężyć.

flegmatyk

A S E R T Y W N O Ś Ć

23

S Y N T E Z A

1.

Osobowość to niepowtarzalny zespół cech psychicznych, charaktery-
styczny dla danego człowieka.

2.

Decydujący wpływ na rozwój osobowości mają predyspozycje dzie-
dziczne oraz środowisko.

3.

Temperament to wrodzona zdolność do silniejszego lub słabszego
przeżywania swojego życia.

4.

Istnieją cztery podstawowe typy temperamentu: sangwinik, choleryk,
egmatyk, melancholik.

5.

Poznanie samego siebie obejmuje: samowiedzę, samoocenę oraz
samoakceptację.

P Y T A N I A D L A C I E B I E

1.

Jakie cechy Twojej osobowości sprzyjają, a jakie przeszkadzają w rozwijaniu
postawy przedsiębiorczej?

2.

Określ swoje mocne strony w trzech kategoriach: osiągnięcia, umiejętności,
zalety osobiste.

3.

Wyjaśnij, jakie trudności mogą wystąpić we wzajemnych kontaktach choleryka
i melancholika.

1.4.

ASERTYWNOŚĆ

Coraz częściej pracodawcy wymagają, aby przyszły pracownik był nie tylko

przedsiębiorczy, kreatywny oraz sumienny, ale też, by umiał wykazać się aser-

tywnością. To pojęcie zrobiło w ostatnich latach wielką karierę, warto więc

omówić je bardziej szczegółowo.

Z A C H O W A N I A P R Z E D S I Ę B I O R C Z E C Z Ł O W I E K A

24

Najogólniej można powiedzieć, że aser-

tywność polega na pozostawaniu sobą

w każdej sytuacji. Człowiek asertywny po-

trafi być stanowczy i wyrażać swoje poglądy

nawet wówczas, gdy w ten sposób naraża

się na dezaprobatę lub oburzenie otoczenia.

Jednocześnie potrafi zaakceptować odmien-

ne zdanie, o ile zostanie przekonany o jego

słuszności za pomocą racjonalnych argu-

mentów. Jest również zdolny do obrony wła-

snych praw w różnych sferach życia (rodzina,

praca, szkoła) i, co najważniejsze, opanował

niezwykle trudną sztukę mówienia „nie”

w obliczu nacisków ze strony innych osób.

Bardzo często prośby, propozycje czy

uwagi ze strony najbliższego otoczenia wpra-

wiają nas w zakłopotanie, a nawet wzbu-

dzają sprzeciw, jednak nie umiemy im się

przeciwstawić. Kłopoty z odmawianiem

wynikają z różnych pobudek: niektórzy nie

chcą się narażać na gniew lub utratę sympatii innych ludzi, jeszcze inni czują

się w takiej sytuacji niezręcznie, gdyż nie chcą sprawiać komuś przykrości.

Istnieje jednak bardzo duża grupa ludzi, dla których odmawianie wiąże się

z takim poczuciem winy i wewnętrznym niepokojem, że zawsze mówią „tak”

– również wtedy, gdy nie leży to w ich interesie.

Na zachowanie asertywne składają się

trzy powiązane ze sobą etapy:

odmowa – czyli stanowcze powiedzenie

„nie”,

określenie przedmiotu odmowy,

krótkie i prawdziwe uzasadnienie, bez

niepotrzebnego usprawiedliwiania się.

Asertywności nie należy mylić z zacho-

waniem agresywnym.

postawa asertywna

a

s

e

rt

y

w

n

o

ś

ć

DEFINICJA

To umiejętność wyrażania
w bezpośredni sposób swoich
myśli, przekonań, opinii i ocen.
To pełne wyrażanie siebie
w kontakcie z innymi.

z

a

c

h

o

w

a

n

ie

a

s

e

rt

y

w

n

e

DEFINICJA

To bezpośrednie, stanowcze,
a jednocześnie uprzejme wy-
rażenie swoich uczuć, pra-
gnień, opinii i poglądów
w sposób respektujący uczu-
cia, pragnienia, opinii i poglą-
dy drugiej osoby.

A S E R T Y W N O Ś Ć

25

Podłożem zachowań agresywnych są

najczęściej negatywne emocje (złość, iry-

tacja, zdenerwowanie), które przybierają

postać napastliwej odmowy. Należy pamię-

tać jednak, że zachowując się agresywnie,

tracimy sympatię otoczenia i sami pro-

wokujemy różnorodne konflikty. Tym-

czasem respektując opinię naszych opo-

nentów i przedstawiając im przemyślane oraz uczciwe argumenty, wcześniej

czy później zostaniemy docenieni. Okazuje się bowiem, że ludzie łatwiej godzą

się z odmową (nawet wówczas, gdy nasze „nie” początkowo ich boli), kiedy

czują, że zostali potraktowani z szacunkiem.

Jeśli chcemy uchodzić za osobą asertywną, musimy:

Dokładnie określić, czego chcemy.

Zdecydować, czy to, czego pragniemy, jest uczciwe i słuszne.

Nie lękać się podejmowania ryzyka.

Otwarcie wyrażać swoje uczucia.

Bez gniewu przyjmować uczciwą krytykę.

Stanowczo bronić swoich racji.

Nie wolno natomiast:

ukrywać swoich emocji, tłumić ich w sobie,

obrażać i upokarzać innych,

posługiwać się cudzym autorytetem, by

w ten sposób wymusić posłuszeństwo.

Asertywność oznacza, że masz prawo:

mieć swoje zdanie i wyrażać je wprost,

nie wiedzieć czegoś, nie znać, nie rozumieć,

popełniać błędy,

z

a

c

h

o

w

a

n

ie

a

g

re

s

y

w

n

e

DEFINICJA

Polega na szczerym wyraża-
niu swoich przekonań, jednak
w taki sposób, że obraża to
uczucia innych.

masz prawo nie wiedzieæ czegoœ

Z A C H O W A N I A P R Z E D S I Ę B I O R C Z E C Z Ł O W I E K A

26

odnosić sukcesy,

prosić o to, czego pragniesz,

podejmować decyzje i ponosić ich skutki,

decydować, czy chcesz się angażować w problemy innych ludzi,

zmieniać, pod wpływem okoliczności, zdanie,

korzystać ze swoich praw,

bronić swojej prywatności, samotności i niezależności.

Asertywność nie jest cechą wrodzoną –

jest efektem pracy nad sobą, nauczenia się

określonego sposobu przeżywania i reago-

wania. Musimy pamiętać, że mamy prawo

do obrony własnych przekonań, ocen oraz

praw. Jeśli zingorujemy tę prawdę, zrezy-

gnujemy z bycia sobą – inni wykorzystają

to, aby nas sobie podporządkować i na-

rzucić nam własne opinie, poglądy oraz

zachowania.

S Y N T E Z A

1.

Asertywność polega na wyrażaniu w bezpośredni i stanowczy sposób

swoich myśli, przekonań, opinii i ocen.

2.

Na zachowanie asertywne składają trzy elementy: odmowa, określenie,

czego nie mamy zamiaru zrobić oraz krótkie uzasadnienie odmowy.

3.

Asertywności nie należy mylić z zachowaniem agresywnym, które obraża

uczucia innych.

4.

Asertywność jest efektem pracy nad sobą, nauczenia się określonego

sposobu przeżywania i reagowania.

obrona swojej niezale¿noœci

K O M U N I K A C J A I N T E R P E R S O N A L N A

27

1.5.

KOMUNIKACJA

INTERPERSONALNA

UMIEJĘTNOŚĆ KOMUNIKOWANIA SIĘ

Bardzo przydatną w życiu umiejętnością jest zdolność komunikowania się

z otoczeniem. To właśnie od niej zależy jakość naszych relacji z innymi ludźmi:

w domu, szkole, a w przyszłości również i w pracy.

Zapewne zdarzyło się nieraz, że próbowałeś wyjaśnić komuś kwestię bardzo

dla Ciebie ważną, miałeś jednak wrażenie, że twój rozmówca nie potrafi lub

nie chce Cię zrozumieć. Im bardziej się starałeś, tym porozumienie stawało się

mniej możliwe, aż w końcu wymiana zdań przeradzała się w zwykłą kłótnię.

Najprawdopodobniej przyczyną takiego

przebiegu rozmowy były zakłócenia w pro-

cesie komunikacji interpersonalnej.

Podstawowym warunkiem komunikacji

jest istnienie nadawcy i odbiorcy, a więc

osoby, która przekazuje wiadomość i osoby,

która ją odbiera. Istnieją jednak dodatkowe

elementy, które mają wpływ na proces ko-

munikowania się.

Nadawca

Komunikat

Odbiorca

Skutek

Kanał

Narzędzia lub nośniki komunikacji

Komunikatem nazywany informację, którą nadawca kieruje do odbiorcy.

Kanałem informacyjnym jest sposób przekazania komunikatu (forma ustna lub

pisemna, bezpośrednia rozmowa lub porozumiewanie się za pomocą różnych

P Y T A N I A D L A C I E B I E

1.

Podaj przykłady postawy asertywnej.

2.

W jakich sytuacjach masz problemy z asertywnością? Spróbuj określić, co jest

tego przyczyną.

k

o

m

u

n

ik

a

cj

a

in

te

rp

e

rs

o

n

a

ln

a

DEFINICJA

To proces przekazywania i od-
bierania informacji, zachodzą-
cy między dwiema lub więcej
osobami.