Zbigniew Hundert WOJSKA ZACIĄGNIĘTE PRZEZ SAMORZĄD LOKALNY ZIEMI WARSZAWSKIEJ W LATACH 1671 1673

ALMANACH

WARSZAWY

TOM IX

Muzeum Warszawy

Warszawa 2015

Spis treści / Table of Contents

Warszawa / Warsaw

Rafał Solecki
Pałac Kossakowskich w Warszawie – wyniki nadzoru archeologicznego
w obrębie oficyny pałacowej / The Kossakowski Palace in Warsaw:
findings of an archaeological survey within the footprint of the palace
annexe

Piotr Łozowski
Aktywność gospodarcza kupców i rzemieślników w Starej Warszawie
pierwszej połowy XV stulecia / Economic activity of merchants
and craftsmen in Old Warsaw in the first half of the fifteenth century

Zbigniew Hundert
Wojska zaciągnięte przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach
1671‒1673 / Armed forces raised by the local government of the Warsaw
land in the years 1671–1673

107

Oskar Sjöström
Bitwa pod Warszawą 21 lipca 1705 / The Battle of Warsaw, 21 July 1705

129

Jerzy Dygdała
Wcześniej niż Komisja Brukowa? Próby uporządkowania Warszawy
w latach trzydziestych XVIII wieku / Earlier than Street Comission?
Attempts at tidying up Warsaw in the 1730s

173

Radosław Poniat
Warszawscy ewangelicy i katolicy w końcu XVIII wieku. Próba
porównania struktur demograficznych / Protestants and Catholics in late
eighteenth-century Warsaw: a demographic comparison

203

Wojciech Przybyszewski
Procesje Bożego Ciała w Warszawie w latach 1827‒1863 w relacjach
prasowych, malarstwie i na fotografiach Karola Beyera / Corpus Christi
processions in Warsaw in 1827‒1863 in the press, painting
and the photography of Karol Beyer

263

Izabela Lewoczewicz
Spotkanie sztuk. Aranżacje warszawskich kawiarni i barów na przełomie
lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku / Meeting of Arts. Interior
arrangement of Warsaw cafés and bars at the turn of the 1960s

Muzeum / Museum

317

Agnieszka Dąbrowska
Nakrycia głowy w zbiorach Muzeum Warszawy / Headgear collection
in the Museum of Warsaw

335

Monika Siwińska
Projekty metaloplastyczne Julii Keilowej w kolekcji platerów Muzeum
Warszawy / Julia Keilowa metal ware design in the Museum of Warsaw
plated ware collection

353

Jacek Bochiński
Projekty warszawskiej rzeźby pomnikowej Gustawa Zemły – najnowsze
nabytki Muzeum Warszawy / Warsaw monumental sculpture designs
by Gustaw Zemła – latest acquisitions by the Museum of Warsaw

Recenzje i omówienia / Reviews

365

Andrzej Rogiński, Bitwy o metro, Warszawa, Oficyna Wydawniczo-
Poligraficzna „ADAM”, 2008, ss. 144 (Julian Borkowski, Romuald
Morawski)

Varia

375

Oliwia Mimi Bosomtwe
Uroczystość z okazji setnych urodzin profesora Janusza Durki

381

Autorzy / Authors

Zbigniew Hundert

WOJSKA ZACIĄGNIĘTE
PRZEZ SAMORZĄD LOKALNY ZIEMI WARSZAWSKIEJ
W LATACH 1671–1673

System sił zbrojnych Rzeczypospolitej od drugiej połowy XVI wieku po czasy
Augusta II przewidywał możliwość powoływania własnych wojsk przez sa-
morządy lokalne. Wśród nich możemy wyróżnić oddziały przeznaczone na
suplement stałej armii państwowej opłacanej ze skarbu Rzeczypospolitej, jak
również tzw. jednostki samoobrony terytorialnej, których powinnościami
było m.in. zwalczanie rozbójnictwa i zapewnianie bezpieczeństwa w danym
województwie, ziemi czy powiecie

. Do wojsk wystawianych przez samorzą-

dy lokalne powinniśmy zaliczyć jeszcze tzw. wyprawy dymowe/łanowe, czy-
li jednostki formowane z ludzi ze wskazanych majątków, według kryterium
liczby łanów bądź dymów (np. jeden konny z 30 dymów w dobrach dziedzicz-
nych). Szlachta powoływała wyprawy dymowe również wówczas, gdy chciała
uzyskać zwolnienie z osobistego udziału w pospolitym ruszeniu

. Wszystkie

rodzaje wojsk samorządów lokalnych były formowane na podstawie uchwał

1 D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717, Lublin 2008,

s. 23–65, 131–134. Por. z wcześniejszą charakterystyką wojsk samorządów lokalnych: J. Wimmer, Wojsko
polskie w drugiej połowie XVII wieku

, Warszawa 1965, s. 21.

2 Niektóre jednostki administracyjne, jak województwo podlaskie czy ziemia łukowska, miały zagwaran-

towane prawem odbywanie pospolitego ruszenia wyprawą łanową. Przykładowo, zgodnie z uchwałą
konwokacji 1674 roku, Podlasianie w razie zwołania pospolitego ruszenia mieli wyprawić z 20 włók konia
husarskiego, a z 10 włók konia kozackiego; zob. L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej
połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670–1672

, Lublin 2011, s. 311–312.

Zbigniew Hundert

sejmikowych – lub innych uprawnionych do tego zjazdów szlachty – poprzez
które określano formę zaciągu, rodzaj jednostek i ich wielkość, wysokość żoł-
du i źródła finansowania, do tego osoby dowódców oraz czas służby. W proces
formowania tych jednostek były angażowane również organy administra-
cji centralnej, na czele z kancelariami królewskimi, które wydawały rotmi-
strzom listy zaciągowe (przypowiednie).

Wśród zaciągów samorządowych pojawiały się również oddziały formo-

wane przez ziemię warszawską. Nie stanowiły one dotąd osobnego przedmio-
tu badań naukowych, aczkolwiek sprawa wystawiania tych jednostek na po-
trzeby Rzeczypospolitej pojawiała się marginalnie w różnych opracowaniach.
Dzięki temu dysponujemy już pewną wiedzą o wojskach ziemi warszawskiej
w konﬂiktach zbrojnych prowadzonych przez Rzeczpospolitą w końcu XVI
stulecia i w wieku XVII. W 1587 roku całe województwo mazowieckie bardzo
poważnie podeszło do sprawy zapewnienia królowi elektowi Zygmuntowi
Wazie zbrojnego wsparcia przeciw siłom jego konkurenta do tronu Maksy-
miliana Habsburga. W tym celu każdy mazowiecki sejmik partykularny –
w tym warszawski – miał wystawić własną chorągiew jazdy. Luki źródłowe
nie pozwalają jednak odpowiedzieć na pytanie, jak z tych uchwał sejmiku ge-
neralnego mazowieckiego wywiązała się ziemia warszawska

. Inaczej jest już

w przypadku pierwszej fazy powstania Chmielnickiego w 1648 roku, gdy wo-
bec klęski i rozproszenia stałej armii kwarcianej postanowiono utworzyć siły
zbrojne Korony poprzez zaciągi sejmików. W ogólnym wysiłku samorządów
na rzecz odtworzenia armii koronnej w 1648 roku, obliczonej przez Alberta
Borowiaka na 16 120 koni i porcji, zaciągi województwa mazowieckiego były
dość istotne, liczyły bowiem 1420 stawek żołdu, stanowiąc zatem 9% całości
sił. Ziemia warszawska wystawiła wówczas dwustukonną chorągiew husar-
ską, którą dowodził starosta warszawski Jan Grzybowski. Wraz z całym puł-
kiem mazowieckim rota ta uczestniczyła w niesławnej bitwie piławieckiej we
wrześniu 1648 roku

Ziemia warszawska wystawiła swoje jednostki także w latach 1671–1673,

czyli w okresie, gdy po raz ostatni w XVII wieku samorządy lokalne przedsię-
wzięły na tak szeroką skalę zaciągi wojskowe na potrzeby wojenne Rzeczypo-
spolitej. Problematyka ta była już poruszana w literaturze historyczno-woj-
skowej. Zaciągi ziemi warszawskiej z lat 1671–1673 (z pominięciem jednostek
dymowych wystawionych na kampanię chocimską) zostały pokrótce scha-
rakteryzowane w pracy przedstawiającej udział wojska koronnego w walce
opozycji antykrólewskiej z obozem dworskim Michała Korybuta w latach

3 M.A. Pieńkowski, Koronne zjazdy i sejmiki szlacheckie wobec wojny o tron Polski w latach 1587–1588, w:

Studia nad staropolską sztuką wojenną

, t. 3, red. Z. Hundert, K. Żojdź, J.J. Sowa, Oświęcim 2014, s. 25–26.

4 A. Borowiak, Wojsko powiatowe przed kampanią piławiecką 1648 roku, w: Studia nad staropolską sztuką

wojenną

, t. 2, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013, s. 142–144, 155–160; J. Sokołowska, „O zabieżeniu niebez-

pieczeństwom…”. Szlachta ziemi warszawskiej wobec wojny na Ukrainie 1648–1653, w: Z dziejów wojsko-
wości polskiej: epoka staropolska – czasy zaborów – czasy najnowsze

, red. D. Milewski, Kraków 2011, s. 52.

Por. J. Wimmer, Wojsko polskie…, dz. cyt., s. 46.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

1669–1673

. Wątek ten pojawił się także w opracowaniu Jacka Kaniewskiego,

przedstawiającego stosunek sejmików koronnych do problemów wewnętrz-
nych Rzeczypospolitej w dobie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckie-
go. Praca ta ogranicza się jednak tylko do streszczenia laudów sejmikowych,
w których podejmowane były uchwały w sprawie zaciągu wojsk samorządów
lokalnych – bez głębszej analizy tego problemu

. Istnieje zatem potrzeba po-

szerzenia dotychczasowych ustaleń, zarówno w kwestii realizacji przez zie-
mię warszawską konstytucji sejmowej 1670 roku o aukcji wojska, jak również
w aspekcie wystawienia jednostek dymowych na kampanię chocimską 1673
roku. Dotychczas zostały opracowane wojska powiatowe (bez oddziałów dy-
mowych), które w omawianym okresie wystawiły województwa krakowskie,
sandomierskie, lubelskie, bełskie, wołyńskie oraz ruskie z ziemiami halicką
i chełmską

. Ostatnio też szczegółowego opracowania doczekały się zaciągi

lat 1671–1673 dokonane przez województwa poznańskie i kaliskie (z uwzględ-
nieniem jednostek dymowych z roku 1673)

. Wciąż jednak analizy badawczej

wymagają wojska województwa mazowieckiego

. Zajęcie się zaciągami war-

szawskimi ma zatem na celu przynajmniej częściowe wypełnienie tego braku.

Konieczność rozbudowy wojska koronnego przed 1673 rokiem – za pośred-

nictwem samorządów lokalnych – wynikała z ówczesnego zagrożenia wojną
z Imperium Osmańskim i jego lennikami (w tym Kozakami hetmana Piotra
Doroszenki), jak również z wewnętrznego konﬂiktu politycznego w kraju.
W 1667 roku komputowe (etatowe) wojsko koronne zostało zredukowane
do stanu około 12 800 stawek żołdu. Z racji prowadzonych wówczas działań
wojennych przeciw aliansowi kozacko-tatarskiemu, marszałkowi wielkiemu
i hetmanowi polnemu koronnemu Janowi Sobieskiemu udało się dodatko-
wo zachować, poza etatem, 3100 piechoty zaciągu niemieckiego, służącej na
tzw. asekurację (jako zabezpieczenie/asekurację służby regimenty te miały
otrzymać 600 000 zł). Te oddziały, które w 1667 roku pozostały w kompucie
wojska, objęto nowym systemem ﬁnansowania przez sejmiki województw
i ziem (poza 700 koni husarii, opłacanej ze skarbu koronnego – z tzw. kwarty),
z pominięciem skarbu centralnego (tzw. repartycja), co w założeniach miało

5 Z. Hundert, Między buławą a tronem. Wojsko koronne w walce stronnictwa malkontentów z ugrupowaniem

dworskim w latach 1669–1673

, Oświęcim 2014, s. 246–263, tam próba odtworzenia całego wysiłku sejmi-

ków koronnych w postaci wystawienia przez nie swych wojsk w latach 1671 i 1672.

6 J. Kaniewski, Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych za panowania Michała Korybuta Wiśnio-

wieckiego (1669–1673)

, Katowice 2014, s. 495–647 (zwł. s. 585–588).

7 D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów…, dz. cyt., s. 279-298; tenże, Wojsko powia towe województwa

wołyńskiego w XVII wieku

, „Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі

Українки”, 2009, t. 22, s. 182–188.

8 Z. Hundert, Powiatowe chorągwie kozackie (pancerne) województw poznańskiego i kaliskiego w latach

1671–1673

, w: Do szarży marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii, red. A. Smoliński, t. 6, Toruń 2015

(w druku).

9 Jak dotychczas, w aspekcie militarnym, dość solidnie zostały omówione postawy szlachty mazowieckiej

(włącznie z województwami płockim i rawskim) w latach 1665–1674; zob. M.A. Pieńkowski, Sejmiki ma-
zowieckie wobec urzędów oraz działalności polityczno-wojskowej hetmana i marszałka koronnego Jana
Sobieskiego w latach 1665–1674

, w: Marszałek i hetman koronny Jan Sobieski i jego czasy (1665–1674), red.

D. Milewski, Warszawa 2014, s. 127–152.

Zbigniew Hundert

zwiększyć kontrolę szlachty nad armią. Faktycznie jednak zredukowane woj-
sko, dzięki zabiegom Sobieskiego, pozostało pod silnym wpływem hetmana
polnego (od 1668 roku – wielkiego), który był zwolennikiem dworu Jana Kazi-
mierza i opcji francuskiej, opcji, którą zdecydowana większość szlachty stara-
ła się zwalczać

. Po wyborze na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego li-

derzy stronnictwa francuskiego z hetmanem Sobieskim, którym nie udała się
promocja do tronu polskiego kandydata znad Sekwany, przeszli do opozycji

Sobieski, dysponując rozległymi wpływami w wojsku koronnym, zaczął wy-
korzystywać je do walki politycznej z dworem królewskim Michała Korybuta.
Gdy w 1670 roku pojawiła się konieczność rozbudowy wojska, by przeciwdzia-
łać nowemu zagrożeniu kozacko-tatarskiemu (za którym stała Wysoka Porta,
przymierzająca się do wojny z Rzecząpospolitą), chciano przeprowadzić ją
w taki sposób, by szlachta i król zachowali nad nowymi zaciągami jak naj-
większą kontrolę, nie wzmacniając nimi sił opozycji. Zaciągi wojskowe pro-
wadzone przez samorządy lokalne miały zaś spełniać to kryterium

Wiążące uchwały w sprawie aukcji wojska podjęto na drugim sejmie 1670

roku, obradującym w dniach 9 września – 31 października. Był to trzeci sejm
w dobie panowania króla Michała i pierwszy, który udało się dokończyć. Dwa
poprzednie zostały zerwane z inspiracji opozycji w celu zdestabilizowania sy-
tuacji w kraju i osłabienia pozycji króla. Dokończenie sejmu, który okazał się
pierwszym większym sukcesem dworu królewskiego w walce z malkontenta-
mi, udało się dzięki przybyciu na sejm szlachty w trybie pospolitego ruszenia.
To właśnie presja ze strony wypraw szlacheckich doprowadziła do pomyślne-
go zakończenia obrad

Konstytucja sejmowa w sprawie aukcji wojska jest już w polskiej historio-

graﬁi omówiona w sposób wystarczający. Na potrzeby niniejszego opraco-
wania wypada jednak przypomnieć, iż rzeczona uchwała przewidywała wy-
stawienie 12 000 nowych zaciągów. Każdy sejmik miał wystawić drugie tyle
wojska, ile dotychczas utrzymywał w ramach repartycji (mniej wojska, niż
utrzymywało, mogło wystawić jedynie województwo ruskie z ziemią chełm-
ską). Służba nowego zaciągu miała się zacząć 1 maja 1671 roku i trwać mini-
mum dwa kwartały. Decyzję w sprawie jej ewentualnego przedłużenia, w za-
leżności od rozwoju sytuacji na obszarze działań wojennych, pozostawiono
w gestii sejmików. Wielkość żołdu jednostek nowego zaciągu miała być taka,

10 O kulisach redukcji wojska w 1667 roku i wprowadzeniu repartycji zob. Z. Hundert, Między buławą a tro-

nem…

, dz. cyt., s. 34–83. O kampanii wojennej 1667 roku zob. W. Majewski, Podhajce – letnia i jesienna

kampania 1667 r.,

„Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1960, t. 6, cz. 1, s. 47–99.

11 Zob. np. Z. Hundert, Wojsko koronne wobec elekcji 1669 roku, „Studia z Dziejów Wojskowości”, 2014, t. 3,

s. 91–114.

12 D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów…, dz. cyt., s. 281–282; Z. Hundert, Między buławą a tronem…,

dz. cyt., s. 246.

13 Najobszerniej na ten temat: L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenia w Polsce…, dz. cyt. s. 113–153. O sej-

mie jesiennym 1670 roku zob. też K. Przyboś, Wstęp, w: Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, oprac.
K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005, s. XV–XXI; M. Sokalski, Między królewskim majestatem a szlache-
cką wolnością. Postawy polityczne szlachty małopolskiej w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego

Kraków 2002, s. 130–139.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

jaka obowiązywała w wojsku komputowym. Żołnierzom z etatu koronnego
nie wolno było przechodzić do jednostek samorządów lokalnych, podobnie
żołnierze służący w tych ostatnich, nie mogli zaciągać się do oddziałów kom-
putowych

Konstytucja w sprawie aukcji wojska obowiązywała również wojewódz-

two mazowieckie z ziemią warszawską. W ramach repartycji województwo to
utrzymywało bowiem dwa pełne regimenty piesze oraz część trzeciego. Były
to następujące jednostki:

obersztera (pułkownika), a od 1670 roku generała majora Ernesta Denhoﬀa

w sile 300 porcji;

generała majora i starosty tczewskiego Franciszka Andrault de Buy, a po

nim od około 1668 roku obersztera Michała Żebrowskiego, 250 porcji;

część regimentu pieszego obersztera i starosty starogardzkiego Władysła-

wa Denhoﬀa, 100 porcji

Łącznie województwo mazowieckie miało na utrzymaniu 650 żołnierzy

pieszych zaciągu niemieckiego. W związku z tym, w celu wywiązania się
z uchwały sejmu 1670 roku, powinno ono wystawić w ramach nowego zaciągu
kolejne 650 porcji. Sama ziemia warszawska dotowała jedynie część regimen-
tu pieszego Ernesta Denhoﬀa, o czym świadczą podejmowane przez jej sej-
mik uchwały

. Liczba żołnierzy generała Denhoﬀa opłacanych przez ziemię

warszawską nie została dotychczas ustalona. Nie zmienia to jednak faktu, iż
ziemia, której stolicą było miasto sejmowe i rezydencjonalne królów, z racji
utrzymywania wojska komputowego powinna zaangażować się w sprawę or-
ganizacji nowych zaciągów.

W 1671 roku król Michał zdecydował się też zwołać pospolite ruszenie.

Stało się to przyczyną niemałego zamieszania, ponieważ szlachcie pozwolono
zastąpić swój osobisty udział w wyprawie wystawieniem zaciągów wojsko-
wych. Osłabiało to moc konstytucji w sprawie aukcji wojska, bowiem część
szlachty decydowała się stawić na wyprawę osobiście, rezygnując z zaciągów
wojskowych, część zaś rezygnowała z kolei z udziału w pospolitym ruszeniu,
organizując zastępstwo – na ogół jednak nie w postaci wojska zaciężnego, ale

14 Konstytucje sejmu 1670 r., w: Volumina Legum (dalej: VL), oprac. J. Ohryzko, t. 5, Petersburg 1860,

s. 30–31; Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku…, dz. cyt., s. 106–109; J.A. Chrapowicki, Diariusz, cz. 3,
Lata 1669–1673

, oprac. L.A. Wierzbicki, Warszawa 2009, s. 112. Omówienie konstytucji m.in.: D. Kupisz,

Wojska powiatowe samorządów…

, dz. cyt., s. 280–281; K. Zając, Wojsko Rzeczpospolitej w latach 1668–

167

3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1960, t. 5, s. 218; J. Wimmer, Wojsko polskie…, dz. cyt.,

s. 161; T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, t. 2, Kraków 1898, s. 429–430; Z. Hundert,
Między buławą a tronem…

, dz. cyt., s. 246-247.

15 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 61–62. W województwie mazowieckim doszło zresztą

do największych zmian w stosunku do zakładanego kształtu repartycji, pierwotnie bowiem, poza regi-
mentem E. Denhoffa, na utrzymaniu Mazowszan miały się znaleźć zupełnie inne jednostki; zob. różne
wersje komputów z 1 VIII 1667, Archiwum Narodowe w Krakowie. Księgi Grodzkie Sądeckie, sygn. 131,
s. 331–340, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Zbiór Branickich z Suchej, sygn.
42/56, k. 389–390v; Biblioteka ks. Czartoryskich w Krakowie (dalej: B. Czart.), rkps 162, s. 493–497;
Biblioteka Narodowa, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej (dalej BN, BOZ), rkps 1175, s. 249–252.

16 Zob. Instrukcję ziemi warszawskiej 14 XII 1667 oraz lauda sejmikowe 27 XI 1670, 15 I 1671, 2 IV 1671, 21

IV 1673, Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej:
PAU-PAN), rkps 8348, k. 154, 168v–169, 171v, 172v, 179v, 181v, 211.

Zbigniew Hundert

wyprawy dymowej/łanowej

. Istotnym problemem osłabiającym możliwości

zorganizowania nowych zaciągów w 1671 roku była także sprawa zwołania
w lutym trybunału skarbowego, mającego wypłacić wojsku koronnemu na-
leżności – przede wszystkim te przysługujące za lata 1663–1667

. Oznacza-

ło to konieczność zebrania przez koronne prowincje kolejnych i niemałych
podatków. Oczywiście problem ten dotyczył także ziemi warszawskiej

. Po-

nadto dochodziły jeszcze sprawy bieżącej zapłaty dla chorągwi i regimentów
pozostających w repartycji. Te wszystkie zależności rodziły problemy z wy-
wiązaniem się z konstytucji 1670 roku w sprawie aukcji wojska. W efekcie
właściwie żadna jednostka samorządu lokalnego nie rozpoczęła służby 1 maja
1671 roku – tak jak zakładała uchwała ostatniego sejmu. Większość sejmików
koronnych dopiero po tej dacie zaczęła w ogóle debatować nad realizacją no-
wych zaciągów. Szlachta warszawska nie była tu wyjątkiem, bowiem spra-
wą posiłków dla wojska koronnego zajęła się na swoim sejmiku 12 czerwca
1671 roku.

Na początku sejmik warszawski skupił się na sposobie odprawienia pospo-

litego ruszenia. Wzorem województwa podlaskiego, do którego przykładu
Warszawianie się w swojej uchwale odwoływali, postanowiono odbyć wy-
prawę szlachecką za pomocą żołnierza łanowego w formie wyekwipowania
jednego konia kozackiego (czyli w trybie jazdy kozackiej, zwanej też pancer-
ną) z dziesięciu włók. Sposób organizacji, czyli „pomiarkowanie włók i wsi
na każdego konia”, miał się odbyć według wytycznych z 1653 roku, wpisanych
do ksiąg grodzkich warszawskich

. Wystawienie żołnierza łanowego w sile

pospolitego ruszenia – jak zaznaczano w uchwale – miało być realizacją kon-
stytucji sejmowej „o przyczynieniu sił Rzeczypospolitej”, postanowionej na
ostatnim sejmie. Na pierwszy kwartał służby zaciągnięci kawalerzyści mieli
otrzymać na koń 150 zł – „żeby w pomienionej wyprawie żołnierz na to teraz
zaciągniony dobrym jako należy porządkiem służył Rzeczypospolitej”. Rot-
mistrzem obrano kasztelana warszawskiego Jana Zygmunta Oborskiego, któ-
ry miał „towarzystwo z szlachty braci naszej, na koniach dobrych, z dobrym
kozackim porządkiem i jak swemu senatorskiemu, tak i ziemi naszej hono-
rowi korespondującym zaciągnąć”. Oborski otrzymał dość krótki termin na
sformowanie chorągwi, bowiem 25 lipca miał wejść na jej czele do obozu pod

17 Zob. L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce…, dz. cyt., s. 155–163; D. Kupisz, Wojska powiatowe

samorządów…

, dz. cyt., s. 282–283; Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 247.

18 O trybunale skarbowym 1671 r. zob. Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 305–310.
19 Posłowie ziemi warszawskiej „na zapłatę wojsku winnemu” deklarowali podczas sejmu 1670 roku 14

podymnych (Konstytucje sejmu 1670 roku, w: VL, t. V, s. 43, konstytucja: Deklaracyje województw i ziem
koronnych i pobory od nich pozwolonych). Egzekucja tych podatków szła jednak mizernie. Rachunki
sejmowe, przedstawione przez podskarbiego na sejmie zimowym 1672 roku, dowodzą, iż z oczekiwanej
sumy 590 zł 16 gr i 5 szelągów poborca ziemi warszawskiej zebrał jedynie 164 zł. Taka kwota mogła wy-
starczyć zaledwie na żołd dla kilku żołnierzy; zob. Rachunki sejmowe 1672 r., AGAD, Archiwum Skarbu
Koronnego (dalej: ASK), dz. II, sygn. 62, k. 10.

20 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 12 VI 1671, PAU-PAN, rkps 8348, k. 185; L.A. Wierzbicki, Pospo-

lite ruszenie w Polsce…

, dz. cyt., s. 170; J. Kaniewski, dz. cyt., s. 586–587. O organizacji wyprawy łanowej

przez ziemię warszawską w ramach pospolitego ruszenia w 1653 roku i opracowanym wówczas systemie
doboru ludzi z odpowiednich włók – zob. J. Sokołowska, dz. cyt., s. 56–57.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

Stanisławowem (w sąsiedniej ziemi czerskiej), a popis (przegląd) tej jednostki
powinien odbyć się już 5 lipca pod Grochowem (aktualnie dzielnica Warsza-
wy), w obecności wyznaczonych do tego komisarzy. Sam rotmistrz zrzekł się
tzw. ślepych pocztów (formy jego uposażenia przypadającej na ﬁkcyjną liczbę
żołnierzy w chorągwi), w celu nieobniżania faktycznej liczebności warszaw-
skiej roty kozackiej. W zamian Oborski miał otrzymać w pierwszym kwartale
służby „kuchenne” w wysokości 3000 zł. Środki te miały być zebrane z uchwa-
lonego jednego poboru łanowego, po 15 zł z włóki. Oborski został zobowiąza-
ny do zakupu z „kuchennego” kotłów dla chorągwi, ponadto upoważniono go
do zwerbowania cyrulika i kapelana, choć środki na ich utrzymanie nie miały
pochodzić z „kuchennego”, a ze stawek żołdu przewidzianych na cztery konie
– które w związku z tym nie miały odpowiadać faktycznej liczbie żołnierzy.
W efekcie w pierwszym kwartale służby na kapelana i cyrulika planowano
wydać 600 zł. Na zastępcę Oborskiego, czyli na porucznika, wybrano Stanisła-
wa Rogowskiego, również obywatela ziemi warszawskiej. Na jego uposażenie
z kolei przewidziano wydać wpływ z ustanowionego pół poboru łanowego.

Co do regulacji dotyczących grupy towarzyszy, to uchwalono, że jeże-

li pod chorągiew chciałby zaciągnąć się szlachcic, z którego włók mieli być
rekrutowani żołnierze, to może to zrobić, a przy tym powinien zostać zwol-
niony z płacenia świadczeń na chorągiew według kwitów poborowych oraz
ma otrzymać żołd. Jeśliby z kolei szlachcic, z którego włók miano wystawić
poczet do chorągwi, „syna albo krewnego, abo szlachcica brata na tęż wojnę
posłać i wyprawić chciał”, to rotmistrz takich towarzyszy powinien przyjąć
– pod warunkiem, że będą „na dobrych koniach i z dobrym porządkiem”. Tak
sformowana chorągiew powinna przesłużyć jeden kwartał – jeżeli zaś „ciężar
zatrzymania żołnierza na drugą ćwierć insze województwa ponosić będą” –
wtedy i ziemia warszawska ma zatrzymać swoją rotę kozacką, płacąc jej żołd
„trybem kwarcianym” (czyli jak w wojsku komputowym dla chorągwi koza-
ckich – 41 zł od konia)

. Jeśli istniałaby z kolei potrzeba przedłużenia tej służ-

by, miał się zebrać kolejny sejmik, w celu podjęcia takiej decyzji. Omówiona
uchwała wydaje się być dość dokładna, niemniej nie precyzuje ona tak istot-
nych kwestii, jak: ile powinny liczyć poczty pod chorągwią oraz jak duża po-
winna być sama chorągiew.

Szlachta warszawska zapisała w swoim laudum, „aby ciężka i prawie krwa-

wa wyprawa nasza za zaszczyt Rzptej i odzyskanie zawojowanych prowincjej
de integro obracała się”

. Na swojego dowódcę Warszawianie obrali najwyż-

szego urzędnika w powiecie – kasztelana Jana Zygmunta Oborskiego. Był to
człowiek cieszący się dużym autorytetem wśród szlachty warszawskiej, która
kilkakrotnie na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII wie-
ku występowała na forum sejmowym, by kasztelania warszawska, sprawowa-

21 Omówienie uchwał dotyczących organizacji łanowej chorągwi kozackiej Oborskiego, wraz z cytatami

źródłowymi, na podstawie: Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 12 VI 1671, PAU-PAN, rkps 8348,
k. 185v–188. Por. J. Kaniewski, dz. cyt., s. 587.

22 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 12 VI 1671, PAU-PAN, rkps 8348, k. 188.

Zbigniew Hundert

na przez Oborskiego od końca 1654 roku, stała się urzędem senatorskim „krze-
słowym”, a nie jak dotychczas „drążkowym”. Obecnie nie wiemy, czy Oborski
służył kiedyś w wojsku zaciężnym, wiemy natomiast, że miał doświadczenie
wojenne. Wyróżnił się choćby podczas odbijania Warszawy z rąk Szwedów
w 1656 roku, a także podczas jej obrony przed Siedmiogrodzianami w roku na-
stępnym. W 1657 roku dowodził także pospolitym ruszeniem, operującym na
obszarze Mazowsza

. Można zatem uznać, że kasztelan warszawski miał pre-

dyspozycje do zorganizowania i poprowadzenia chorągwi jazdy na kampanię
wojenną. W 1671 roku nie dane mu było jednak dotrzeć z rotą dymową ziemi
warszawskiej na obszar działań wojennych. Dwudziestego siódmego lipca od-
był się bowiem kolejny sejmik ziemi warszawskiej, który zmienił poprzednią
uchwałę. Z racji tego, że „inne województwa i ziemie miasto pospolitego ru-
szenia do wyprawy się skłonili, my też ea aemulatione et exemplo do lepszego
pociągnieni środku, na pieszych zgodziliśmy się ludzi”. Tym samym półtora
miesiąca po uchwale zaciągu roty jazdy ziemia warszawska zastąpiła własną
chorągiew oddziałem piechoty. W ten sposób po części zaprzepaszczono wy-
siłek podatkowy, bowiem rota Oborskiego była już właściwie zorganizowana,
a rozwiązując ją po półtora miesiąca, sejmik i tak musiał nakazać zapłatę rot-
mistrzowi i „aby na niektórych z ichmościów panów towarzystwa kompanią
chorągwi swojej jako grzeczny rotmistrz był dyskretny et iusta ichmościów
chciał kontentować”

. Zmienianie uchwał w sprawach zaciągów i wynikają-

cy z tego chaos nie dotyczył w 1671 roku wyłącznie sejmiku warszawskiego
i niestety był dość powszechny. Najlepiej można go było zauważyć na przy-
kładzie województw „górnych”, takich jak poznańskie i kaliskie. Najpierw
Wielkopolanie uchwalili wyprawę dymową, po czym zrezygnowali z niej
i osobiście udali się na pospolite ruszenie. We wrześniu zaś szlachta poznań-
ska i kaliska zawróciła z obozu pod Lublinem do domów, deklarując w zamian
wystawienie żołnierza powiatowego

Piechota, którą zgodnie z laudum warszawskim z 27 lipca 1671 roku zamie-

rzano zastąpić rotę jazdy Oborskiego, nie miała być formowana od podstaw.
W uchwale czytamy bowiem: „A ponieważ w tak ścisłym czasie nowej zaciągać
nie możemy piechoty a jmp. Dobszyc, oberszter JKM mając ludzi nad komput go-

23 A. Keckowa, Oborski Jan Zygmunt, w: Polski Słownik Biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk

1978, t. 23, s. 437–438. Na dzielną postawę Oborskiego jako żołnierza, w kontekście jego aktywności
w dobie potopu szwedzkiego, zwraca uwagę J. Choińska-Mika, Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, War-
szawa 1998, s. 119. W latach panowania króla Michała J.Z. Oborski miał zaliczać się do gorących zwolenni-
ków władcy; zob. J. Matyasik, Obóz polityczny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 2011,
s. 63.

24 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 27 VII 1671, PAU-PAN, rkps 8348, k. 190–190v. Chorągiew Obor-

skiego była wspomniana jeszcze w laudum sejmiku generalnego mazowieckiego z 20 VII 1671, jako od-
dział wymagający zapłaty; zob. Laudum generału mazowieckiego, Warszawa 20 VII 1671, PAU-PAN, rkps
8334, k. 188. W pracy Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 254–255 nie umiałem jeszcze
wskazać, czy chorągiew Oborskiego na pewno została zorganizowana i kiedy ją rozwiązano.

25 L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce…, dz. cyt., s. 193–195; D. Kupisz, Wojska powiatowe samorzą-

dów…

, dz. cyt., s. 283. Zob. też Instrukcja urodzonemu Mikołajowi Narzymskiemu, chorążemu płockiemu,

dworzaninowi pokojowemu JKM do wielmożnych hetmanów od JKM posłanemu dana z kancelarii mniejszej
koronnej

, 7 IX 1671, AGAD, Libri Legationum, sygn. 25, k. 258.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

towych, których już od lat [w] pułku na usłudze Rzeczypospolitej suo sumptu et
stipendio

chowa, tychże ludzi na teraźniejszą wyprawę ziemi naszej ochotnie nam

oﬁaruje”. Ziemia warszawska postanowiła zatem zrealizować konstytucję o au-
kcji wojska poprzez przyjęcie na swój żołd zorganizowanej już piechoty, pozo-
stającej na służbie Rzeczypospolitej poza komputem wojska koronnego. Zgodnie
z uchwałą ziemia warszawska zatrudniła 100 piechoty (zatem kompanię), której
służba miała zacząć się 1 sierpnia 1671 roku, na okres tylko jednego kwartału, póź-
niej zaś – jeśliby nie została włączona do komputu – powinna zostać rozwiązana.
Kompania piechoty zaciągnięta przez sejmik warszawski miała otrzymywać co
miesiąc żołd w wysokości 12 zł od stawki pieszej, czyli w wymiarze kwartalnym
36 zł. Była to zatem identyczna wysokość żołdu, jaka obwiązywała w wojsku kom-
putowym. W celu zrealizowania zapłaty sejmik uchwalił pobór trzech łanowych.
Nad kompanią piechoty został ustanowiony także komisarz – referendarz koron-
ny i starosta warszawski Jan Dobrogost Krasiński

Zaciąg piechoty przez ziemię warszawską zasługuje na szczególną uwagę, bo-

wiem oddział przyjęty przez Warszawian na służbę pochodził z regimentu Jana
D. Krasińskiego, który w 1667 roku nie wszedł do komputu wojska, ale pozostał
na służbie na asekurację. Jak pamiętamy, stało się tak w wyniku starań hetmana
Sobieskiego

. Regiment Krasińskiego w 1667 roku liczył 400 porcji i obsadzał

garnizon Białej Cerkwi

. W 1670 roku dwór królewski, obawiając się wpływów

Sobieskiego w wojsku, dążył do rozwiązania piechoty służącej na asekurację – co
też miało się stać na początku 1671 roku. Wówczas Sobieski i ludzie z jego otocze-
nia polityczno-wojskowego starali się, mimo wszystko, zachować różne kompa-
nie z rozwiązanych regimentów, motywując to potrzebą zbliżającej się kampanii
wojennej

. Jeden z takich regimentów należał do przedstawiciela najbardziej

znaczącej na Mazowszu familii, jednocześnie dygnitarza koronnego oraz osoby
pełniącej funkcję starosty grodowego w Warszawie – Jana D. Krasińskiego

Referendarz dysponował również wpływem na sejmik warszawski i to zapewne
on doprowadził do przyjęcia na czasową służbę jednej kompanii ze swojego re-
gimentu. Dowodził nią zaś oberszterlejtnant (a nie jak czytamy w uchwale, ober-
szter) Wacław Dobszyc, wywodzący się z zamożnej rodziny szlacheckiej osiadłej
w księstwie opawskim (obecnie Śląsk Czeski). Na służbę wojenną Rzeczypospoli-
tej najął się w 1649 roku, gdy swoje zaciągi organizował biskup wrocławski Karol

26 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 27 VII 1671, PAU-PAN, rkps 8348, k. 189–190 (cytat k. 189–

189v.). Por. Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 254, 256; J. Kaniewski, dz. cyt., s. 587.

27 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 256, 309.
28 Zob. Komputy wojska koronnego z 1 VIII 1667, B. Czart., rkps 162, s. 497, BN, BOZ, rkps 1175, s. 252;

J. Wimmer, Wojsko polskie…, dz. cyt., s. 156; tenże, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa
1978, s. 242–243.

29 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 63–64, 182–183, 308–309.
30 O pozycji Krasińskich na Mazowszu zob. np. J. Dzięgielewski, Mazowszanie w życiu publicznym Rzeczy-

pospolitej od rokoszu Zebrzydowskiego do abdykacji Jana Kazimierz

a, w: Mazowsze w procesach inte-

gracyjnych i dezintegracyjnych w Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku. Studia i szkice

, red. J. Dzięgielewski,

Warszawa 2010, s. 101; tenże, Mazowszanie na urzędach centralnych w XVI–XVII wieku, w: Mazowsze
na pograniczu kultur w średniowieczu i nowożytności

, red. M. Dygo, Pułtusk 2007, s. 105; J. Choińska-

-Mika, dz. cyt., s. 8, 12. O J.D. Krasińskim zob. np. M.A. Pieńkowski, Sejmiki mazowieckie wobec urzędów…,
dz. cyt, s. 129–130.

Zbigniew Hundert

Ferdynand Waza. Od tamtej pory losy Dobszyca nierozerwalnie powiązane były
z armią koronną, w której doszedł do godności generała majora (zmarł w 1697
roku). W samym regimencie Krasińskiego pierwszą funkcję oﬁcerską otrzymał
około 1663 roku

. Biorąc pod uwagę te okoliczności, należy stwierdzić, że ziemia

warszawska, zapewne za podszeptem Krasińskiego, pozwoliła przetrwać części
regimentu referendarza koronnego, w którym służyli doświadczeni żołnierze
z Dobszycem na czele. Miało to istotne znaczenie w obliczu podjętych działań wo-
jennych przeciw Kozakom i Tatarom w 1671 roku.

Kompania Dobszyca po zakończonym kwartale służby 31 października 1671

roku nie została rozwiązana, tak jak nakazywała uchwała sejmiku warszawskiego,
a do repartycji jej również nie włączono. Podobnie nadal istniał regiment Krasiń-
skiego. Czy część pułku referendarza koronnego w postaci żołnierzy powiatowych
ziemi warszawskiej uczestniczyła w działaniach wojennych na przełomie lat 1671
i 1672, nie wiadomo. W tym czasie odnotowano jedynie fakt, że Jan Sobieski na
początku 1672 roku pozwał Wacława Dobszyca przed sąd hetmański

. Sam regi-

ment pieszy Krasińskiego – w sile 200 etatów (według Stanisława Makowieckiego
faktycznie liczył 150 ludzi) wszedł w 1672 roku w skład nielicznej załogi Kamieńca
Podolskiego, która od 15 do 27 sierpnia bezskutecznie opierała się wojskom osmań-
skim oblegającym twierdzę. W trakcie oblężenia piechotą Krasińskiego dowodzili
kapitanowie Jan Bukar i Jakub (Jan?) Kulikowski, brakowało natomiast Dobszy-
ca

. Niemniej w grudniu 1672 roku żołnierze regimentu Krasińskiego, w sile aż

240 porcji, zostali dopuszczeni przez hetmana wielkiego Sobieskiego do hiberny
(świadczenia wydawane wojsku zimą), a w dokumencie przedstawiającym roz-
dział pieniędzy i miejsca lokacji zimowej widnieli jako „ludzie pod komendą jmp.
Dobszyca”

. W 1673 roku, podczas przygotowań do kampanii chocimskiej, piecho-

ta ta została zaliczona do komputu wojska koronnego jako regiment Krasińskiego,
w sile 200 etatów. Potraktowano ją również jako stary zaciąg. W warunkach po-
większenia armii regiment referendarza koronnego rozbudowano do wielkości
400 porcji – i w takiej też sile wziął on udział w kampanii chocimskiej

. Oddział

31 M. Wagner, Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej połowy XVII wieku, t. 2, Oświęcim 2014, s. 74–

76, hasło: Dobszyc Wacław Wilhelm.

32 Z Warszawy 26 III 1672, PAU-PAN, rkps 368, k. 137v.
33 J. Sobieski do Andrzeja Trzebickiego, biskupa krakowskiego, z Gołębia 4 VIII 1672, w: Pisma do wieku

i spraw Jana Sobieskiego

, oprac. F. Kluczycki, t. 1, cz. 2, Kraków 1881, s. 1039–1040; Opisanie szturmo-

wania do Kamieńca Podolskiego przez cesarza tureckiego, w: tamże, s. 1060; S. Makowiecki, Relacyja
Kamieńca wziętego przez Turków w roku 1672, oprac. P. Borek, Kraków 2008, s. 67–69; J. Woliński,
Oblężenie Kamieńca w 1672 roku, w: tenże, Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, s. 32–33;
Z. Hundert, Garnizon wojskowy Kamieńca Podolskiego w latach 1667–1672 – zarys problematyki, „Saecu-
lum Christianum”, 2015, t. 21, s. 147–148.

34 Dystrybuta starostw i dzierżaw na regimenty trybem cudzoziemskim służące, w województwach brze-

skim-kujawskim i inowrocławskim na konsystencją, hiberna zaś w prowincji pruskiej, stanęła w Szcze-
brzeszynie, 4 decembris 1672, AGAD, Archiwum Zamoyskich, sygn. 3112, s. 387; Z. Hundert, Między
buławą a tronem…

, dz. cyt., s. 368.

35 Komput wojska JKM Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu, starego i nowego podług ordynacyi Rzptej

na sejmie anno 1673 uczynionej i postanowionej, AGAD, Akta Skarbowo-Wojskowe (dalej: ASW), dz. 86,
sygn. 61, k. 3v; Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 364. W 1674 roku Dobszyc został dowódcą
własnego regimentu pieszego; zob. J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii ko-
ronnej w latach 1673–1679, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1961, t. 7, cz. 2, s. 428–433.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

ten nie był wówczas zaciągiem ziemi warszawskiej – ale ta jeszcze w kwietniu 1673
roku była zadłużona wobec części żołnierzy Krasińskiego, którzy w 1671 roku pod
rozkazami Dobszyca znaleźli się na jej utrzymaniu. Wówczas sejmik warszawski
uchwalił zapłacenie ludziom Dobszyca reszty należności, która miała pochodzić
z postanowionych trzech poborów łanowego

Zaciągi realizowane w 1671 roku zawiodły na niespotykaną dotychczas ska-

lę, a to oznaczało ﬁasko polityki militarnej dworu (czyli wzmocnienie sił zbroj-
nych poza komputowym wojskiem koronnym). Na domiar złego w 1672 roku do
wojny z Rzecząpospolitą już bezpośrednio przystąpiło Imperium Osmańskie.
Państwo polsko-litewskie było całkowicie na nią nieprzygotowane – co wynika-
ło z zerwania dwóch sejmów 1672 roku i niepodjęcia uchwał w sprawie rozbu-
dowy wojska. Wprawdzie konstytucja 1670 roku stwarzała prawną podstawę do
formowania nowych jednostek zaciężnych, ale jak się okazało, zaciągi powiato-
we w 1672 roku organizowano przede wszystkim jako zastępstwo pospolitego
ruszenia i jako broń do walki z opozycją – a nie z zagrożeniem osmańskim

Ziemia warszawska w 1672 roku raczej nie sformowała swoich jednostek zacięż-
nych i do obozu królewskiego pod Gołębiem, a następnie Lublinem, stawiła się
pospolitym ruszeniem. Całkiem prawdopodobne, że wyprawa szlachty war-
szawskiej nie była osobista (viritim), tylko jak w przypadku roku 1671 – poprzez
zaciąg łanowy. Można tak przypuszczać na podstawie deklaracji składanych na
sejmiku warszawskim w grudniu 1671 roku czy w styczniu roku 1673. Stanowiły
one bowiem wyraz pewnych preferencji szlachty warszawskiej. W przypadku
1673 roku Warszawianie deklarowali, że gdyby im „in vim pospolitego ruszenia
wyprawować przyszło”, stawią z dziesięciu włók konia kozackiego, a z dwu-
dziestu konia husarskiego

. Są to jednak niewystarczające przesłanki, aby

stwierdzić, iż wyprawa ziemi warszawskiej odbyła się w 1672 roku za pośred-
nictwem żołnierza łanowego. Jeżeli chodzi o jednostki zaciężne, to w 1672 roku
na pewno wystawiły takowe inne ziemie województwa mazowieckiego. Wśród
tych zaciągów znalazły się m.in. stukonna chorągiew pancerna ziemi liwskiej
pod Konstantym Ludwikiem Oborskim, kasztelanem liwskim, która weszła do
obozu pod Lublinem 5 listopada

, czy licząca 60 koni rota kozacka ziemi czer-

skiej, powołana do służby już po zakończeniu zjazdu gołąbsko-lubelskiego

36 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 21 IV 1673, PAU-PAN, rkps 8348, k. 211v.
37 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 258–263. O konflikcie politycznym w kraju w 1672 roku

zob. np. L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku,
Lublin 2005, s. 15–127.

38 Akta sejmikowe ziemi warszawskiej, Warszawa 15 XII 1671 i 4 I 1673, PAU-PAN, rkps 8348, k. 193v–194,

208. Por. J. Kaniewski, dz. cyt., s. 587–588.

39 Zob. uchwały sejmiku ziemi liwskiej, Liw 27 VIII 1672 i obóz między Domanicami a Przeworami 19 IX

1672, PAU-PAN, rkps 8322, k. 164v–165, 168–168v; Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt.,
s. 254, 260–261. Por. J. Kaniewski, dz. cyt., s. 610.

40 Laudum sejmikowe ziemi czerskiej, Czersk 28 XI 1672, PAU-PAN, rkps 8319, k. 405–405v; J. Kaniewski,

dz. cyt., s. 584. W pracy Z. Hundert, Między buławą a tronem… (dz. cyt., s. 254) jednostka ziemi czerskiej
została – w wyniku przeoczenia – pominięta i nie ma jej wśród zaciągów powiatowych województwa ma-
zowieckiego. O zjeździe gołąbsko-lubelskim i o zawiązanej wówczas prokrólewskiej konfederacji skiero-
wanej przeciw opozycji zob. A. Przyboś, Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; L.A. Wierzbicki, O zgodę
w Rzeczypospolitej…

, dz. cyt., s. 19–35.

Zbigniew Hundert

Ziemia warszawska, która w 1672 roku nie przeprowadziła zaciągów na potrze-
by prokrólewskiej konfederacji gołąbskiej, do sprawy organizacji własnych
wojsk samorządowych wróciła już w 1673 roku – po pojednaniu dworu z opozy-
cją i podjęciu działań na rzecz rozprawy z Imperium Osmańskim.

W celu przeciwdziałania zagrożeniu ze strony Porty Otomańskiej sejm

1673 roku, zwany pacyﬁkacyjnym, uchwalił rozbudowę komputowego woj-
ska koronnego (pomijając już w tym miejscu wojsko litewskie) do stanu 31 300
stawek żołdu

. Sejm podjął również inną uchwałę, dzięki której zamierzano

zwiększyć potencjał wojenny Rzeczypospolitej. Koronne samorządy lokalne
miały bowiem powołać swoje jednostki dymowe, które w założeniach powin-
ny dorównać liczebnością armii komputowej. Konstytucja sejmu 1673 roku
zobowiązała sejmiki do wystawienia z 30 dymów w dobrach dziedzicznych
„konnego jednego z należytym rynsztunkiem”, a z 20 dymów w dobrach kró-
lewskich i duchownych jednego pieszego. Zawarto tam również uwagę, że
formacje dymowe powinny najpóźniej w cztery tygodnie od zakończenia sej-
mików relacyjnych stawić się w wyznaczonym obozie

Ziemia warszawska na swoim sejmiku posejmowym 21 kwietnia 1673 roku

do tej konstytucji się odniosła, podejmując jednocześnie pierwsze kroki
w sprawie zaciągów dymowych. Na początku wybrano rotmistrza planowanej
wyprawy konnej Stanisława Rogowskiego, który, jak pamiętamy, miał być po-
rucznikiem warszawskiej chorągwi łanowej w 1671 roku. Sam Rogowski (zm.
1699) należał do osób mających doświadczenie wojskowe. W armii koronnej
służył na pewno w 1665 roku w pułku jazdy Stanisława „Rewery” Potockie-
go. Jako reprezentant tego zgrupowania, zgłosił akces do konfederacji woj-
ska, popierającej sprawę Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, a to dowodzi, że
w wojsku nie był wówczas postacią nic nieznaczącą

. Istnieje także pogląd, iż

w latach 1664–1665 Rogowski był rotmistrzem piechoty wybranieckiej z woje-
wództw bełskiego i lubelskiego, choć sprawa ta jest dość niejasna

. Na pewno

jednak cieszył się zaufaniem miejscowej szlachty (albo czerpał proﬁty z czy-
jejś protekcji), skoro drugi raz w ciągu dwóch lat powierzono mu funkcję oﬁ-

41 Zob. M. Wagner, Wojna polsko-turecka w latach 1672–1676, t. 1, Zabrze 2009, s. 317; J. Wimmer, Wojsko

polskie…

, dz. cyt., s. 173–177; Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672–1676, Oświęcim

2014 (wyd. 2), s. 348–349. Siły koronne, zorganizowane w 1673 roku, osiągnęły etatowo stan 33 520
koni i porcji; zob. Komput wojska JKM Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu…, AGAD, ASW, dz. 86,
sygn. 61, k. 1–3v, 5. O sejmie 1673 r. zob. L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej…, dz. cyt., s. 217–282.

42 Konstytucje sejmu 1673 r., w: VL, t. V, s. 59–60. Omówienie postanowień w sprawach obronnych oraz

konstytucji sejmu pacyfikacyjnego: zob. L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej…, dz. cyt., s. 239–
–282.

43 M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w roku 1665, w: tenże, Druga wojna domo-

wa w Polsce. Z dziejów polityczno-wojskowych Rzeczypospolitej u schyłku rządów Jana Kazimierza Wazy

Warszawa 2011, s. 240–241.

44 M. Wagner, Słownik biograficzny oficerów…, dz. cyt., t. 1, Oświęcim 2013, s. 235–236, hasło: Rogowski

Stanisław. Rachunki sejmowe przedstawione w 1668 roku wskazują jednego Rogowskiego jako rotmi-
strza wybranieckiego województwa lubelskiego (w latach 1665–1666) oraz jako rotmistrza województwa
bełskiego (bez określenia lat). Rogowski jako rotmistrz lubelski występował bez imienia, jako rotmistrz
bełski – z imieniem Stefan. Te okoliczności wzbudzają zatem wątpliwości co do faktu, że to Stanisław
Rogowski był w latach sześćdziesiatych XVII wieku rotmistrzem wybranieckim; zob. rachunki sejmowe
1668 roku, AGAD, ASK, dz. II, sygn. 61, k. 113–113v. Por. J. Wimmer, Wojsko polskie…, dz. cyt., s. 310.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

cerską w zaciągu sejmiku warszawskiego. Uchwały samorządu obradującego
w stolicy województwa mazowieckiego na razie ograniczyły się do wyboru
osoby rotmistrza. Szczegóły zaciągu zamierzano dopiero przedyskutować na
sejmiku generalnym mazowieckim, zwołanym na 4 maja. Mimo to, w laudum
z 21 kwietnia zaapelowano do obywateli ziemi warszawskiej, „aby podług
dymów w dobrach swoich zostających, na tę wyprawę pieniądze albo poczty
jako konstytucja mieć chce, proporcjonalne [w] pogotowiu mieli, tak abyśmy
zarówno z inszemi województwy Reipublicae ludzi tych jako najporządniej
podług konstytucji sejmowej stawili”

. Zapis ten wzywał zatem szlachtę war-

szawską, ażeby przygotowała się do wystawienia pocztów albo wydania pie-
niędzy na zaciąg żołnierzy.

System wybierania jednego konnego z 30 dymów był dla Warszawian pew-

nym wyzwaniem logistycznym, gdyż dotąd wystawiali oni w ramach swych
wypraw jednego konnego według liczby włók przeliczanych na łany, nie zaś
dymów (gospodarstw). Było to zapewne istotną przyczyną odłożenia czę-
ści uchwał w sprawach zaciągu do czasu generału mazowieckiego, co widać
zwłaszcza po tym zapisie: „A iż zupełnej chorągwi na powiat nasz stawić nie
można, tedy na przyszłem generale województwa naszego znieść się z ichmoś-
ciami pany obywatelami ziem naszych i przybrać ludzi, aby komput zupełny
być mógł”

. Jak widać, liczba dymów w ziemi warszawskiej była niewystar-

czająca do zaciągu kompletnej jednostki konnej, stąd potrzeba było suple-
mentów z innych ziem województwa mazowieckiego.

Generał mazowiecki z 4 maja 1673 roku zdominowały kwestie związane z or-

ganizacją wypraw konnej i pieszej. Jeżeli idzie o tę ostatnią, to miała mieć ona
formę zaciągu całego województwa (a nie sejmików partykularnych), w którym
jeden pieszy byłby rekrutowany, zgodnie z konstytucją sejmową, z 20 dymów
w dobrach królewskich oraz duchownych. Komendę nad zaciągiem pieszym
województwa mazowieckiego powierzono Janowi Linkhauzowi – doświadczo-
nemu oﬁcerowi, który do 1671 roku był oberszterem komputowego regimentu
dragonii

. Co do kawalerzystów, zalecano, aby rotmistrzowie przyjmowali

pod chorągwie „ludzi dobrze munderowanych i konnych”. Płaca na koń miała
w pierwszym kwartale wynosić 150 zł – z tym że od każdej stawki miało być po-
trącone 30 zł na traktamenty (pensje) dla starszyzny (rotmistrzów, poruczników
i zapewne też chorążych). Sposób zapłaty dla starszyzny i wielkość żołdu od ko-
nia w drugim kwartale służby pozostawiono decyzji sejmików partykularnych.
Jeżeli zaś chodzi o wniosek szlachty warszawskiej w sprawie suplementowania
jej chorągwi ludźmi z innych ziem województwa mazowieckiego, to uchwały
generału odniosły się do tej kwestii następująco: „w każdej ziemi, od których
będą rotmistrze obrani i od której wedle kombinacjej ziem, kompletować zupeł-

45 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 21 IV 1673, PAU-PAN, rkps 8348, k. 212–212v. Por. J. Kaniewski,

dz. cyt., s. 588.

46 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 21 IV 1673, PAU-PAN, rkps 8348, k. 212v.
47 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt., s. 52, 157–158. Zob. też M. Wagner, Słownik biograficzny…,

dz. cyt.., t. 1, Oświęcim 2013, s. 171–172, hasło: Linkhaus (Linkhauz, Linkaus) Jan.

Zbigniew Hundert

ny 100 koni numerum będą

”. Zapis ten zezwalał zatem na „kombinację” ziemi

warszawskiej z innym powiatem (choć na razie nie wiadomo z którym), w celu
dopełnienia liczby chorągwi Rogowskiego do 100 koni.

Po generale mazowieckim, 18 maja, odbył się kolejny sejmik ziemi war-

szawskiej, który miał za zadanie doprecyzowanie uchwał sprzed kilku tygodni
w sprawie wyprawy dymowej. Uchwalono zatem żołd rocie Rogowskiego w wy-
sokości 170 zł od konia na pół roku służby (czyli za dwa kwartały). Z tej stawki
30 zł powinno być przeznaczone na traktament dla rotmistrza. Ta uchwała była
zatem próbą dopasowania się do wytycznych generału mazowieckiego, zgod-
nie z którymi na drugi kwartał służby żołnierzom Rogowskiego przypadałoby
jedynie po 20 zł od konia. Każdy dym w ziemi warszawskiej miał, według ta-
ryfy z 1661 roku, wydać na organizowaną jednostkę 7 zł i 20 groszy. Początek
służby rocie Rogowskiego sejmik wyznaczył na 1 czerwca, co oznacza, że po-
sługa chorągwi kończyłaby się 30 listopada 1673 roku. Kawalerzyści ziemi war-
szawskiej, zaciągnięci trybem jazdy kozackiej, powinni stawić się „w jako naj-
porządniejszym żołnierskim rynsztunku i moderunku, na koniach dobrych”.
Chorągwi polecono zebrać się albo w Błoniu, albo w Tarczynie – w zależności
od tego, gdzie rotmistrzowi byłoby łatwiej ściągnąć ludzi. Popis jednostki przed
wskazanymi osobami (m.in. kasztelanem warszawskim Oborskim) wyznaczo-
no pod Czerniakowem 5 czerwca, po czym na rozkaz króla bądź hetmanów ko-
ronnych rota ziemi warszawskiej winna była się udać do wytyczonego miejsca
zbornego. Laudum ziemi warszawskiej zastrzegło przy tym, że przez całe pół
roku służby chorągiew Rogowskiego ma pozostawać pod całkowitą jurysdykcją
hetmanów albo wyznaczonych przez nich regimentarzy. W tej samej uchwale
ziemi warszawskiej polecono, żeby razem z oddziałem kawalerii Rogowskiego
zebrała się piechota pułkownika Linkhauza, której służba również miała trwać
pół roku

. Omówione wyżej uchwały dotyczące zaciągu roty dymowej ziemi

warszawskiej dowodzą, że miejscowa szlachta dość poważnie podeszła do spra-
wy aukcji wojska na potrzeby wojny z Turcją.

Tak zorganizowana chorągiew dymowa ziemi warszawskiej wzięła udział

w kampanii oraz w bitwie chocimskiej 10–11 listopada 1673 roku. Potwierdzają
nam to uchwały lokalnego sejmiku relacyjnego z 6 kwietnia 1674 roku, w któ-
rych możemy przeczytać: „Nagradzając wysokie merita tudzież pomienione
straty w ekspedycjej chocimskiej jmp. Stanisława Rogowskiego, rotmistrza i Sa-
muela Czosnowskiego, porucznika ziemi naszej, na instancją jaśnie wielmożne-
go jmp. marszałka i hetmana wielkiego koronnego tysiąc złotych polskich jmp.
administratorowi szelężnego wyliczyć deklarujemy”

. Zacytowany fragment,

48 Uchwały sejmiku generalnego województwa mazowieckiego, Warszawa 4 V 1673, PAU-PAN, rkps 8334,

k. 192–193v. Por. J. Kaniewski, dz. cyt., s. 611 (z błędami).

49 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 18 V 1673, PAU-PAN, rkps 8348, k. 215v–216v. Por. J. Kaniewski,

dz. cyt., s. 588.

50 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 6 IV 1674, PAU-PAN, rkps 8348, k. 236v. O kampanii i bitwie cho-

cimskiej zob. np. M. Wagner, Wojna polsko-turecka…, dz. cyt., t. 1, s. 339–394; tenże, Bitwa pod Chocimiem
1673 roku

, w: Historia Militaris Polonica, red. J. Gmitruk, W. Włodarkiewicz, Warszawa 2012, s. 78–90;

Z. Hundert, Husaria koronna…, dz. cyt., s. 347-373.

Wojska zaciągniete przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673

jak widzimy, dowodzi udziału chorągwi Rogowskiego w kampanii chocimskiej,
ale także świadczy o tym, iż jednostka ta wyróżniła się w ówczesnych działa-
niach prowadzonych przeciwko Osmanom. Hetman Sobieski wniósł bowiem
instancję, aby w uznaniu zasług rotmistrza oraz porucznika tej chorągwi sej-
mik warszawski wypłacił Rogowskiemu oraz Czosnowskiemu nagrody.

Chorągiew ziemi warszawskiej, której służba kończyła się ostatniego

dnia listopada 1673 roku, po zwycięskiej batalii chocimskiej ruszyła zapew-
ne w drogę powrotną na Mazowsze, po czym została zwinięta (rozwiązana).
Pierwszym potwierdzeniem tej tezy są słowa Sobieskiego, który w liście do
prymasa Floriana Kazimierza Czartoryskiego (po śmierci Michała Korybu-
ta 10 listopada pełnił on funkcję interreksa) informował o odejściu w grani-
ce Rzeczypospolitej dużej części wojska, w tym wypraw wojewódzkich, „za
wyjściem ćwierci” – czyli po skończonym kwartale ich służby

. Kolejnym

potwierdzeniem jest fakt, że chorągiew Rogowskiego na pewno nie została
włączona do komputu, co robiono z innymi jednostkami dymowymi, które na
początku 1674 roku wciąż znajdowały się na obszarze działań wojennych. Co
warte odnotowania – wśród nich był regiment pieszy Jana Linkhauza, liczący
400 etatów. Po odebraniu Turkom Międzyboża (na Podolu), oddział ten obsa-
dził przejętą placówkę – w dokumencie stwierdzającym ten fakt określano go
jako piechotę dymową ziemi czerskiej, nie zaś całego województwa mazowie-
ckiego

. Gdy w maju roku 1674 uchwalono zapłacić wojsku koronnemu nagro-

dę za udział w kampanii 1673 roku, regiment Linkhauza został podany w akcie
tzw. donatywy chocimskiej w wielkości 202 porcji (według popisu z 10 listopa-
da 1673). Odrębnie policzono wówczas kompanię dragonii, liczącą 86 porcji,
która stanowiła element składowy regimentu dymowego z województwa ma-
zowieckiego

. Na przełomie lat 1673 i 1674, jak wyżej wspomniano, regiment

województwa mazowieckiego został włączony w skład komputu koronnego,
a już w lutym zmienił się jego szef – Linkhauza zastąpił tytularny oberszter
Andrzej Modrzewski, podczaszy sieradzki – notabene dowódca zgrupowania,
które w okresie bezkrólewia lat 1673–1674 operowało w rejonie Międzyboża

Po bitwie chocimskiej do planowanych centralnie zaciągów samorządowych

w XVII wieku powrócono jeszcze tylko raz – w roku 1676. Uchwalona wówczas
wyprawa dymowa miała dostarczyć ludzi do istniejących regimentów komputo-

51 J. Sobieski do F. K. Czartoryskiego, pod Dawidowem nad Prutem 21 XI 1673, w: Pisma do wieku…, t. 1,

cz. 2, s. 1343.

52 Komput wojsk koronnych z podziałem chorągwi jazdy zaciągu polskiego na pułki 1673, oprac. Z. Hundert,

„Studia z Dziejów Wojskowości” , 2013, t. 2, s. 321–322, tam też wykaz włączonych do komputu na prze-
łomie lat 1673/1674 jednostek dymowych.

53 Komput wojska JKM i Rzptej tak chorągwi i regimentów do donatywy Rzptej należący die 25 Maj 1674

anno pisany, AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 61, k. 18–24v; Z. Hundert, Husaria koronna…, dz. cyt., s. 145,
425–430.

54 Zob. wykaz jednostek wchodzących w skład partii A. Modrzewskiego w rejonie Międzyboża, wg spisu

dokonanego nad Dziczą Racką, 29 XI 1673, BN rkps 6659, s. 144; J. Wimmer, Materiały do zagadnienia
liczebności…

, dz. cyt., s. 430–431, 436. O działaniach zgrupowania Modrzewskiego wiosną 1674 roku

zob. M. Wagner, Działania wojenne na obszarach mołdawskich, podolskich i ukraińskich wiosną 1674
roku

, w: „Studia Historyczno-Wojskowe”, t. 2, red. M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, Zabrze 2008,

s. 174–176; tenże, Wojna polsko-turecka…, dz. cyt., t. 2, s. 22–25.

Zbigniew Hundert

wych, bez tworzenia odrębnych jednostek. Postanowienie to dotyczyło także wo-
jewództwa mazowieckiego obejmującego ziemię warszawską – wiemy bowiem,
że od Mazowszan oczekiwano wystawienia 804 żołnierzy pieszych, którzy mieli
być inkorporowani do trzech regimentów pieszych, w tym jednego królewskie-
go, pod komendą dobrze znanego Warszawianom generała Ernesta Denhoﬀa

Po kampanii 1676 roku dopiero w okresie III wojny północnej powrócono do wy-
praw łanowych, dymowych oraz zaciężnych wojsk powiatowych

. Czy ziemia

warszawska wystawiała w latach 1702–1717 swoje jednostki, tego na razie nie
wiemy, a to oznacza, że problem ten czeka na swojego historyka. Co warto jednak
odnotować – w przeciwieństwie do pozostałych sejmików koronnych, ziemia
warszawska znacznie wcześniej niż 30 lat po kampanii chocimskiej powołała
swoją odrębną jednostkę wojskową, przeznaczoną na potrzeby militarne Rzeczy-
pospolitej. Zrobiła to już w 1675 roku w zasadzie jako jedyna w Koronie. Sejmik
ziemi warszawskiej z 8 sierpnia 1675 roku, przez wzgląd na „nieprzyjacielskie in
visceribus

grasujące siły, uszczuplone i zniszczone wojska koronne”, zaciągnął

na jedną ćwierć, ze służbą od 1 września 1675 roku, chorągiew kozacką w sile 120
koni, z rotmistrzem Janem Zygmuntem Oborskim, kasztelanem warszawskim

Ta postawa sejmiku zasługuje tu na szczególne wyróżnienie z racji tak znacznego
zaangażowania się w sprawy obronne Rzeczypospolitej.

Podsumowując, ziemia warszawska w latach 1671–1673 wystawiała na potrze-

by wojenne Rzeczypospolitej swoje zaciągi wojskowe, zgodnie z własnymi możli-
wościami. Nie należy bowiem zapominać, iż szlachta z tego regionu nie należała
do najzamożniejszych w kraju, do tego na jej barkach często spoczywał kosztow-
ny obowiązek kwaterowania i żywienia królewskiej gwardii nadwornej

. W 1671

roku ziemia warszawska uchwaliła zaciąg konnej roty łanowej, która miała być
realizacją konstytucji sejmu 1670 roku, przyczynieniem sił Rzeczypospolitej oraz
równocześnie odpowiedzią na wezwanie króla do pospolitego ruszenia. Widząc
jednak postępowanie innych prowincji, które w 1671 roku na różne sposoby sta-
rały się wymigać od pospolitego ruszenia, Warszawianie nie chcieli wychodzić
przed szereg i swoją wyprawę konną zamienili na oddział zaciężnej piechoty.
Choć nie obyło się przy tym bez ponoszenia zbędnych kosztów, wydaje się, iż takie
rozwiązanie okazało się słuszne. Szlachta warszawska nie formowała bowiem od
podstaw nowej jednostki, ale przyjęła na służbę część pułku pieszego swojego

55 Podział i przyłączanie wypraw dymowych z w-dztw i ziem in a. 1676 vigore sejmu coronationis do regi-

mentów w służbie kwarcianej zostających pieszych postanowiony, w: Przyczynki do wojny 1676 r., oprac.
J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1930, t. 2, z. 1, s. 151; Konstytucje sejmu 1676 r., w: VL,
t. V, s. 169–170; J. Wimmer, Wojsko polskie…, dz. cyt., s. 190–193; Z. Hundert, Husaria koronna…, dz. cyt.,
s. 393–394.

56 D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów…, dz. cyt., s. 298.
57 Laudum ziemi warszawskiej, Warszawa 8 VIII 1675, PAU-PAN, rkps 8348, k. 243v–245. O zaciągu tej

jednostki donosił hetmanowi wielkiemu litewskiemu Michałowi Kazimierzowi Pacowi kanclerz wielki
litewski Krzysztof Pac w liście z Warszawy, datowanym na 6 VIII 1675 (data powinna być chyba później-
sza); zob. B. Czart., rkps 173, s. 435.

58 Gwardia nadworna w dobie panowania Michała Korybuta corocznie stacjonowała w ziemi warszawskiej,

na co Warszawianie zwracali uwagę w swoich aktach sejmikowych; zob. np. Laudum ziemi warszawskiej,
Warszawa 15 XII 1671, PAU-PAN, rkps 8348, k. 196v, 197v; Z. Hundert, Między buławą a tronem…, dz. cyt.,
s. 222.

starosty Jana D. Krasińskiego, który od trzech lat pozostawał na usłudze Rzeczy-
pospolitej poza komputem. Przyjęcie 100 porcji piechoty na swój żołd pozwoliło
usankcjonować służbę części żołnierzy z jednostki, która w 1671 roku miała za-
lecone rozwiązanie. Dzięki takiemu zabiegowi, zaproponowanemu przez sejmik
warszawski, doświadczeni żołnierze mogli nadal pozostać na służbie (choć for-
malnie tylko przez jeden kwartał) i brać udział w kampaniach wojennych – jak
choćby w obronie Kamieńca w 1672 roku.

Ziemia warszawska wywiązała się też właściwie z konstytucji sejmu

1673 roku w sprawie wystawiania żołnierzy dymowych. Jej chorągiew jazdy –
w przeciwieństwie do wielu innych – uczestniczyła w kampanii chocimskiej
1673 roku. Mimo iż zaraz po wielkim zwycięstwie nad Osmanami jednostka
ta uległa rozwiązaniu, to godnie zaprezentowała swoją ziemię w działaniach
zbrojnych. Postawę jej docenił w końcu hetman wielki Jan Sobieski, który pole-
cił sejmikowi warszawskiemu, by wypłacił nagrodę dla kadry oﬁcerskiej swo-
jej roty dymowej. W ten sposób możemy ostatecznie skonstatować, że ziemia
warszawska w latach 1671–1673 starała się rzetelnie realizować politykę obron-
ną Rzeczypospolitej poprzez wystawianie własnych zaciągów wojskowych, a to
świadczy o istnieniu wśród jej mieszkańców poczucia odpowiedzialności za los
całego państwa polsko-litewskiego, a nie tylko własnej prowincji.

Streszczenie: W 1670 r. sejm, pod wpływem zagrożenia kozacko-tatarskiego,
uchwalił zaciąg wojsk przez województwa i ziemie koronne, na potrzeby wsparcia
regularnej armii koronnej. Uchwała obowiązywała także ziemię warszawską, któ-
ra początkowo postanowiła wystawić chorągiew konną pod dowództwem kasztela-
na warszawskiego Jana Zygmunta Oborskiego. Do jej sformowania ostatecznie nie
doszło, ale szlachta warszawska uchwaliła wystawić 100-osobowy oddział pieszy.
Nie formowała go jednak od podstaw, tylko przyjęła na swoje utrzymanie istnieją-
cą kompanię piechoty Wacława Dobszyca, która pozostawała na służbie poza kom-
putową armią koronną. Jednostka ta miała służyć na żołdzie szlachty warszawskiej
tylko przez jeden kwartał 1671 r., ale ostatecznie brała udział w wojnach z Kozaka-
mi, Tatarami i Turkami do początku 1673 r. – po czym w ramach regimentu pieszego
Jana Dobrogosta Krasińskiego przeszła na utrzymanie skarbu państwa. W 1673 r.,
w trakcie przygotowań do kampanii chocimskiej, ziemia warszawska – podobnie
jak inne województwa i ziemie Korony, została zobowiązana do wystawienia dy-
mowej roty konnej, poprzez zaciąg jednego żołnierza z 30 dymów (gospodarstw)
w dobrach dziedzicznych. Chorągiew ta została sformowana i pod dowództwem
rotmistrza Stanisława Rogowskiego walczyła w bitwie pod Chocimiem 10-11 listo-
pada 1673 r. Po zwycięskiej batalii chorągiew została rozwiązana, ale hetman wielki
koronny Jan Sobieski zwrócił się do sejmiku ziemi warszawskiej, by ten uchwalił
oraz wypłacił dla jej rotmistrza i porucznika nagrodę.

Słowa kluczowe: Rzeczpospolita, pospolite ruszenie, wojsko komputowe,
Michał Korybut Wiśniowiecki

Zbigniew Hundert

ARMED FORCES RAISED BY THE LOCAL
GOVERNMENT OF THE WARSAW LAND
IN THE YEARS 1671–1673

From the second half of the 16

century up to the times of King August II, the

organisation of the Polish-Lithuanian Commonwealth Army allowed for local
governments to raise their own armies. Among those, we can distinguish
units meant to supplement the standing army, funded from the State Treasury,
and the so-called territorial defence units, whose main responsibility was to,
among others, ﬁght banditry and provide for the safety of a given province,
land or county

. The so-called dymowe or łanowe (lit. “chimney” and “acreage”)

units were also raised by local governments and consisted of soldiers levied
from selected estates according to their sizes measured in łan (acre) or dym
(smoke, or chimney – referring to a single estate) (for example one mounted
man was to be levied from each 30 dyms i.e. houses of inherited property).
Noblemen often raised dymowe units to avoid participating personally in the
levée en masse

. All types of armies raised by local governments were formed

1 D.

Kupisz, Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717, Lublin 2008,

p. 23–65, 131–134. Cf. an earlier description of local armies in: J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie
XVII wieku

, Warsaw 1965, p. 21.

Some administrative units, like the Podlaskie Province or the Łuków Land, were legally allowed to fulfil
the levée en masse duty through łanowe units. For example, according to the resolution of the 1674
Convocation Sejm, the nobles living in the Podlaskie Province were to levy one hussar cavalryman from
each 20 voloks and one cossack cavalryman from each 10 voloks; see: L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie
w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670–1672

, Lublin 2011, p. 311–312.

Zbigniew Hundert

through resolutions of sejmiks – or other nobility assemblies with legislative
powers – which provided speciﬁc information as to the forms of recruitment,
types of units and their sizes, payment rates, sources of funding, names of
commanders and time of service. Certain central administrative bodies also
took part in the process of formation of such units, with royal chancelleries
issuing conscription lists to each cavalry captain (‘rotamaster’).

Among the armies raised by local governments, there also appeared units

enlisted by the Warsaw Land. They have not yet been a separate subject of
research, but several studies have mentioned their contribution to the armed
forces of the Commonwealth. We therefore already possess a certain body of
knowledge regarding the participation of the Warsaw Land’s army units in
military conﬂicts of the Polish-Lithuanian Commonwealth at the turn of the
17

century. In 1578, the entire Masovian Province took serious measures to

provide Zygmunt Waza, the king-elect, with military support necessary to
stand against his rival to the throne, Maximilian Habsburg. In order to raise
suﬃcient forces, each Masovian particular sejmik – including the one held in
Warsaw – was to ﬁeld a cavalry chorągiew (‘banner’). Due to the lack of source
materials, however, it is impossible to specify the extent to which the Warsaw
Land fulﬁlled the requirements imposed by the resolutions of the Masovian
General Sejmik

. Such information is available when it comes to the ﬁrst phase

of the Khmelnystky Uprising in 1648, when following the defeat and dispersion
of the standing kwarciana (“quarter”) army, a decision was made to create the
Crown Armed Forces on a territorial basis, through enlistments organised
by sejmiks. Among the general eﬀorts made by local governments to recreate
the Crown Army in 1648 – which, according to Albert Borowiak, amounted
to 16,120 horses and men – the forces raised by the Masovian Province
were a signiﬁcant contribution – with 1,420 men, they constituted 9% of all
created forces. The Warsaw Land raised a hussar chorągiew of 200 horsemen,
commanded by Jan Grzybowski, the Alderman of Warsaw. Together with the
entire Masovian pułk (‘regiment’), the unit took part in the infamous Battle of
Pyliavtsi in September 1648

The Warsaw Land also raised its military units in the years 1671–1673, a

period which marked the last of the 18

century’s large-scale enlistments of

military forces by local governments for the purpose of meeting the wartime
needs of the Commonwealth. This issue has already been mentioned in works
dealing with military history. Forces raised by the Warsaw Land between
1671 and 1673 (excluding the dymowe units serving in the Khotyn Campaign)

M.A. Pieńkowski, “Koronne zjazdy i sejmiki szlacheckie wobec wojny o tron Polski w latach 1587–1588”,
in: Studia nad staropolską sztuką wojenną, vol. 3, ed. Z. Hundert, K. Żojdź, J.J. Sowa, Oświęcim 2014,
p. 25–26.

A. Borowiak, “Wojsko powiatowe przed kampanią piławiecką 1648 roku”, in: Studia nad staropolską
sztuką wojenną

, vol. 2, ed. Z. Hundert, Oświęcim 2013, p. 142–144, 155–160; J. Sokołowska, “O zabieżeniu

niebezpieczeństwom…”. Szlachta ziemi warszawskiej wobec wojny na Ukrainie 1648–1653”, in: Z dziejów
wojskowości polskiej: epoka staropolska – czasy zaborów – czasy najnowsze

, ed. D. Milewski, Kraków 2011,

p. 52. Cf. J. Wimmer, Wojsko polskie…, op. cit., p. 46.

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

were brieﬂy described in the work focusing on the participation of the Crown
Army in the conﬂict between anti-monarchist opposition and the supporters
of King Michał Korybut in the years 1669–1673

. The same issue has also been

raised in the work of Jacek Kaniewski, which presents the attitude of Crown
Sejmiks

to the internal problems of the Commonwealth during the reign

of Michał Korybut Wiśniowiecki. This publication, however, only brieﬂy
summarises the resolutions on army enlistments adopted by the sejmiks
and does not provide their detailed analysis

. It is therefore necessary to

expand on the ﬁndings described in the aforementioned works, concerning
both the implementation of the 1670 Sejm Act on Army Enlargement by the
Warsaw Land and the enlistment of dymowe units for the purposes of the
Khotyn Campaign in 1673. So far, regional armies raised during that period
have been described in detail for the following provinces: Kraków Province,
Sandomierz Province, Lublin Province, Belz Province, Volhynian Province,
and Ruthenian Province, together with the Halych Land and the Chełm Land

Recently, an exhaustive study of the enlistments carried out by the Poznań
and Kalisz Provinces (including the dymowe units raised in 1673) has also
been published

. The army of the Masovian Province, however, has not yet

been subject to any research analysis

. This research gap may, at least to some

extent, be ﬁlled through an analysis of the armies raised in the Warsaw Land.

Before 1673, the necessity to enlarge the Crown Army with help from local

governments was motivated by the looming war with the Ottoman Empire
and its ﬁefs (including the Cossacks under the command of Petro Doroshenko)
and by the country’s internal political conﬂict. In 1667, the Comput Crown
Army was reduced to 12,800 men. Due to the undergoing military operations
against allied Cossack and Tartar forces, Grand Marshal and Field Hetman
of the Crown Jan Sobieski managed to preserve, apart from the permanent
units, 3,100 infantrymen from the German enlistment, which served as an
auxiliary force (the regiments were to be paid 600,000 zlotys as a guarantee
of their service).

The units that remained in the Comput Army in 1667 were

subject to a new system of ﬁnancing, with funds being provided by Province

Z. Hundert, Między buławą a tronem. Wojsko koronne w walce stronnictwa malkontentów z ugrupowaniem
dworskim w latach 1669–1673

, Oświęcim 2014, p. 246–263; the work attempts to reproduce the effort of

the Crown Sejmiks to organise armies in 1671 and 1672.

J. Kaniewski, Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych za panowania Michała Korybuta
Wiśniowieckiego (1669–1673)

, Katowice 2014, p. 495–647 (esp. p. 585–588).

7 D.

Kupisz, Wojska powiatowe samorządów…, op. cit., p. 279-298; Idem, Wojsko powia towe województwa

wołyńskiego w XVII wieku

, “Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі

Українки”, 2009, vol. 22, p. 182–188.

8 Z.

Hundert, “Powiatowe chorągwie kozackie (pancerne) województw poznańskiego i kaliskiego w latach

1671–1673”, in: Do szarży marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii, ed. A. Smoliński, vol. 6, Toruń 2015,
p. 63-105.

So far, the military aspect has been the subject of detailed analysis in relation to the attitudes of Masovian
nobility (including the Płock and Rawa provinces) in the years 1665–1674; see: M.A. Pieńkowski, “Sejmiki
mazowieckie wobec urzędów oraz działalności polityczno-wojskowej hetmana i marszałka koronnego
Jana Sobieskiego w latach 1665–1674”, in: Marszałek i hetman koronny Jan Sobieski i jego czasy (1665–
1674)

, ed. D. Milewski, Warsaw 2014, p. 127–152.

Zbigniew Hundert

and Land Sejmiks (except for 700 hussars, whose pays were covered by the
Crown Treasury, through the so-called quarter tax). This way, the Army was
to be ﬁnanced without the participation of the State Treasury (through the so-
called repartition), which theoretically was meant to increase the nobility’s
inﬂuence on the Army. Due to Sobieski’s political manoeuvring, however, the
reduced forces still remained chieﬂy under the control of the Field Hetman
(from 1668 – the Grand Hetman of the Crown), who supported the Court of Jan
II Kazimierz and the French candidacy to the Polish throne, which was opposed
by the vast majority of noblemen

. After Michał Korybut Wiśniowiecki was

elected king, Hetman Sobieski and the leaders of the pro-French faction,
whose candidate had not managed to win the election, joined the opposition

Sobieski started to exploit his strong inﬂuence on the Crown Army in his
political battle against the Court of Michał Korybut. When, in 1670, the Army
needed to be enlarged in order to stand against the joint Cossack and Tartar
forces (backed by the Sublime Porte, which was preparing for a war with the
Commonwealth), the enlargement was meant to be carried out in a way that
would grant the nobility and the king as much control as possible over the
newly raised forces while not allowing for the new enlistment to strengthen
the opposition. It was believed that such goal could be achieved if the forces
were raised by regional governments

Binding resolutions regarding the enlargement of the Army were adopted

during the second 1670 Sejm, which took place between 9 September and 31
October. It was the third Sejm meeting held during Michał Korybut’s reign
and the ﬁrst one to be brought to an end. During the two previous ones, the
proceedings were vetoed by the opposition with the aim of destabilising the
country and weakening the king’s position. The third Sejm, which turned
out to be the Court’s biggest success in the conﬂict with its detractors, was
not dissolved because the noblemen assembled through a levée en masse. The
pressure from the mobilised nobility led to the proceedings being successfully
closed

The Sejm Act on Army Enlargement has already been extensively discussed

in Polish historiography. For the purposes of a less exhaustive work, however,
it should be noted that according to the stipulations of the Act, 12,000 soldiers
were to be raised by local governments. Each sejmik was obliged to raise

Details of the reduction of the Army in 1667 and the introduction of the repartition: Z. Hundert, Między
buławą a tronem…

, op. cit., p. 34–83. Description of the 1667 military campaign: W. Majewski, Podhajce –

letnia i jesienna kampania 1667 r.

, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, 1960, vol. 6, part 1, p. 47–99.

See e.g. Z. Hundert, Wojsko koronne wobec elekcji 1669 roku, Studia z Dziejów Wojskowości, 2014, vol. 3,
p. 91–114.

12 D.

Kupisz, Wojska powiatowe samorządów…, op. cit., p. 281–282; Z. Hundert, Między buławą a tronem…,

op. cit., p. 246.

A detailed account of these events can be found here: L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenia w Polsce…,
op. cit. p. 113–153. More about the 1670 Sejm held in autumn: K. Przyboś, “Wstęp”, in: Diariusz sejmu
zwyczajnego 1670 roku

, ed. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005, p. XV–XXI; M. Sokalski, Między

królewskim majestatem a szlachecką wolnością. Postawy polityczne szlachty małopolskiej w czasach
Michała Korybuta Wiśniowieckiego

, Kraków 2002, p. 130–139.

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

twice as many soldiers as they had recruited through repartition (only the
Ruthenian Province, together with the Chełm Land, were allowed to recruit
less men than they had already funded). The service of the newly enlisted units
was to begin on 1 May 1671 and last at least two quarters of a year. Each sejmik
had the faculty to extend the time of service depending on the developments
in the battle zone. Pays provided for the conscripts were to be equal to those of
the members of the Comput Army. The members of the standing Crown Army
were not allowed to transfer to the regional units; likewise, the conscripts of
the locally raised armies could not join the Comput Forces

The Act on Army Enlargement was also binding for the Masovian Province,

along with the Warsaw Land. Through repartition, the province disposed of
two full infantry regiments and a part of a third one. These units were:

300 men commanded by Oberszter (Colonel) Ernest Denhoﬀ (promoted to

Major General in 1670);

250 men commanded by Major General Franciszek Andrault de Buy, the

Alderman of Tczew, succeeded by Obeszter Michał Żebrowski ca. 1668;

100 men constituting a part of the infantry regiment commanded by

Oberszter Władysław Denhoﬀ, the Alderman of Starogard (from 1672 – the
Chamberlain of Pomorze)

In total, the Masovian Province consisted of 650 infantrymen raised

through German enlistment, which, by virtue of the 1670 Sejm Act, obliged
them to raise further 650 men. As evidenced by the resolutions adopted by the
local sejmik, the Warsaw Land itself funded only a part of Ernest Denhoﬀ’s
infantry regiment

; its exact headcount has not yet been established.

Nonetheless, it seemed obvious that a land whose capital was the place where
the Sejm took place and where Polish kings resided should be actively engaged
in carrying out new enlistments.

In 1671, King Michał Korybut decided to call a levée en masse. The decision led

to country-wide confusion, since noblemen were allowed to substitute their
personal participation in the campaign with forces raised through enlistment.
This in turn led to various infringements of the Act on Army Enlargement as

The 1670 Sejm Acts, in: Volumina Legum (below: VL), ed. J. Ohryzko, vol. 5, Petersburg 1860, p. 30–
31; Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku…, op. cit., pp. 106–109; J.A. Chrapowicki, Diariusz, cz. 3, Lata
1669–1673

, ed. L.A. Wierzbicki, Warszawa 2009, p. 112. Discussion of the Act, et al: D. Kupisz, Wojska

powiatowe samorządów…

, op. cit., p. 280–281; K. Zając, Wojsko Rzeczpospolitej w latach 1668–1673,

Studia i Materiały do Historii Wojskowości

, 1960, vol. 5, p. 218; J. Wimmer, Wojsko polskie…, op. cit., p. 161;

T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, vol. 2, Kraków 1898, p. 429–430; Z. Hundert, Między
buławą a tronem…

, op. cit., p. 246–247.

15 Z.

Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 61–62. The outcome of the repartition in the Masovian

Province diverged largely from what had been planned; at first, apart from E. Denhoff’s regiment, the
province was to keep different units; see: different versions of the army register from 1.08.1667, the
National Archive in Kraków. Sądeckie Municipal Records, file number: 131, p. 331–340, Central Archives
of Historical Records in Warsaw (below: AGAD), Zbiór Branickich z Suchej, file number 42/56, sheet
389–390v; the Czartoryski Library in Kraków (below: B. Czart.), manuscript 162, p. 493–497; the National
Library, Library of the Zamojski Fee Tail (below: BN, BOZ), manuscript 1175, p. 249–252.

See: the Warsaw Land Instruction from 14 XII 1667 and sejmik resolutions from 27 XI 1670, 15 I 1671, 2 IV
1671, 21 IV 1673, National Library of the Polish Academy of Learning and the Polish Academy of Sciences
in Kraków (below: PAU-PAN), manuscript 8348, sheet 154, 168v–169, 171v, 172v, 179v, 181v, 211.

Zbigniew Hundert

some noblemen chose to personally take part in the levée en masse and did not
organise enlistments, while others substituted their participation with raised
forces – generally, however, with dymowe/łanowe units and not professional
armies

. Moreover, the enlistment of new units in 1670 was hindered by the

convocation of the Treasury Tribunal in February with the intention to cover
the outstanding payments for the Crown Army, especially the amount due
for its military service in the years 1663–1667

. In order to gather the due

amount, each province was forced to introduce a number of high taxes. The
Warsaw Land, too, had to deal with this issue

. Moreover, the land was obliged

to provide running payments for the chorągiew and regiments raised through
repartition. All these factors made it diﬃcult for the Warsaw Land to meet
the requirements of the 1670 Act on Army Enlargement. As a result, hardly
any local military unit began its service on 1 May 1671, i.e. the date set out in
the resolution adopted by the Sejm. By then, most sejmiks had not even started
to discuss the implementation of the process of enlistment. The noblemen of
the Warsaw Land were no exception – they ﬁrst took up the issue during the
sejmik

held on 12 June 1671.

At ﬁrst, the Warsaw Sejmik discussed the organisational aspects of the

levée en masse.

The authorities followed the example of the Podlaskie Province

and adopted a resolution stipulating that a nobleman’s personal participation
could be substituted with łanowe units – he had to provide one cossack
horseman (cossack units were a type of light or medium cavalry, also referred
to as pancerni [“armoured”]) for each 10 voloks (ca. 440 acres) of land he
owned. The number of horses due to be sent from each volok and village was
to be established according to the 1653 guidelines, included in the municipal
records of Warsaw

. Raising łanowe units as a part of the levée en masse was

intended to be – as underlined in the resolution – an implementation of the
act on “increasing the Commonwealth’s power” adopted during the latest
Sejm

meeting. During the ﬁrst quarter of their service, the cavalrymen were

to be paid 150 zlotys for each horse – “so that the enlisted soldiers would duly
and properly serve the Commonwealth.” Warsaw Castellan Jan Zygmunt
Oborski was appointed the cavalry captain; his responsibility was to “lead
the company of our great noblemen, riding the ﬁnest horses and armoured

See: L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce…, op. cit., p. 155–163; D. Kupisz, Wojska powiatowe
samorządów…

, op. cit., p. 282–283; Z. Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 247.

More about the 1671 Treasury Tribunal: Z. Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 305–310.

During the proceedings of the 1670 Sejm, the representatives of the Warsaw Land declared to contribute
the equivalent of 14 rates of the chimney tax (The 1670 Sejm Acts, in: VL, vol. V, p. 43, act: Deklaracyje
województw i ziem koronnych i pobory od nich pozwolonych

). However, the process of collecting the tax

proved to be inefficient. According to the Sejm«s accounts, presented by the treasurer during the 1672
Winter Sejm, the tax collector managed to execute mere 164 złotys out of the expected 590 złotys and
5 shillings. Such amount could only cover pays for a small number of soldiers; see: Accounts of the 1672
Sejm, AGAD, Archives of the Crown Treasury (below: ASK), section II, file number 62, sheet 10.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 12 VI 1671, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 185;
L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce…, op. cit., p. 170; J. Kaniewski, op. cit., p. 586–587. For more
details of the Warsaw Land’s enlistment of łanowe units during the 1653 levée en masse and the system
of enlistment implemented, see: J. Sokołowska, op. cit., p. 56–57.

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

as cossacks should be; lead them as proudly as a senator should and with as
much honour as our land deserves.” Oborski did not have much time to form
his chorągiew – on 25 July he was to bring his unit to the camp in Stanisławowo
(located in the neighbouring Czersk Land); moreover, on 5 July, the unit was
to show up for inspection carried out in Grochów (currently a district in
Warsaw) by especially assigned commissioners. The cavalry captain himself
waived the so-called “ghost fellowships” (a form of emolument paid for a
ﬁctitious number of men in chorągiew) in order not to understate the factual
size of the cossack rota raised in Warsaw. In return, Oborski was to be given
3,000 zlotys as a “kitchen fund” during the ﬁrst quarter of his unit’s service.
The amount would be provided through one levy of the łanowe tax – 15 zlotys
for each volok of land. The “kitchen fund” was supposed to cover the purchase
of boilers for the chorągiew. Oborski was also responsible for hiring a barber
surgeon and a chaplain; however, their wages would not be covered by the
“kitchen fund,” but by the equivalent of pays for four horsemen – meaning
that the pays would not correspond with the factual number of soldiers in the
unit. As a result, the funds reserved for paying the barber surgeon and the
chaplain amounted to 600 zlotys in the ﬁrst quarter. The function of Oborski’s
deputy, i.e. the colonel, was entrusted to Stanisław Rogowski who too was a
citizen of the Warsaw Land. His emolument was to be covered by a half of one
levy of the łanowe tax.

The resolution adopted by the sejmik also stipulated that a nobleman, if he

wished so, could personally participate in the enlistment as a member of the
company levied from his estate. In such cases, the enlisted nobleman would
be exempt from fees determined by enlistment receipts and, additionally,
would be paid for his services. Similarly, if a nobleman wished to enlist his
son, brother or other relative, the cavalry captain was obliged to accept such
fellows, provided that they “mount ﬁne horses and are properly equipped.”
A chorągiew raised in such a manner was to serve for a quarter of a year, but
if other provinces decided to keep their armies for another three months,
the Warsaw Land would follow suit and keep its cossack rota, with soldiers
paid in the “quarter mode” (the same way the Comput Army paid its cossack
chorągiews

– 41 zlotys for each horse)

. Any further prolongation of the

service would have to be discussed and approved by the sejmik. The discussed
resolution seems to be fairly detailed, but it nonetheless does not provide
speciﬁc information as to how many poczets (“fellowships”) should form one
chorągiew

, nor does it specify the exact number of men in each chorągiew.

In the resolution adopted by its sejmik, the nobility of Warsaw wished for

their “strenuous and bloody quest to bring honour to the Commonwealth and
to redeem all lost provinces de integro.”

They chose Castellan Jan Zygmunt

The discussion of the resolutions on the organisation of Oborski’s łanowe units of cossack cavalry, along
with direct quotes, is based on: The Warsaw Land Laudum, Warsaw 12 VI 1671, PAU-PAN, manuscript
8348, sheet 185v–188. Cf. J. Kaniewski, op. cit., p. 587.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 12 VI 1671, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 188.

Zbigniew Hundert

Oborski as their commander. At the time, Oborski was the highest-ranking
oﬃcial in the county and was highly esteemed by the noblemen of the Warsaw
Land; during Sejm assemblies taking place at the end of the 1660s and the
beginning of the 1670s, they put forward several proposals to raise the rank of
the Castellan of Warsaw, an oﬃce assumed by Oborski at the end of 1654, from
a “bench senator” to a “chair senator.” It is unclear whether Oborski had ever
served in the professional army, but he deﬁnitely had military experience. He
excelled in combat during the recapture of Warsaw from the Swedish forces
in 1656 as well as a year later, during the town’s defence against Transylvania.
In 1657, he led the Masovian section of levée en masse

. It can therefore be

concluded that the Castellan of Warsaw was well prepared to organise and
lead the Warsaw chorągiew of cavalry in a military campaign. Nonetheless,
the dymowe unit commanded by Oborski in 1671 never reached the combat
zone, as the Warsaw Land Sejmik which convened on 27 July introduced
changes to the resolution adopted during its previous proceedings. Since
“other provinces and lands made the town of levée en masse foray, so have we
- convinced ea aemulatione et exemplo – agreed to send the infantrymen”. In
consequence, merely a month and a half after having decided to raise a rota of
horsemen, the Warsaw Land replaced its cavalry chorągiew with an infantry
unit, thus squandering at least a part of the funds collected through tax levies
– Oborski’s rota was ready to battle and the sejmik, having dissolved it after
such a short period, still had to provide payments for the cavalry captain and
“so that, as a chivalrous cavalry captain, he was discreet and willing to please
some of the society noblemen with his banner’s campaign”

. In 1671, the

Warsaw Sejmik was not the only one to cause signiﬁcant confusion by making
changes in oﬃcial resolutions; unfortunately, similar actions were taken
in many other regions. The chaotic actions of local governments are best
exempliﬁed by the “higher” provinces, for instance the Poznań Province and
the Kalisz Province. At ﬁrst, the noblemen of the Greater Poland settled upon
raising dymowe units, but soon abandoned the initial strategy and decided to
personally participate in the levée en masse. Eventually, however, the nobility
of Poznań and Kalisz returned home from the camp in Lublin and vouched to
send substitution in the form of their local armies

23 A.

Keckowa, “Oborski Jan Zygmunt”, in: Polski Słownik Biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–

Gdańsk 1978, vol. 23, p. 437–438. Oborski’s bravery during his military service in the period of the Deluge
is underlined by J. Choińska-Mika, Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Warsaw 1998, p. 119. During
Michael Korybut’s reign, Oborski was probably one of the monarch’s avid supporters; see: J. Matyasik,
Obóz polityczny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego

, Warsaw 2011, p. 63.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 27 VII 1671, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 190–190v.
Oborski’s choragiew was also mentioned in the General Masovian Sejmik’s resolution from 20 VII 1671, as a
unit due to be paid; see: the General Masovian Sejmik Resolution, Warsaw 20 VII 1671, PAU-PAN, manuscript
8334, sheet 188. In the work Z. Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 254–255 I was yet unable to
indicate whether Oborski’s chorągiew had been organised and when it had been dissolved.

25 L.A.

Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce…, op. cit., p. 193

–

195; D. Kupisz, Wojska powiatowe

samorządów…

, op. cit., p. 283. See also: Instrukcja urodzonemu Mikołajowi Narzymskiemu, chorążemu

płockiemu, dworzaninowi pokojowemu JKM do wielmożnych hetmanów od JKM posłanemu dana z kancelarii
mniejszej koronnej

, 7 IX 1671, AGAD, Libri Legationum, file number 25, sheet 258.

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

The infantry unit which, by virtue of the resolution adopted by the Warsaw

Land on 27 July 1671, was to replace J. Z. Oborski’s cavalry rota, was not supposed
to be formed from scratch. The resolution reads as follows: “Since the time is far
too short to raise the infantry units, and His Lordship Dobszyc, the oberster of His
Royal Highness, commands his people who are ready for the comput, people he has
been commanding suo sumptu et stipendio to serve the Commonwealth, he has now
decided to willingly oﬀer his people to assist us in our current military expedition”.
The Warsaw Land, therefore, decided to implement the Act on Army Enlargement
by employing an already existent infantry unit remaining in service of the
Commonwealth but not funded through the army budget of the Crown. Following
the stipulations of the resolution, the land enlisted 100 infantrymen (one company);
their service was to commence on 1 August 1671 and last only a quarter of a year.
After this period, were it not included in the army budget, it would be dissolved.
Each man was to be paid 12 zlotys each month, which amounted to the quarterly
pay of 36 zlotys. The sejmik administered three levies of the łanowe tax to cover
the payment. The local government also designated a commissary responsible for
overseeing the company; the function was entrusted to Jan Dobrogost Krasiński,
the Crown Referendary and the Alderman of Warsaw

The infantry unit raised by the Warsaw Land warrants particular

attention, as it constituted a part of Jan D. Krasiński’s regiment, which in 1667
did not join the comput army but remained in service as an auxiliary force.
As mentioned before, this was due to the manoeuvres of Hetman Sobieski

In 1667, Krasiński’s regiment consisted of 400 men and was stationed at
the garrison in Bila Tserkva

. In 1670, the Royal Court, fearing Sobieski’s

inﬂuence on the army, sought dissolution of the auxiliary infantry, which was
to be carried out at the beginning of 1671. Nonetheless, Sobieski, along with
his political and military entourage, made eﬀorts to retain several companies
which had been part of the dissolved regiments, claiming that the units would
prove useful in the forthcoming military campaign

. One of the regiments

dismissed at the king’s order was owned by a member of one of the most
prominent Masovian families, a royal dignitary and a local alderman – Jan D.
Krasiński

. The referendary’s inﬂuence also extended to the Warsaw Sejmik;

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 27 VII 1671, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 189–190
(quote: sheet 189–189v.). Cf. Z. Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 254, 256; J. Kaniewski, op.
cit., p. 587.

27 Z.

Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 256, 309.

See: The Crown Army budget from 1 VIII 1667, Czart. B., manuscript 162, p. 497, BN, BOZ, manuscript 1175,
p. 252; J. Wimmer, Wojsko polskie…, op. cit., p. 156; Idem, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warsaw
1978, p. 242–243.

29 Z.

Hundert, Z.: Między buławą a tronem…, op. cit., p. 63–64, 182–183, 308–309.

More on the Krasiński family’s status in Masovia: see e.g. J. Dzięgielewski, “Mazowszanie w życiu
publicznym Rzeczypospolitej od rokoszu Zebrzydowskiego do abdykacji Jana Kazimierza”, in: Mazowsze
w procesach integracyjnych i dezintegracyjnych w Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku. Studia i szkice

, ed.

J. Dzięgielewski, Warsaw 2010, p. 101; Idem, “Mazowszanie na urzędach centralnych w XVI–XVII wieku”,
in: Mazowsze na pograniczu kultur w średniowieczu i nowożytności, ed. M. Dygo, Pułtusk 2007, p. 105;
J. Choińska-Mika, op. cit., p. 8, 12. More about J.D. Krasiński: see e.g. M.A. Pieńkowski, Sejmiki mazowieckie
wobec urzędów…

, op. cit., p. 129–130.

Zbigniew Hundert

he most probably used his power to convince the sejmik to temporarily enlist
one of the companies belonging to his regiment. The company came under the
command of Oberszterlejtnant (Lieutenant Colonel) Wacław Dobszyc (in the
resolution adopted by the sejmik, he is referred to as an oberster), who was a
member of a wealthy noble family settled in the Duchy of Opava (currently
Czech Silesia). He started his service in the Commonwealth’s military in
1649, during an enlistment carried out by Karol Ferdynand Waza, the Bishop
of Wrocław. He devoted his entire life to his career in the Crown Army and
reached the rank of Major General (he died in 1697). In 1663, he became
an oﬃcer in Krasiński’s regiment

. All these circumstances lead to the

conclusion that the Warsaw Land, probably being persuaded by Krasiński,
did not allow for the dissolution of a unit composed of experienced army men
led by Dobszyc. This fact proved to have a major signiﬁcance in 1671, during
military operations carried out against the Cossacks and the Tatars.

On 31 October 1671, having completed three months of service, Dobszyc’s

company was not dissolved (as stipulated in the sejmik resolution), nor did it
gain funding through repartition. Similarly, Krasiński’s regiment was still in
service. It has not been established whether the infantry unit selected from
the referendary’s regiment and enlisted by the Warsaw Land took part in
the military operations taking place at the turn of 1671. Historical records
mention, however, that at the beginning of 1672, Sobieski summoned Wacław
Dobszyc to stand before the Hetman Court

. Krasiński’s infantry regiment,

oﬃcially comprising 200 men (according to Stanisław Makowiecki, the
factual number of soldiers in the unit was 150), was incorporated into the
garrison which, between 15 and 25 July 1672, was engaged in the futile defence
of Kamenets from the attacks of the Ottoman Army. During the siege of the
town, Krasiński’s infantry unit was led by Captain Jan Bukar and Captain
Jakub (Jan?) Kulikowski; Dobszyc was not present in Kamenets at the time

Despite Dobszyc’s abscence, in December 1672 Sobieski granted hiberna
(accommodation and board for troops during winter time) to Krasiński’s
regiment, which comprised as many as 240 men; in the document outlining
the distribution of funds and places of accommodation provided for soldiers,
the unit was mentioned as “men commanded by His Lordship Dobszyc.”

31 M.

Wagner, Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej połowy XVII wieku, vol. 2, Oświęcim 2014, p.

74–76, entry: Dobszyc Wacław Wilhelm.

From Warsaw 26 III 1672, PAU-PAN, manuscript 368, sheet 137v.

J. Sobieski writing to Andrzej Trzebicki, the Bishop of Kraków, from Gołąb on 4 VIII 1672, in: Pisma do wieku
i spraw Jana Sobieskiego

, ed. F. Kluczycki, vol. 1, pt. 2, Kraków 1881, p. 1039–1040; Opisanie szturmowania

do Kamieńca Podolskiego przez cesarza tureckiego

, in: Ibid., p. 1060; S. Makowiecki, Relacyja Kamieńca

wziętego przez Turków w roku 1672

, ed. P. Borek, Kraków 2008, p. 67–69; J. Woliński, Oblężenie Kamieńca

w 1672 roku

, in: Ibid., Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, p. 32–33; Z. Hundert, Garnizon

wojskowy Kamieńca Podolskiego w latach 1667–1672 – zarys problematyki

, “Saeculum Christianum”, 2015,

vol. 21, p. 147–148.

34 Dystrybuta starostw i dzierżaw na regimenty trybem cudzoziemskim służące, w województwach brzeskim-

kujawskim i inowrocławskim na konsystencją, hiberna zaś w prowincji pruskiej, stanęła w Szczebrzeszynie,
4 decembris 1672

, AGAD, Zamoyski Family Archive, file number 3112, p. 387; Z. Hundert, Między buławą

a tronem…

, op. cit., p. 368.

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

In 1673, when the Commonwealth was preparing its army for the Khotyn
Campaign, the infantry unit, comprising 200 men, was incorporated into
the Comput Army, with Krasiński as the commander. It was also treated as
a former enlistment. Seeing that the army was going through the process of
enlargement, the number of men in the referendary’s regiment was doubled;
therefore, during the Khotyn Campaign, Krasiński had 400 men under his
command

. At that time, the unit was not employed by the Warsaw Land –

in April 1673, the region was still indebted to the part of Krasiński’s unit
enlisted and put under Dobszyc’s command in 1671. It was not until then that
the Warsaw sejmik ruled to pay the due amount to Dobszyc’s men; the funds
necessary to cover the debt were to be gained through three levies of the
łanowe

tax

The enlistments carried out in 1671 turned out to be a disillusionment of

previously unforeseen proportions and a clear ﬁasco of the royal military
policy (reinforcement of armed forces other than the Crown Comput Army).
To make matters worse, in 1672, the Ottoman Empire openly entered into
war with the Commonwealth. The Polish-Lithuanian State found itself fully
unprepared for the attack, seeing that two Sejms which convened in 1672 were
dissolved and, therefore, no resolution on army enlargement was adopted.
Although the 1670 Sejm Act provided a legal basis for raising new units, most
local armies raised in 1672 were not sent to ﬁght against the Ottoman Empire,
but mostly used as a substitute of noblemen’s participation in the levée en
masse

or as a leverage against political opposition

. In 1672, the Warsaw

Land presumably did not raise its own units; instead, the men sent ﬁrst to
the royal camp near Gołąb and later to the camp in Lublin were enlisted as
a part of the levée en masse. It is fairly probable that the nobility of Warsaw
did not participate personally (viritim) in the campaign, but fulﬁlled their
duty through raising łanowe units, as they had done in 1671. This supposition
is supported by the declarations made during the Warsaw Sejmiks convened
in December 1671 and January 1673 – those declarations reﬂect certain
preferences of the nobility of Warsaw. In 1673, the noblemen declared that
in case they were to “go to war in vim of the levée en masse,” they would raise
one cossack horseman for each 10 voloks and one hussar horseman for each
20 voloks of their estate

. This information, however, is not substantial

35 Komput wojska JKM Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu, starego i nowego podług ordynacyi Rzptej

na sejmie anno 1673 uczynionej i postanowionej

, AGAD, Revenue and Army Records (below: ASW), section

86, file number 61, sheet 3v; Z. Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 364. In 1674, Dobszyc
became the commander of his own infantry unit; see: J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności
i organizacji armii koronnej w latach 1673–1679

, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, 1961, vol. 7,

part 2, p. 428–433.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 21 IV 1673, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 211v.

37 Z.

Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 258–263. For details of the 1672 political crisis in the

country, see e.g. L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny
1673 roku

, Lublin 2005, p. 15–127.

38 Sejmik

193v–194, 208. Cf. J. Kaniewski, op. cit., p. 587–588.

100

Zbigniew Hundert

enough to conﬁrm that in 1672 the Warsaw Land fulﬁlled the obligation of
participating in the levée en masse though the enlistment of łanowe units. It
is certain that other lands in the Masovian Province raised their local armies
in 1672. Among the units raised was the Liw Land’s heavy cavalry chorągiew
of 100 men led by Konstanty Ludwik Oborski, the Castellan of Liw, which
arrived at the camp in Lublin on 5 November

, or the Czersk Land’s cossack

cavalry rota of 60 men, enlisted after the Gołąb-Lublin nobility convention

The Warsaw Land, which in 1672 did not levy forces for the purposes of the
Gołąb Confederation supporting King Michał Korybut, reconsidered raising
their own local army in 1673 – after the Court and its opposition came to an
agreement and took action against the Ottoman Empire.

In order to face the Ottoman Porte, the 1673 Sejm (also known as the

Paciﬁcation Sejm) ordered for the Crown Comput Army (excluding the
Lithuanian forces) to be enlarged to 31,300 men

. Another resolution adopted

by the Sejm was meant to increase the military capability of the country. The
resolution obliged local governments to raise a number of dymowe units
which, in total, would comprise as many men as the Comput Army. By virtue
of the 1673 Sejm Act, each sejmik was to levy “one horseman with proper
equipment” from each 30 dyms of inherited estate and one infantryman from
each 20 dyms of royal and church-owned estates. It was also speciﬁed that
the dymowe units were to arrive to a designated camp four weeks after the
conclusion of relational sejmiks at the latest

During its relational sejmik convened on 21 April 1673, the Warsaw Land

raised the subject of the Sejm Act and started to implement the plan of raising
dymowe

units. First, Stanisław Rogowski was appointed as the cavalry captain

of the future cavalry unit; as mentioned before, he had been assigned to lead
the łanowy unit raised by Warsaw in 1671. Rogowski (died in 1699) had already
had certain military experience. In 1665, he served in the Crown Army in the
cavalry pułk led by Stanisław “Rewera” Potocki. As a member of this formation,
he joined the military confederation supporting the case of Jerzy Sebastian

See: the Liw Land Sejmik resolutions, Liw 27 VIII 1672 and the camp between Domanice and Przewory
19 IX 1672, PAU-PAN, manuscript 8322, sheet 164v–165, 168–168v; Z. Hundert, Między buławą a tronem…,
op. cit., p. 254, 260–261. Cf. J. Kaniewski, op. cit., p. 610.

The Czersk Land Laudum (Resolution), Czersk 28 XI 1672, PAU-PAN, manuscript 8319, sheet 405–405v;
J. Kaniewski, op. cit., p. 584. In the work Z. Hundert, Między buławą a tronem… (op. cit., p. 254), the unit
raised by the Czersk Land was omitted due to an oversight and is not included in the list of local armies
raised by the Masovian Province. More about the Gołąb-Lublin nobility convention and the confederation
established to support the king: A. Przyboś, Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; L.A. Wierzbicki,
O zgodę w Rzeczypospolitej…

, op. cit., p. 19–35.

See: M Wagner, Wojna polsko-turecka w latach 1672–1676, vol. 1, Zabrze 2009, p. 317; J. Wimmer,
Wojsko polskie…

, op. cit., p. 173–177; Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672–1676,

Oświęcim 2014 (2nd edition), p. 348–349. Crown Forces, organised in 1673, amounted to 33,520 horses
and men; see: Komput wojska JKM Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu…, AGAD, ASW, diary 86, file
number 61, sheet 1–3v, 5. More about the 1673 Sejm: L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej…, op. cit.,
p. 217–282.

The 1673 Sejm Acts, in: VL, vol. V, p. 59–60. More about the decisions regarding national defence and the
acts adopted by the Pacification Sejm: L.A. Wierzbicki,O zgodę w Rzeczypospolitej…, op. cit., p. 239–282.

101

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

Lubomirski, which proves that he was more than just an ordinary soldier

. It

is also believed that in the years 1664–1665, Rogowski was the cavalry captain
of units of wybraniecka infantry raised by the Lublin Province and the Bełżec
Province; nonetheless, this chapter of his career has not been conﬁrmed

. In

any case, it is certain that he was trusted by the local nobility (or was backed by
a patron), seeing that he was oﬀered the post of an oﬃcer in the Warsaw Land’s
army for the second time in two years. The resolutions adopted by the local
government in Warsaw did not include any details and their scope was limited
to designating the cavalry captain. Any speciﬁcs were to be discussed on 4 May,
during the General Sejmik of the Masovian Province. Nonetheless, in their
resolution issued on 21 April, the local authorities called on the people of the
Warsaw Land to “have the funds or units waiting in the wings in anticipation
of the military expedition, in consonance with the constitution, and according
to the number of chimneys on their estates, so that [we are able to], along with
other Reipublicae provinces, summon those people in the most orderly way, as
stated in our legally-binding constitution.”

The nobility of Warsaw, therefore,

was urged to prepare for raising their own units or to provide funds necessary
to pay the enlisted soldiers.

The requirement of levying one horseman from each 30 dyms proved to

be a logistic diﬃculty for the Warsaw Land, seeing that, until then, they had
based their system of enlistments on voloks converted to łans (unit used to
measure area), not dyms (unit used to measure number of households). The
issue most probably drove the local government to postpone the adoption of
any resolutions regarding the enlistment until the meeting of the General
Sejmik

of the Masovian Province; the local authorities wrote that “since it is

impossible to raise a full chorągiew in our land, we therefore need to approach
the noble representatives of other lands of our region during the provincial
assembly and ask for their help in completing our enlistment.”

It can be

seen, therefore, that the amount of dyms owned by the Warsaw Land was not
suﬃcient to raise a full cavalry unit and the region had to rely on supplements
from other lands located in the Masovian Province.

The General Sejmik convened on 4 May 1673 was dominated by the issues

concerning the enlistments of cavalry and infantry units. The latter were to

43 M.

Nagielski, “Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w roku 1665”, in: Idem, Druga wojna

domowa w Polsce. Z dziejów polityczno-wojskowych Rzeczypospolitej u schyłku rządów Jana Kazimierza
Wazy

, Warsaw 2011, p. 240–241.

44 M.

Wagner, Słownik biograficzny oficerów…, op. cit., vol. 1, Oświęcim 2013, p. 235–236, entry: Rogowski

Stanisław

. The accounts of the Sejm presented in 1668 name Rogowski as the cavalry captain of

wybraniecka

infantry raised by the Lublin Province (in the years 1665–1666) and the cavalry captain of

the Bełżec Province (no date provided). As the cavalry captain of Lublin, Rogowski is mentioned without
a first name, and as the cavalry captain of Bełżec – with the name Stefan. It can be therefore doubted
whether it was Stanisław Rogowski who was the cavalry captain of wybraniecka infantry; see: The 1668
Sejm

Accounts, AGAD, ASK, section II, file number 61, sheet 113–113v. Cf. J. Wimmer, Wojsko polskie…, op.

cit., p. 310.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 21 IV 1673, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 212–212v.
Cf. J. Kaniewski, op. cit., p. 588.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 21 IV 1673, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 212v.

102

Zbigniew Hundert

be organised by the entire province (and not by local sejmiks); in accordance
with the Sejm Act, one infantryman was to be levied from each 20 dyms in royal
and church-owned estates. The process of raising the provincial infantry unit
was to be overseen by Jan Linkhauz – an experienced oﬃcer who had been the
obester

of the Comput Army’s dragoon regiment until 1671

. As far as cavalry

was concerned, every cavalry captain was advised to form their chorągiews
out of men who were “well uniformed and owned a horse.” In the ﬁrst quarter
of the year, each horseman was to be paid 150 zlotys, out of which 30 zlotys
would be deducted in order to cover the traktaments (pays) of the elders
(positions such as cavalry captain, colonel, warrant oﬃcer). In the second
quarter, the decisions regarding the pay of each horseman and the system of
collecting funds for pays of the elders were left within the discretion of each
local sejmik. Finally, the Masovian Sejmik discussed the Warsaw Land’s appeal
to supplement its chorągiew with men from other lands of the Masovian
Province; the resolutions adopted by the sejmik stipulated the following:
“each estate which summons a cavalry captain and which, in consonance with
agreements with other estates, will raise the units of 100 horses each

.”

The

Warsaw Land could therefore ‘merge’ its forces with those from another land
(which at that time remained unspeciﬁed) in order to form a full chorągiew of
100 men led by Rogowski.

After the General Assembly of the Masovian Province, another sejmik of

the Warsaw Land took place on 18 May with the primary goal of introducing
detailed clariﬁcations to the resolutions regarding the enlistment of dymowe
units. The pay for each horseman in Rogowski’s rota was set to 170 zlotys for
half a year’s worth of service (i.e. for two quarters), with 30 zlotys deducted for
Rogowski’s traktament. The Warsaw Land, therefore, attempted to conform to
the regulations adopted by the Masovian General Sejmik, according to which,
in the second quarter of their service, Rogowski’s men would be paid only
20 zlotys each. Each dym of the Warsaw Land was to lay down the amount of
7 zloty and 20 groshes for the purpose of funding the local unit. Rogowski’s
rota was to begin its service on 1 June which meant that the chorągiew would
serve until 30 November 1673. The obligation of the Warsaw Land’s cossack
cavalrymen was to report for duty “well equipped and mounting ﬁne horses.”
The chorągiew was ordered to gather in Błoń or in Tarczyn – depending on
where it would be easier for the cavalry captain to group his men. On 5 June
the unit was to show up near Czerniaków for inspection carried out by
designated oﬃcials (including Oborski, the Castellan of Warsaw). Afterwards,
the rota was to follow the order of the king or the Crown Hetmans and arrive
at a selected assembly point. At the same time, the resolution adopted by
the Warsaw Land stipulated that throughout the period of its service (i.e.

47 Z.

Hundert, Między buławą a tronem…, op. cit., p. 52, 157–158. See also: M. Wagner, Słownik biograficzny…,

op. cit., vol. 1, Oświęcim 2013, p. 171–172, entry: Linkhaus (Linkhauz, Linkaus) Jan.

The resolutions of the General Sejmik of the Masovian Province, Warsaw 4 V 1673, PAU-PAN, manuscript
8334, sheet 192–193v. Cf. J. Kaniewski, op. cit., p. 611 (with errors).

103

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

half a year), Rogowski’s chorągiew was to remain under the jurisdiction of
the hetmans or a designated regimentarz (deputy commander). The same
resolution also provided that Colonel Linkhauz’s infantry unit was to be
raised along with Rogowski’s cavalry; it was to serve for half a year

. The

content of the aforementioned resolutions demonstrates that the local
nobility made earnest attempts to contribute to the enlargement of the Crown
Army organised for the needs of war against Turkey.

The dymowe unit raised by the Warsaw Land in accordance with these

guidelines took part in the Khotyn Campaign and the Battle of Khotyn (10
and 11 November 1673). Its participation can be veriﬁed by the analysis
the resolutions adopted on 4 April 1674 during the local relational sejmik,
which stipulated that: “in order to reward high merits or, for that matter,
losses incurred as a result of the Khotyn expedition by Honourable Cavalry
Captain Stanisław Rogowski and Samuel Czosnowski, the lieutenant of our
land, we thereby recommend the szelężne

administrator to set aside one

thousand Polish zlotys, as declared by the Honourable Marshall and Great
Crown Hetman.”

Not only does this quote constitute a conﬁrmation of the

involvement of Rogowski’s chorągiew in the events of the Khotyn Campaign,
but it also shows that the unit excelled in the military operations carried
out against the Ottoman Empire, so much so that Hetman Sobieski appealed
for Cavalry Captain Rogowski and Lieutenant Czosnowski to be ﬁnancially
rewarded in recognition of their merits.

After the victorious Battle of Khotyn, the Warsaw Land’s chorągiew,

which was to end its service at the end of November 1673, was dissolved after
making its way back to Masovia. This assumption ﬁnds its conﬁrmation in the
words of Sobieski, who wrote a letter informing Primate Florian Kazimierz
Czartoryski (who served as the interrex after the death of Michał Korybut on 10
November) that a large part of the army, including provincial forces, returned
to the Commonwealth upon completing their quarter of service

. Moreover,

it is known that Rogowski’s chorągiew was not included in the army budget,
unlike the dymowe units that stayed in the combat zone at the beginning of
1674 – among them the infantry regiment led by Jan Linkhauz, comprising 400
men. The unit garrisoned in the town of Medzhybizh (in Podolia), following
its recapture from the Turks; the document conﬁrming this fact refers to
the unit as a dymowe infantry of the Czerski Land, rather than the entire

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 18 V 1673, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 215v–216v.
Cf. J. Kaniewski, op. cit., p. 588.

An indirect tax, 10% of the income generated from the sale of alcohol.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 6 IV 1674, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 236v.
More about the Khotyn Campaign and the Battle of Khotyn: see e.g. M. Wagner, Wojna polska-turecka…,
vol. 1, p. 339–394; Idem, “Bitwa pod Chocimiem 1673 roku”, in: Historia Militaris Polonica, ed. J. Gmitruk,
W. Włodarkiewicz, Warsaw 2012, p. 78–90; Z. Hundert, Husaria koronna…, p. 347–373.

J. Sobieski to F. K. Czartoryski, from Dawidów upon Prut 21 XI 1673, in: Pisma do wieku…, vol. 1, part 2,
p. 1343.

104

Zbigniew Hundert

Masovian Province

. In May 1674, when the Crown Army was to be paid for

its service during the 1673 Khotyn Campaign, Linkhauz’s regiment was listed
in the so-called Khotyn Donative Act as comprising 202 men (according to
the register drawn up on 10 November 1673). The dragoon company of 86 men
which was a part of the Masovian Province’s dymowe regiment was counted
separately

. As mentioned before, the Masovian regiment became a part of

the Comput Army at the turn of 1673; in February, Linkhauz was replaced as
the unit’s commander by titular Oberster Andrzej Modrzewski, the Podczaszy
(Deputy Cup-bearer) of Sieradz; it is worth noting that during the 1673–1674
interregnum, Modrzewski led a unit operating in the area of Medzhybizh

The Battle of Khotyn marked the penultimate instance of centrally planned

local enlistments in the 17

century; the last such action was carried out in 1676,

when it was resolved that all raised dymowe forces were meant to supplement
already existing regiments of the Comput Army and not constitute separate
units. This resolution was also binding for the Masovian Province, including
the Warsaw Land – it is known that the province was obliged to raise 804
infantrymen, who were to join three infantry regiments, including the Royal
Regiment led by General Ernest Denhoﬀ, well known among the nobility
of Warsaw

. After the 1676 Campaign, it was not until the Great Northern

War that the enlistment of łanowe units, dymowe units, and local armies was
reinstated

. It has not been established whether the Warsaw Land raised its

own units in the years 1702–1717; this issue is yet to be thoroughly analysed
by historians. It is worth mentioning, however, that in the period of thirty
years following the Khotyn Campaign, only the Sejmik of Warsaw raised
local units meant to meet the military needs of the entire country. In 1675,
the Warsaw Land was the only land in the entire Crown to do so. On 8 August
1675, in view of “enemy forces prowling in visceribus and the decimated and
shattered Crown Army,” the Warsaw Land Sejmik raised a cossack cavalry unit
comprising 120 men, with Jan Zygmunt Oborski, the Castellan of Warsaw, as
the cavalry captain; the unit was to serve for a quarter of the year, starting

53 Komput wojsk koronnych z podziałem chorągwi jazdy zaciągu polskiego na pułki 1673

, ed. Z. Hundert,

Studia z Dziejów Wojskowości

, 2013, vol. 2, p. 321–322, the work also includes a list of dymowe units

included in the army budget in late 1673 and early 1674.

54 Komput wojska JKM i Rzptej tak chorągwi i regimentów do donatywy Rzptej należący die 25 Maj 1674 anno

pisany

, AGAD, ASW, section 86, file number 61, sheet 18–24v; Z. Hundert, Husaria koronna…, op. cit,,

p. 145, 425–430.

See: list of units commanded by A. Modrzewski in the area of Medzhybizh drawn up on the basis of register
made at Dzicz Racka, 29 XI 1673, BN manuscript 6659, p. 144; J. Wimmer, Materiały do zagadnienia
liczebności…

, op. cit., p. 430–431, 436. More on the activities of Modrzewski’s unit in the spring of 1674:

see M. Wagner, “Działania wojenne na obszarach mołdawskich, podolskich i ukraińskich wiosną 1674
roku”, in: Studia Historyczno-Wojskowe, vol. 2, ed. M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, Zabrze 2008,
p. 174–176; Idem, Wojna polsko-turecka…, op. cit., vol. 2, p. 22–25.

”Podział i przyłączanie wypraw dymowych z w-dztw i ziem in a. 1676 vigore sejmu coronationis do
regimentów w służbie kwarcianej zostających pieszych postanowiony”, in: Przyczynki do wojny 1676 r.,
ed. J. Woliński, Przegląd Historyczno-Wojskowy, 1930, vol. 2, book 1, p. 151; 1676 Sejm Acts, in: VL, vol.
V, p. 169–170; J. Wimmer, Wojsko polskie…, op. cit., p. 190–193; Z. Hundert, Husaria koronna…, op. cit.,
p. 393–394.

D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów…, op. cit., p. 298.

105

Armed forces raised by the local goverment of the Warsaw land in the years 1671–1673

from 1 September 1675

. The decision of the sejmik merits a special mention,

since it points to the signiﬁcant involvement of the Warsaw Land in the issue
of the Commonwealth’s defence.

Summing up, in the years 1671–1673, the Warsaw Land raised local armies

meant to meet the military needs of the Polish–Lithuanian Commonwealth,
with the scope of their eﬀorts being largely dependent on its ﬁnancial
capabilities. It is important to remember that the local nobility was not very
wealthy; in addition, it was often obliged to provide room and board (which was
usually quite costly) for the Royal Guard

. In 1671, the Warsaw Land adopted

a resolution on raising a cavalry dymowe unit in order to implement the 1670
Sejm

Act, provide additional forces for the Commonwealth’s Army, and fulﬁl

the obligation of the levée en masse called by the king. However, seeing that
other provinces sought various means to depart from duty of participating
in the levée en masse, the nobility of Warsaw decided to follow suit and
substituted their cavalry rota with an infantry unit. Even though it generated
additional costs, the decision ultimately seemed to be a right one, since the
nobility of Warsaw did not form a new unit from scratch, but employed part
of the infantry regiment led by Jan D. Kosiński, the local alderman, which for
the previous three years had remained in service without being included in
the army budget. This helped clarify the oﬃcial status of a number of men
belonging to the unit, which was to be dissolved in 1671. Thanks to the solution
adopted by the Warsaw Sejmik, those men could remain in service (even
though the newly formed unit was to be dissolved after three months) and take
part in military campaigns, for instance in the defence of Kamenets in 1672.

The Warsaw Land also satisﬁed the obligations of the 1673 Sejm Act on the

Enlistment of dymowe Units. Its cavalry chorągiew – unlike forces raised
by other lands – took part in the 1673 Khotyn Campaign. Even though it was
dissolved shortly after the grand victory over the Ottoman Empire, it proudly
represented Warsaw during military operations. The soldiers’ eﬀorts earned
the appreciation of Grand Hetman Jan Sobieski, who ordered the Warsaw
Sejmik to provide ﬁnancial rewards for the oﬃcers of the dymowe unit. We
can thus arrive at the conclusion that in the years 1671–1673, the Warsaw Land
made eﬀorts to diligently implement the Polish-Lithuanian Commonwealth’s
defence policy by raising local armies, which means that the land’s inhabitants
felt responsible not only for their own province, but also for the entire
country.

The Warsaw Land Laudum (Resolution), Warsaw 8 VIII 1675, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet
243v–245. Grand Hetman of Lithuania Michał Kazimierz Pac was notified of the unit’s enlistment by
Grand Chancellor of Lithuania Krzysztof Pac in a letter sent from Warsaw, dated 6 VIII 1675 (a later date
should probably be provided); see: B. Czart., manuscript 173, p. 435.

During Michał Korybut’s reign, the Royal Guard stationed in the Warsaw Land each year, which was
often underlined in the resolutions adopted by its sejmik; see e.g. the Warsaw Land Laudum (Resolution),
Warsaw 15 XII 1671, PAU-PAN, manuscript 8348, sheet 196v, 197v; Z. Hundert, Między buławą a tronem…,
op. cit., p. 222.

Abstract: Faced with the threat posed by Cossacks and Tatars, the Sejm pas-
sed, in 1670, a conscription law for the Crown lands and provinces, with a
view to supplementing the Crown’s standing army. The law applied to War-
saw Land as well, which originally planned to supply a cavalry unit under
Castellan Jan Zygmunt Oborski. The plan finally fell through, instead Warsaw
nobles decreed to contribute an infantry unit of 100 men. However, instead of
forming a new unit, they took over an already existing company of Wacław
Dobszyc, which had remained in service outside the Crown’s comput units.
The unit was supposed to be financed by Warsaw nobles for one quarter of
the year 1671, but finally kept being used in battle against Cossacks, Tatars and
Turks until early 1673, after which, as part of Jan Dobrogost Krasiński infan-
try regiment, it went on to be financed by the Treasury. In 1673, amidst Cho-
cim campaign preparations, Warsaw Land was required, like other Crown’s
provinces and lands, to contribute a cavalry unit based on ‘chimney’ levy, with
one soldier recruited for each thirty “chimneys” (households) in a hereditable
estate. The unit was formed and fought the battle of Chocim (10-11 November,
1673), under cavalry captain Stanisław Rogowski. Following the victory, the
company was dismissed, but Grand Hetman of the Crown Jan Sobieski called
on the government of Warsaw Land to decree and pay a reward to its comman-
der.

Keywords:

the Polish-Lithuanian Commonwealth, Poland, mass mobilization

(pospolite ruszenie), army, Michał Korybut Wiśniowiecki

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Samorząd lokalny w Ontario zainteresował się problemem dziwnego dźwięku, W ஜ DZIEJE ZIEMI I ŚWIATA,
ZBIGNIEW HUNDERT 1 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KILKA UWAG NA TEMAT CHORĄG
ZBIGNIEW HUNDERT „KOPIJNIKÓW, CZYLI HUSARZY CHORĄGWIE, OWO CZOŁO WOJSKA, OWA NIEODPARTA W WOJNIE POT
60 RÓŻNE POSTRZEGANIE SYTUACJI W NIEBIE I PRZEZ CZŁOWIEKA NA ZIEMI
Ocena sytuacji samorządów lokalnych (2)
Nadzór nad tworzeniem prawa, Nadzór nad tworzeniem prawa przez samorząd terytorialny
A Sztando Odziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny
Europejska karta samorządu lokalnego, Prawo
46 wzorzec procedury budowy strategii rozwoju jednostki samorzadu lokalnego
Europejska Karta Samorzdu Lokalnego
EUROPEJSKA KARTA SAMORZĄDU LOKALNEGO
Europejska karta samorządu lokalnego 1985, Materiały przedmiotowe, WoS, Materiały na konkurs wiedzy
Europejska Karta Samorządu Lokalnego
Wykorzystanie środków zagranicznych przez samorządy
Rola i zadania samorządu lokalnego gminy (miasta)
Zbigniew Hundert Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KOMPUT WOJS KORONNEGO NA PO
MARKETING TERYTORIALNY DLA SAMORZĄDÓW LOKALNYCH
KONRAD BOBIATYŃSKI ZBIGNIEW HUNDERT Skład armii Wielkiego Księstwa Litewskiego podczas wojny z Turcj
Ocena sytuacji samorządów lokalnych

więcej podobnych podstron