GÜNTER GRASS

IDĄC RAKIEM

Nowela

Przełożył

Sławomir Błaut

in memoriam

1

- Czemu dopiero teraz? - pytał ktoś, kto nie jest mną. Ponieważ matka mi w kółko...

Ponieważ jak wówczas, kiedy po wodzie niósł się krzyk, chciałem, ale nie mogłem krzyczeć...

Ponieważ prawda to chyba ledwie trzy linijki... Ponieważ teraz dopiero...

Słowa mają jeszcze ze mną trudności. Ktoś, kto nie lubi żadnych wykrętów, przygważdża

mnie powołując się na mój zawód. Bo przecież to ja już jako żółtodzioby młodziak, ze słowami

za pan brat, odbywałem praktykę w Springerowskiej gazecie, niebawem zręcznie zmieniłem

front, później na łamach „taz” nielicho przejeżdżałem się po Springerze, potem na żołdzie agencji

prasowych ćwiczyłem się w zwięzłości i przez długi czas z pozycji wolnego strzelca

przerabiałem na artykuły siekaninę bieżących zdarzeń: Aktualności dzisiejszego dnia. Dzisiaj

aktualne.

Odparłem, że może i tak było. Ale tacy jak ja niczego innego się nie nauczyli. Jeśli mam

teraz przystąpić do rozprawiania się ze sobą, to wszystko, co mi się ułożyło na opak, pójdzie na

karb zatonięcia statku, ponieważ ni mniej, ni więcej, ponieważ matka wtedy bliska rozwiązania,

ponieważ ja w ogóle żyję tylko za sprawą przypadku.

I oto znów jestem na czyichś usługach, na razie jednak wolno mi pominąć moją skromną

osobę, bo ta historia zaczęła się na długo przede mną, ponad sto lat temu, mianowicie w

Schwerinie, meklemburskiej stolicy, która rozpościera się pośród siedmiu jezior, uwieczniona

jest na widokówkach przedstawiających staromiejski Schelfstadt i wielowieżowy zamek, a

kolejne wojny przetrwała na pozór bez uszczerbku.

Z początku nie sądziłem, że dawno odfajkowana przez historię prowincjonalna mieścina

mogłaby zwabić kogokolwiek poza turystami, ale potem ów punkt wyjścia mojej opowieści

raptem nabrał aktualności w internecie. Jakiś anonim podawał informacje osobowe przytaczając

daty, nazwy ulic i świadectwa szkolne, przed kimś takim, kto jak ja szpera w przeszłości, chciał

koniecznie otworzyć skarbnicę wiedzy.

Skoro tylko na rynku pokazała się ta aparatura, sprawiłem sobie Macintosha z modemem.

Mój zawód wymaga owego dostępu do krążących po świecie informacji. Nauczyłem się

obchodzić jako tako z moim komputerem. Wkrótce takie słowa jak browser i hiperlink

∗

1

przestały

być dla mnie chińszczyzną. Klikaniem myszy ściągałem infosy do wykorzystania lub do

1

∗

Większość terminów intemetowyeh pozostawiono w przekładzie w brzmieniu angielskim, tak jak w

oryginale noweli Güntera Qrassa (przyp. tłum.).

wyrzucenia, dla fantazji bądź z nudów zacząłem przeskakiwać z jednego chatroomu na drugi i

reagować na najbardziej niedorzeczne maile, przez krótki czas gościłem też na dwóch, trzech

pornosites, a wreszcie po chaotycznym surfowaniu natknąłem się na witryny, gdzie tak zwani

przedwczorajsi, ale i świeżo upieczeni młodzi naziści dawali upust swojej tępocie na stronach

nienawiści. I nagle - biorąc nazwę statku za słowo poszukiwane - wyklikałem właściwy adres:

„www.blut - zeuge.de”. Świadek krwi - męczennik. Jakieś „Kamractwo Schwerin” ogłaszało

gotyckimi literami gromkie hasła. Same pamiętliwe kawałki. Chciało się bardziej śmiać niż

rzygać.

Od tej chwili nie ulega wątpliwości, czyja to krew ma dawać świadectwo. Ale jeszcze nie

wiem, czy mam najpierw, jak uczy doświadczenie, odtworzyć jedną, potem drugą sprawę, a

następnie ten czy tamten życiorys, czy też powinienem raczej na skos wejść czasowi w paradę,

dajmy na to na sposób raków, które udają chód wsteczny zbaczając z prostego kursu, lecz

całkiem szparko posuwają się naprzód. Pewne jest jedynie tyle: Natura, a ściślej biorąc Morze

Bałtyckie już przeszło pół wieku temu pogodziło się ze wszystkim, o czym będzie tu mowa.

Na pierwszy ogień idzie ktoś, czyj nagrobek został rozbity na kawałki. Po szkole - mała

matura - zaczęła się jego praktyka bankowa, którą ukończył bez wzlotów i upadków. W

internecie nie było na ten temat ani słowa. Tam na specjalnie jemu poświęconej website

urodzony w roku 1895 w Schwerinie Wilhelm Gustłoff odbierał tylko hołdy jako „świadek

krwi”. Toteż zabrakło wzmianki o kłopotach z krtanią, o chronicznej chorobie płuc, która nie

pozwoliła mu wykazać się dzielnością w pierwszej wojnie światowej. Podczas gdy Hans Castorp,

młody mężczyzna z hanzeatyckiego rodu, na polecenie swego twórcy musiał opuścić

Czarodziejską Górę, aby na stronie 994 powieści pod tymże tytułem polec jako ochotnik we

Flandrii albo rozpłynąć się w literackiej mgławicy, schweriński bank Towarzystwa Ubezpieczeń

na Życie w roku siedemnastym troskliwie wysłał swego sumiennego urzędnika do Szwajcarii,

gdzie w Davos miał się wykurować z trapiącej go choroby, po czym w nadzwyczajnym

powietrzu do tego stopnia wyzdrowiał, że tylko w jakiś inny sposób można było doprowadzić go

do śmierci; na powrót do Schwerina, do klimatu północnych Niemiec na razie nie miał ochoty.

Wilhelm Gustłoff znalazł pracę asystenta w obserwatorium. Po przekształceniu tej

placówki badawczej w instytucję konfederacką awansował na jej sekretarza, któremu wszakże

starczało czasu, aby sobie dorobić podróżując po kraju w charakterze akwizytora Towarzystwa

Ubezpieczeń Sprzętów Domowych; przy okazji ubocznego zajęcia poznawał więc kantony

Szwajcarii. Równocześnie nie próżnowała jego żona Hedwig; nie mając oporów mimo swych

ultranarodowych przekonań zatrudniła się jako sekretarka u adwokata nazwiskiem Moses

Silberroth.

Do tego momentu z faktów wyłania się obraz po mieszczańsku statecznego małżeństwa,

które jednak, jak się okaże, tylko udawało, że prowadzi życie zgodne ze szwajcarskim ideałem

dorabiania się; bo z początku skrycie, później całkiem jawnie - na co pracodawca długo

przymykał oczy - sekretarz obserwatorium z powodzeniem wykorzystywał wrodzony talent

organizacyjny: wstąpił do Partii i do początków roku trzydziestego szóstego wśród

zamieszkałych w Szwajcarii Niemców z Rzeszy i Austriaków zwerbował blisko pięć tysięcy

członków, zorganizował w całym kraju w grupy lokalne i zaprzysiągł na wierność komuś, kogo

Opatrzność wymyśliła sobie na führera.

Landesgruppenleiterem mianował go wszelako Gregor Strasser zawiadujący sprawami

organizacyjnymi Partii. Strasser, który należał do lewego skrzydła, w roku trzydziestym drugim

na znak protestu przeciwko bliskim kontaktom swego führera z wielkim przemysłem złożył

wszystkie urzędy, a w dwa lata później został zaliczony do uczestników puczu Röhma i

zlikwidowany przez swoich; jego brat Otto ocalał uciekając za granicę. Z kolei Gustloff musiał

poszukać sobie nowego wzoru.

Kiedy w związku z interpelacją zgłoszoną w Małej Radzie Gryzonii funkcjonariusz

policji do spraw cudzoziemców chciał się od niego dowiedzieć, jak on pojmuje swój urząd

landesgruppenleitera NSDAP w Konfederacji Szwajcarskiej, Gustloff ponoć odpowiedział: -

Najbardziej na świecie kocham moją żonę i moją matkę. Gdyby mój führer rozkazał mi je zabić,

to bym go posłuchał.

Ten cytat został zakwestionowany w internecie. Takie i jeszcze inne kłamstwa wymyślił

w swojej ramocie Żyd Emil Ludwig, można się było dowiedzieć w chatroomie udostępnionym

przez Kamractwo Schwerin. Natomiast męczennik w dalszym ciągu pozostawał pod wpływem

idei Gregora Strassera. Gustloff stale podkreślał, że w jego światopoglądzie wartości

socjalistyczne znaczą więcej od narodowych. Niebawem między czatowcami rozgorzały walki

frakcyjne. Wirtualna noc długich noży domagała się ofiar.

Potem jednak wszystkim zainteresowanym internautom przywołano na pamięć datę, która

miała świadczyć o roli Opatrzności. Coś, co ja usiłowałem wytłumaczyć sobie jako zwykły

przypadek, wynosiło partyjnego aparatczyka Gustloffa na ponadziemskie wyżyny. 30 stycznia

1945, z dokładnością co do dnia, w pięćdziesięciolecie urodzin męczennika, zaczął tonąć statek

ochrzczony jego imieniem i tym samym w dwanaście lat od przejęcia władzy, znowu z

dokładnością co do dnia, stał się znakiem powszechnej zguby.

Oto jakby pismem klinowym wyryta w granicie. Przeklęta data, od której wszystko się

zaczęło, niebywale spotęgowało, doszło do punktu kulminacyjnego, dobiegło kresu. Ja też, dzięki

matce, jestem związany z dniem wciąż żywej katastrofy; natomiast ona żyje podług innego

kalendarza i nie uznaje ani przypadku, ani podobnych wszechwyjaśniaczy.

- A szkąd! - woła ta, której nigdy nie nazywam zaborczo „moją”, ale zawsze tylko

„matką”. - Gancegal po kim by są sztatek zwał, i tak na dno by poszedł. Bym tylko wiedżecz

chczała, co se ten Ruszki myszlał, jak do nas trzy razy pod rząd, rach - ciach - ciach, wygarnącz

kazał...

Wciąż jeszcze tak gada, jak gdyby od tamtych lat nie upłynęła kupa czasu. Słowa

rozwleczone. Zdania przepuszczone przez magiel. Mówi bulwy na ziemniaki, glomza na twaróg i

pomuchla, kiedy przyrządza dorsza w musztardowej zalewie. Rodzice matki, August i Erna

Pokriefkowie, pochodzili z Kosznajderii, nazywano ich Kośniewiakami. Ona za to wyrastała we

Wrzeszczu. Pochodzi nie z Gdańska, lecz z tego rozciągniętego, zagarniającego coraz więcej

sąsiednich pól przedmieścia, którego jedna z ulic nosiła miano Elzy i dla małej Urszuli, zwanej

Tullą, musiała być całym światem, bo opowiadając, jak to po swojemu nazywa, „sztare dżeje”,

często wprawdzie wspomina kąpielowe igraszki na pobliskiej bałtyckiej plaży albo wyprawy na

sanki do lasów na południowym skraju przedmieścia, ale przeważnie zmusza swoich słuchaczy,

by weszli na podwórko czynszowej kamienicy przy Elzy pod 19 i stamtąd, mijając uwiązanego

na łańcuchu owczarka Harrasa, do stolarni, której pracy towarzyszyły hałasy piły tarczowej, piły

taśmowej, frezarki, strugarki i dudniącej szlifierki. - Jak żem telko od żerni odrosła, w garnku z

klejem mieszacz mnie dawali... - W rezultacie gdziekolwiek mała Tulla stała, leżała, szła, pędziła

czy przysiadała w kącie, nie odstępował jej legendarny, jak opowiadają, zapach kleju kostnego.

Nie ma się zatem czemu dziwić, że kiedy zaraz po wojnie zakwaterowali nas w

Schwerinie, matka wyuczyła się w Schelfstadt stolarskiego rzemiosła. Jako „przesiedlona”, jak

mawiało się na Wschodzie, prędko dostała się do terminu u majstra, którego walący się warsztat

z czterema strugnicami i stale bulgoczącym garnkiem kleju miał renomę zasiedziałego. Stamtąd

niedaleko było na Lehmstrasse, gdzie oboje z matką mieliśmy kryty smołowaną papą dach nad

głową. Ale gdybyśmy po katastrofie nie zeszli na ląd w Kołobrzegu, gdyby za to torpedowiec

„Löwe” zawiózł nas do Travemünde lub Kilonii, a więc na Zachód, matka jako „uciekinierka ze

Wschodu”, jak mawiało się po tamtej stronie, na pewno również terminowałaby u stolarza. Ja

mówię: przypadek, podczas gdy ona od pierwszego dnia uważała, że miejsce naszego

przymusowego pobytu było nam sądzone.

- A ten Ruszki, co na ichnim ubocze za kapitana beł, to urodziny dokładnie niby kiedy

miał? Ty przeczeż zwykle wszysztko z detalami wiesz...

Nie, inaczej niż w wypadku Wilhelma Gustloffa - a ściągałem z internetu, co się dało -

tego nie wiem z detalami. Zdołałem dogrzebać się jedynie roku urodzenia i paru jeszcze faktów

oraz przypuszczeń, czegoś, co dziennikarze nazywają otoczką.

Aleksander Marinesko urodził się w roku 1913, mianowicie w Odessie, położonym nad

Morzem Czarnym mieście portowym, które kiedyś musiało być wspaniałe, o czym zaświadczają

czarno - białe zdjęcia z filmu „Pancernik Potiomkin”. Matka pochodziła z Ukrainy. Ojciec był

Rumunem i legitymację podpisał jeszcze nazwiskiem Marinescu, nim za bunt został skazany na

śmierć, ale w ostatniej minucie zdołał uciec.

Jego syn Aleksander wyrastał w dzielnicy portowej. A ponieważ w Odessie blisko obok

siebie żyli Rosjanie, Ukraińcy i Rumuni, Grecy i Bułgarzy, Turcy i Ormianie, Cyganie i Żydzi,

mówił mieszaniną różnych języków, która wszakże musiała być zrozumiała dla chłopaków z jego

bandy. Aczkolwiek później mocno się starał mówić po rosyjsku, nie bardzo mu się udawało

oczyszczenie z rumuńskich przekleństw ojca swej rozwodnionej żydowskimi wtrętami

ukraińszczyzny. Kiedy był już matem na statku handlowym, śmiano się z jego żargonu; ale z

biegiem lat wielu przeszła ochota do śmiechu, choćby w późniejszym okresie rozkazy dowódcy

okrętu podwodnego brzmiały nie wiem jak komicznie.

Cofnijmy taśmę o lata: ponoć siedmioletni Aleksander widział z dalekomorskiego

nabrzeża, jak resztki wojsk „Białych” i wyczerpane walkami brytyjska i francuska armie

interwencyjne w popłochu opuszczały Odessę. Wkrótce potem oglądał wkroczenie

„Czerwonych”. Odbywały się czystki. Niebawem wojna domowa na dobrą sprawę ustała. A gdy

w kilka lat później zagranicznym statkom znów było wolno cumować w basenie portowym,

chłopak podobno wytrwale, a rychło i zręcznie nurkował w przybrzeżnych wodach, żeby

wyławiać monety rzucane przez pięknie wystrojonych pasażerów.

Trio nie jest kompletne. Kogoś jeszcze brakuje. Jego czyn wprawił w ruch coś, co

wciągało z dużą siłą i było nie do zatrzymania. Jako że chcąc nie chcąc z człowieka rodem ze

Schwerina zrobił męczennika ruchu, a chłopaka z Odessy bohaterem Ploty Bałtyckiej

odznaczonej Czerwonym Sztandarem, ma po wsze czasy zapewnione miejsce na ławie

oskarżonych. Takie i podobne zarzuty czytałem, z upływem czasu nabierając apetytu, na wciąż

tak samo firmowanej homepage: „To Żyd strzelał...”

Mniej jednoznacznie, jak tymczasem wiem, jest zatytułowany pamflet pióra towarzysza

partyjnego i czołowego mówcy Wolfganga Diewerge wydany w roku 1936 nakładem

monachijskiej oficyny Franza Ehera. Jednakże Kamractwo Schwerin, zgodnie z konsekwentną

logiką obłędu, miało do powiedzenia więcej, aniżeli zdawał się wiedzieć Diewerge: „Bez Żyda

na oczyszczonej z min trasie, na wysokości Ustki, nigdy by nie doszło do największej katastrofy

morskiej wszechczasów. To za sprawą Żyda... To Żyd jest winien...”

W chatroomie z uprawianego częściowo po niemiecku, częściowo po angielsku

bajdurzenia można było wszelako wyczytać trochę faktów. Jeśli jeden z czatowców wiedział, że

Diewerge wkrótce po rozpoczęciu wojny został dyrektorem rozgłośni radiowej Rzeszy w

Gdańsku, to inny znał jego działalność w okresie powojennym: podobno, skumplowany z innymi

supernazistami, choćby z późniejszym deputowanym do Bundestagu z ramienia FDP

Achenbachem, infiltrował liberałów w Nadrenii Północnej - Westfalii. Ponadto, uzupełniał ktoś

trzeci, ten były hitlerowski propagandzista w latach siedemdziesiątych uprawiał w Neuwied nad

Renem dyskretne pranie pieniędzy wpłacanych pokątnie na rzecz FDP. Wreszcie w

przepełnionym chatroomie jednak kotłowały się jeszcze pytania o sprawcę zamachu z Davos, a

pewne swego celu odpowiedzi stawiały kropkę nad i.

O cztery lata starszy od Marinesko i o czternaście lat młodszy od Gustloffa Dawid

Frankfurter urodził się w roku 1909 w zachodniosławońskim mieście Daruvar jako syn rabina. W

domu rozmawiało się po hebrajsku i po niemiecku, w szkole Dawid uczył się mówić i pisać po

serbsku, na własnej skórze odczuwał też jednak powszechną nienawiść do Żydów. To tylko

przypuszczenie: na próżno próbował się z tym uporać, ponieważ jego konstytucja fizyczna nie

pozwalała na skuteczną obronę, a zręczne dostosowanie się do sytuacji budziło w nim wstręt.

Z Wilhelmem Gustloffem Dawid Frankfurter miał jedynie tyle wspólnego: jak tamtemu

doskwierała choroba płuc, tak ten od dzieciństwa cierpiał na chroniczne zapalenie szpiku

kostnego. Ale o ile Gustloff potrafił w Davos raz - dwa wykurować się z dolegliwej choroby i

później działał energicznie jako zdrowy towarzysz partyjny, o tyle choremu Dawidowi nie mogli

pomóc żadni lekarze; musiał przejść pięć operacji, ale nic to nie dało: beznadziejny przypadek.

Być może ze względu na chorobę podjął studia medyczne; za radą rodziny w Niemczech,

gdzie studiowali już jego ojciec i dziadek. Mówią, ze ciągle niedomagając i z tego powodu

cierpiąc na trudności z koncentracją oblał egzamin po pierwszym semestrze oraz egzaminy

późniejsze. Ale w internecie towarzysz partyjny Diewerge w przeciwieństwie do również

cytowanego pisarza Ludwiga, którego Diewerge stale nazywał „Emilem Ludwigiem - Cohnem”,

twierdził, że Żyd Frankfurter był nie tylko cherlawym, lecz i żyjącym na koszt ojca - rabbiego

studentem - obibokiem, w dodatku ubranym fircykowato nicponiem i nałogowym palaczem.

Potem od po trzykroć przeklętej daty zaczął się - świętowany niedawno w internecie - rok

przejęcia władzy. Nałogowy palacz Dawid we Frankfurcie nad Menem doświadczył tego, co

dotyczyło jego i innych studentów. Widział, jak palono książki żydowskich autorów. Jego

miejsce pracy w laboratorium zostało raptem oznaczone gwiazdą Dawida. Z fizyczną bliskością

buchała na niego nienawiść. I jego, i innych lżyli studenci wrzaskliwie zaliczający siebie do rasy

aryjskiej. Z tym nie umiał sobie radzić. Tego nie wytrzymywał. Uciekł więc do Szwajcarii i w

Bernie, miejscu jakoby bezpiecznym, kontynuował studia, aby ponownie przepaść na

egzaminach. Wszelako do rodziców pisał listy nastrojone pogodnie bądź pozytywnie, ojcu

łożącemu na utrzymanie mydlił oczy. Gdy w rok później zmarła mu matka, przerwał studia.

Może chcąc poszukać oparcia u krewnych odważył się na jeszcze jedną podróż do Rzeszy, gdzie

w Berlinie patrzył bezsilnie, jak jego stryja, który jak ojciec był rabinem, targał za rudawą brodę

jakiś młody człowiek krzycząc: „Won stąd, won, Żydzie!”

Podobnie rzecz wygląda w utrzymanym w konwencji powieściowej „Morderstwie w

Davos” Emila Ludwiga, które popularny autor opublikował w amsterdamskim Querido,

wydawnictwie emigrantów. Znów Kamractwo Schwerin na swojej website było nie lepiej, ale

inaczej poinformowane, a powoływało się po raz kolejny na towarzysza partyjnego Diewerge,

ponieważ ten w swojej relacji jako świadka cytował przesłuchiwanego przez berlińskich

policjantów rabina, doktora Salomona Frankfurtera: „To nieprawda, że jakiś wyrostek ciągnął

mnie za brodę (która zresztą jest czarna, nie ruda) i przy tym krzyczał: „Won stąd, won, Żydzie!”

Nie miałem możliwości ustalić, czy policyjne przesłuchanie zarządzone w dwa lata po

domniemanym znieważeniu odbywało się pod przymusem. W każdym razie Dawid Frankfurter

wrócił do Berna i zapewne z kilku powodów był załamany. Z jednej strony ponownie zaczęły się

nieudane dotychczas studia, z drugiej, i tak już cierpiąc fizycznie na ciągłe bóle, bolał jeszcze nad

śmiercią matki. Ponadto krótka wizyta w Berlinie przeradzała się w koszmar, skoro tylko w

miejscowych i zagranicznych gazetach czytał doniesienia o obozach koncentracyjnych w

Oranienburgu, Dachau i innych miejscach.

Toteż pod koniec trzydziestego piątego musiała pojawić się i niejednokrotnie powtórzyć

myśl o samobójstwie. Później, kiedy toczył się proces, w zamówionej przez obronę ekspertyzie

napisano: „Frankfurter z wewnętrznych, duchowych powodów natury osobistej popadł w

sytuację psychologicznie nie do utrzymania, z której musiał się wyrwać. Jego depresja zrodziła

pomysł samobójstwa. Właściwy każdemu instynkt samozachowawczy miast na samego siebie

skierował jednak kulę na inną ofiarę”.

Na ten temat nie było w internecie pokrętnych komentarzy. Jednakże coraz bardziej rosło

we mnie podejrzenie, że pod umownym adresem „www.blutzeuge.de” nie skrzyknęła się jako

Kamractwo Schwerin ostrzyżona na łyso gromada, lecz ukrył się działający w pojedynkę frant.

Ktoś, kto jak ja zygzakiem węszy za znakami zapachowymi i podobnymi wydzielinami historii.

Student - obibok? Ja też takim byłem, kiedy germanistyka śmiertelnie mnie znudziła, a

publicystyka w Instytucie Otto Suhra odstręczała nadmiarem teorii.

Na początku, kiedy opuściłem Schwerin, a potem z Berlina Wschodniego przejechałem

kolejką do Berlina Zachodniego, zadawałem sobie jeszcze sporo trudu, jak obiecałem matce na

pożegnanie, i wkuwałem jak dziki. Mając szesnaście i pół roku - na krótko przed zbudowaniem

muru - zacząłem chłonąć zapach wolności, mieszkałem w Schmargendorfie niedaleko Rosenecku

u ciotki Jenny, szkolnej koleżanki matki, która przeżyła z nią podobno mnóstwo niesamowitych

rzeczy. Miałem osobny pokój z oknem w dachu. Właściwie to były piękne czasy.

Mansardowe mieszkanie ciotki Jenny przy Karlsbader Strasse wyglądało jak pokój lalek.

Na stoliczkach, krzesełkach, pod kloszami stały porcelanowe figurki. Przeważnie tancerki w

kusych spódniczkach stojące na czubkach palców. Niektóre w śmiałych pozach, wszystkie z małą

główką na długiej szyi. Ciotka Jenny jako młode stworzenie była baleriną i to dość sławną, aż

podczas jednego z wielu nalotów, które coraz bardziej równały z ziemią stolicę Rzeszy,

pogruchotało jej obie nogi, tak że teraz podsuwała mi do popohidniowej herbaty rozmaite

przysmaki z jednej strony utykając, z drugiej wciąż jeszcze z dużą gracją poruszając rękami. I na

podobieństwo kruchych figurynek w uciesznej mansardzie jej małą, ruchliwą głowę na chudej

obecnie szyi stale zdobił uśmiech, który wydawał się zlodowaciały. Często też miewała dreszcze,

piła dużo gorącego soku z cytryny.

Dobrze mi się u niej mieszkało. Rozpieszczała mnie. A kiedy mówiła o swojej szkolnej

koleżance - „Moja droga Tulla krętymi drogami przysłała mi ostatnio liścik...” - przez kilka

minut kusiło mnie, żeby troszeczkę polubić matkę, to babsko nie do zdarcia; ale potem znowu

mnie wkurzała. Jej grypsy przemycane ze Schwerina na Karlsbader Strasse zawierały stężone,

podkreśleniami wyposażane w rygor bezwarunkowości upomnienia, które używając słów matki

miały „wżącz mnie do galopu”: „On muszi uczycz są i jesz raz uczycz. Po to, telko po to

chłopaka żem na Zachód wyszłała, żeby do czegosz doszedł...”

Mam w uszach dosłowne brzmienie jej kwestii: „Ja to telko po to jesz żyję, aby mój syn

któregosz dnia nadżeje moje szpełnił...” I ciotka Jenny występując jako tuba swojej koleżanki

upominała mnie głosem łagodnym, ale zawsze trafiającym w sedno. Nie pozostawało mi nic

innego jak tylko kuć ile wlezie.

Chodziłem wtedy do liceum z hurmą innych uciekinierów z NRD w moim wieku. Co się

tyczy państwa prawa i demokracji, to musiałem masę nadrobić. Do angielskiego doszedł

francuski, za to nie było już rosyjskiego. Zaczęło mi również świtać, jak dzięki sterowanemu

bezrobociu funkcjonuje kapitalizm. Nie byłem wzorowym uczniem, ale zgodnie z wymaganiami

matki zrobiłem maturę.

A i poza tym we wszystkim, co tam mimochodem robiło się z dziewczynami, całkiem

nieźle dawałem sobie radę, nie miałem nawet kłopotów z forsą, bo matka, kiedy z jej

błogosławieństwem przenosiłem się do wroga klasowego, wcisnęła mi jeszcze inny adres na

Zachodzie: - Cosz mnie są zdaje, że to twój ojczec jeszt. To taki mój kuzyn. Nim w kamasze go

wżęli, brzuch mnie zrobił. W każdym rażę on tak uważa. Napisz kiedy do niego, jako tobie są

wiedze, jak ju po tamtej sztronie bandżesz...

Nie powinno się porównywać. Ale jeśli chodzi o sprawy pieniężne, to niebawem

powodziło mi się jak Dawidowi Frankfurterowi w Bernie, któremu ojciec co miesiąc

przekazywał na szwajcarskie konto okrągłą sumkę. Kuzyn matki - Panie, świeć nad jego duszą -

nazywał się Harry Liebenau, był synem stolarza z niegdysiejszej ulicy Elzy, od końca lat

pięćdziesiątych mieszkał w Baden - Baden i jako redaktor działu kulturalnego opracowywał dla

Południowo - Zachodniego Radia nocny program: liryka o północy, kiedy to słuchały już tylko

schwarzwaldzkie jodły.

Jako że nie chciałem na dalszą metę siedzieć na karku szkolnej koleżance matki, w

skądinąd uprzejmym liście, zaraz po końcowym frazesie: „Twój nieznany Ci syn”, wypisałem

bardzo czytelnie numer mego konta. Co prawda nie odpisał, był widać zbyt dobrze ożeniony,

wszelako miesiąc w miesiąc punktualnie bulił dużo więcej, niż wynosiła najniższa stawka

alimentów, równe dwieście marek, co było wówczas kupą grosza. Ciotka Jenny nic o tym nie

wiedziała, lecz podobno znała matczynego kuzyna Harry'ego, choć tylko przelotnie, jak ze

śladami rumieńca w lalkowatej twarzy bardziej wyznała mi niż powiedziała.

Z początkiem sześćdziesiątego siódmego, wkrótce po tym, jak wyniosłem się z

Karlsbader Strasse, osiadłem na Kreuzbergu, potem rzuciłem studia i poszedłem na praktykę do

Springerowskiej „Morgenpost”, skończyło się dobrodziejstwo subsydiowania. Później nigdy już

nie pisałem do mojego pieniężnego ojca, najwyżej raz wysłałem pocztówkę na Boże Narodzenie,

nic więcej. Bo niby z jakiej racji. W grypsie, który przyszedł okrężną drogą, matka dała mi do

zrozumienia: „Ty mu od serca dżękowacz ni muszisz. On ju wie, za co bulicz muszi...”

Nie mogła wtedy pisać do mnie otwarcie, ponieważ z czasem w dużych państwowych

zakładach kierowała brygadą stolarzy, która według planu produkowała meble sypialniane. Jako

członkini partii nie wolno jej było utrzymywać kontaktów z Zachodem, a już na pewno nie ze

zbiegłym z NRD synem, który w agresywnej prasie kapitalistycznej zamieszczał najpierw

krótkie, potem dłuższe artykuły przeciwko komunizmowi od muru i drutu kolczastego, co

przysparzało jej dość nieprzyjemności.

Przypuszczałem, że kuzyn matki nie chciał więcej płacić, ponieważ ja zamiast studiować

pisywałem do Springerowskich brukowców. Na swój zafajdanie liberalny sposób miał przecież

jakąś tam rację. Ja zresztą wkrótce po zamachu na Rudiego Dutschke zerwałem ze Springerem.

Byłem odtąd nastawiony dosyć lewicowo. Ponieważ dużo się wtedy działo, pisałem do całej

masy jako tako postępowych pism i zupełnie dobrze utrzymywałem się na powierzchni, również

bez subwencji trzykrotnie większej od najniższych alimentów. Ten pan Liebenau tak czy owak

nie był moim ojcem. Matka tylko go w to ubrała. Od niej wiem, że ów redaktor nocnego

programu zmarł na serce pod koniec lat siedemdziesiątych, zanim jeszcze się ożeniłem. Był w

wieku matki, trochę po pięćdziesiątce.

Zamiast niego podała mi imiona innych mężczyzn, którzy wedle niej wchodziliby w

rachubę jako ojcowie. Na jednego, który zaginął, mówiono jakoby Joachim albo Jochen, drugi,

już starszy, który rzekomo otruł psa podwórzowego Harrasa, miał podobno na imię Walter.

Nie, nie miałem prawdziwego ojca, tylko wymienne fantomy. Pod tym względem trzej

bohaterowie, którzy teraz muszą być dla mnie ważni, byli w lepszej sytuacji. W każdym razie

matka, przed południem 30 stycznia czterdziestego piątego okrętując się wraz z rodzicami z

oksywskiego nabrzeża w Gotenhafen jako siedmiotysięczna któraś, sama nie wiedziała, z kim

zaszła w ciążę. Ten, którego imieniem ochrzczono statek, mógł wykazać, że jego ojcem był

kupiec Hermann Gustloff. A ten, któremu udało się zatopić przepełniony statek, należąc w

Odessie do złodziejskiej bandy, nazywanej podobno „Błatnyje”, bardzo często dostawał lanie od

ojca Marinesko, co było zapewne odczuwalnym przejawem ojcowskiej troski. Zaś Dawid

Frankfurter, który udając się z Berna do Davos zadbał o to, by statek mógł otrzymać imię

męczennika, miał za ojca nawet prawdziwego rabina. Ale i ja, pozbawiony ojca, w końcu

zostałem ojcem.

Co też on mógł palić? Juno, papierosy przysłowiowo okrągłe? Albo płaskie orienty? Być

może, idąc za modą, takie ze złotym ustnikiem? Nie ma jego fotografii jako palacza - oprócz

późnego gazetowego zdjęcia ukazującego go pod koniec lat sześćdziesiątych podczas

dozwolonego mu wreszcie krótkiego pobytu w Szwajcarii, z zapalonym papierosem jako

starszego pana, który wkrótce będzie miał za sobą urzędniczą karierę. W każdym razie kurzył,

jak ja, bez ustanku i dlatego w wagonie szwajcarskich kolei usiadł w przedziale dla palących.

Obaj podróżowali koleją. W owym czasie, kiedy Dawid Frankfurter jechał z Berna do

Davos, Wilhelm Gustloff odbywał podróż inspekcyjną. W jej trakcie utworzył kilka lokalnych

organizacji zagranicznej NSDAP i nowych baz Hitlerjugend i Związku Dziewcząt Niemieckich,

w skrócie BDM. Ponieważ jego podróż przypadła na koniec stycznia, zapewne w trzecią rocznicę

przejęcia władzy wygłaszał do Niemców z Rzeszy i Austriaków w Bernie i Zurychu, Glarusie i

Zugu za każdym razem porywające przemówienie. Jako że już przed rokiem pracodawca,

obserwatorium, na usilne żądanie socjaldemokratycznych deputowanych dał mu wymówienie,

Gustloff mógł swobodnie rozporządzać swoim czasem. Wprawdzie z racji agitatorskich

wystąpień dochodziło raz po raz do protestów szwajcarskiej opinii - w lewicowych gazetach

nazywano go „dyktatorem z Davos”, a poseł do parlamentu Bringolf domagał się jego wydalenia

- ale w kantonie Gryzonia i w całej Konfederacji znajdował dość polityków i urzędników, którzy

wspierali go nie tylko finansowo. Z zarządu uzdrowiska Davos regularnie podsyłano mu listy

nazwisk przybyłych kuracjuszy, po czym on wybierał spośród nich obywateli Rzeszy i nie tyle

zapraszał, ile wzywał na partyjne imprezy; nieusprawiedliwioną nieobecność odnotowywano

imiennie i stosowną informację przekazywano odpowiednim organom w Rzeszy.

W trakcie podróży kolejowej palącego studenta, który w Bernie kupił bilet tylko w jedną

stronę, nie tam i z powrotem, i w czasie, kiedy to późniejszy męczennik zasługiwał się swojej

Partii, mat Aleksander Marinesko przeszedł już z marynarki handlowej do czarnomorskiej floty

wojennej, w której dywizjonie szkolnym wziął udział w kursie nawigacyjnym i potem odbył

ćwiczenia przygotowujące do podwodnego pływania. Jednocześnie wstąpił do organizacji

młodzieżowej Komsomol i poza służbą - co na służbie nadrabiał wynikami - okazał się pijanicą;

na pokładzie okrętu nigdy nie tknął butelki. Niebawem Marinesko dostał przydział jako oficer

nawigacyjny na okręt podwodny, „SC 306 Piksja”; ta jednostka morska wprowadzona do służby

na krótko przedtem, po wybuchu wojny, kiedy Marinesko był już oficerem na innej łodzi, wpadła

na minę i zatonęła z całą załogą.

Z Berna przez Zurych, potem wzdłuż różnych jezior. Towarzysz partyjny Diewerge w

swojej książce, która odtwarza drogę podróżującego studenta medycyny, nie zajmował się

opisami krajobrazu. A i nałogowy palacz z trzynastego semestru chyba niewiele dostrzegał ze

zbliżających się z naprzeciwka, w końcu zacieśniających horyzont pasm górskich, w najlepszym

razie śnieg pokrywający domy, drzewa i góry oraz zmianę oświetlenia, ilekroć pociąg wjeżdżał w

tunele.

Dawid Frankfurter wybrał się w podróż 31 stycznia 1936. Czytał gazety i palił. Z rubryki

„Różne” można było dowiedzieć się coś niecoś o działalności landesgruppenleitera Gustloffa.

Dzienniki, między innymi „Neue Zürcher”

i „Basler Nationalzeitung”, trzymały rękę na pulsie i donosiły o wszystkim, co się

równocześnie wydarzało lub zapowiadało jako przyszłe wydarzenie. Na początku roku, który

miał przejść do historii jako rok berlińskiej Olimpiady, faszystowskie Włochy jeszcze nie

pokonały dalekiego cesarstwa negusa, Abisynii, w Hiszpanii zaś rysowało się niebezpieczeństwo

wojny. W Rzeszy postępowała naprzód budowa autostrad, a we Wrzeszczu matka miała osiem i

pół roku. Dwa lata wcześniej jej brat Konrad, głuchoniema Kędzierzawa Główka, utopił się

podczas kąpieli w Bałtyku. Był jej ukochanym bratem. Dlatego w czterdzieści sześć lat po jego

śmierci mój syn musiał dostać na chrzcie imię Konrad; ale wszyscy mówią na niego Konny, a

jego przyjaciółka Rosi nazywa go w listach „Connym”.

U Wolfganga Diewerge można przeczytać, że landesgruppenleiter, zmęczony udanym

objazdem kantonów, wrócił 3 lutego. Frankfurter wiedział, że przyjedzie on trzeciego do Davos.

Oprócz dzienników czytał regularnie wydawane przez Gustloffa partyjne pismo „Der

Reichsdeutsche”, w którym podawano terminy planowanych zdarzeń. Dawid znał życie

upatrzonej ofiary niemal ze wszystkimi szczegółami. Inhalując nałykał się go do syta. Ale czy

wiedział również, że małżeństwo Gustloffów rok przedtem wybudowało z oszczędności

klinkierowy dom w Schwerinie, przezornie umeblowany na planowany powrót do Rzeszy? I że

oboje gorąco pragnęli syna?

Gdy student medycyny przybył do Davos, spadł świeży śnieg. Na śniegu lśniło słońce i

uzdrowisko wyglądało jak na pocztówkach. Przyjechał bez bagażu, ale z mocnym

postanowieniem. Z „Basler Nationalzeitung” wyrwał fotograficzną podobiznę Gustloffa w

mundurze: rosły mężczyzna, który spoglądał z wytężonym zdecydowaniem i wypadaniem

włosów dopomagał powstawaniu wysokiego czoła.

Frankfurter zamieszkał „Pod Lwem”. Musiał czekać do wtorku, 4 lutego. Ten dzień

tygodnia nazywa się u Żydów „ki tow” i uchodzi za dzień szczęśliwy; tę informację wyłowiłem z

internetu. Na znanej już homepage pod tą datą wspominano męczennika.

W blasku słońca z papierosem na zlodowaciałym śniegu. Każdy krok chrzęścił. W

poniedziałek było zwiedzanie miasta. Kilkakroć po deptaku tam i z powrotem. Nie zwracając

uwagi jako widz wśród widzów na meczu hokejowym. Niewymuszone rozmowy z kuracjuszami.

Biały oddech wydobywający się z ust. Nie wzbudzać podejrzeń. Ani słowa za dużo. Bez

pośpiechu. Wszystko było przygotowane. Z nabytym bez trudności rewolwerem ćwiczył w

pobliżu Berna na strzelnicy Ostermundigen, co było dozwolone. Choć taki słabowity, okazało

się, że rękę miał spokojną.

We wtorek, kiedy już klamka zapadła, pomógł mu wypisany odpornymi na kaprysy

pogody literami drogowskaz: „Wilhelm Gustloff NSDAP”; od deptaka biegła w bok ulica Am

Kurpark i prowadziła do domu opatrzonego numerem trzy. Otynkowany na kolor farbki budynek

z płaskim dachem, z którego rynny zwisały sople lodu. Na tle wieczornej ciemności stały

nieliczne latarnie. Nie padał śnieg.

Tyle zewnętrznego widoku. Dalsze szczegóły nie miały znaczenia. Na temat tego, co się

rozegrało, mogli później wypowiadać się tylko sprawca i wdowa. Ja miałem okazję zobaczyć

wnętrze odnośnej części mieszkania na fotografii, która na wspomnianej homepage miała

ilustrować zamieszczony tekst. Zdjęcie zostało widać zrobione po zamachu, bo trzy duże bukiety

kwiatów na biurku, stoliku i komodzie, do tego kwitnąca doniczka nadają pomieszczeniu wygląd

izby pamięci.

Po dzwonku otworzyła Hedwig Gustloff. Młody mężczyzna, o którym później zeznała, że

dobrze mu patrzyło z oczu, prosił o rozmowę z landesgruppenleiterem. Ten stał w korytarzu i

rozmawiał przez telefon z towarzyszem partyjnym doktorem Habermannem z bazy w Tłum.

Przechodząc Frankfurter posłyszał jakoby słowa „żydowskie świnie”, czemu pani Gustloff

później zaprzeczyła: To słownictwo było jej mężowi obce, jakkolwiek rozwiązanie kwestii

żydowskiej uważał za sprawę nie cierpiącą zwłoki.

Wprowadziła gościa do gabinetu męża i poprosiła, żeby usiadł. Niczego nie podejrzewała.

Często bez uprzedzenia przychodzili petenci, w tym ludzie podobnych przekonań, którzy znaleźli

się w potrzebie.

Siedząc na fotelu w płaszczu, z kapeluszem na kolanach, student medycyny widział

biurko, na nim zegar w lekko powyginanej drewnianej obudowie, nad nim zawieszony honorowy

sztylet SA. Powyżej i po bokach sztyletu czarno - białą i kolorową ozdobę pokoju stanowiło kilka

rozmieszczonych w luźnym porządku wizerunków führera i kanclerza Rzeszy. Nie dało się

zauważyć żadnego portretu zamordowanego przed dwoma laty protektora, Gregora Strassera. Z

boku model żaglowca, prawdopodobnie był to „Gorch Fock”.

Następnie czekający gość, który odmówił sobie papierosa, mógłby był zobaczyć na

sąsiadującej z biurkiem komodzie aparat radiowy, a obok popiersie führera, albo odlane w brązie,

albo z gipsu pomalowanego tak, żeby udawał brąz. Sfotografowane cięte kwiaty mogły wypełnić

wazon już przed zamachem, troskliwie ułożone przez panią Gustloff na powitanie męża po

wyczerpującej podroży, ponadto jako późny prezent urodzinowy.

Na biurku drobiazgi i dużo bezładnie rozłożonych papierów, być może raporty

ortsgruppenleiterów z różnych kantonów, na pewno korespondencja z władzami w Rzeszy,

prawdopodobnie parę listów z pogróżkami, jakie w ostatnim czasie często trafiały się w poczcie;

ale Gustloff nie godził się na policyjną ochronę.

Wkroczył do gabinetu bez żony. Dziarski i zdrów, ponieważ już przed laty wyleczony z

gruźlicy, podszedł w cywilu do gościa, który nie wstał z fotela, tylko wyciągnąwszy rewolwer z

kieszeni zimowego płaszcza strzelał na siedząco. Mierzone strzały zrobiły cztery dziury w piersi,

w szyi, w głowie landesgruppenleitera. Osuwając się na tle oprawionych w ramki fotografii

swego führera Gustloff nawet nie krzyknął. Zaraz potem do pokoju wpadła żona, ujrzała najpierw

rewolwer skierowany jeszcze w stronę oddanych strzałów, potem leżącego męża, który gdy

pochyliła się nad nim, zaczął krwawić ze wszystkich ran.

Dawid Frankfurter, podróżny bez powrotnego biletu, włożył kapelusz i opuścił miejsce

swego przemyślanego czynu nie zatrzymywany przez wystraszonych współlokatorów domu,

jakiś czas błąkał się po śniegu, kilka razy upadł, miał w głowie numer alarmowy, z budki

telefonicznej przyznał się do popełnionego czynu, znalazł w końcu najbliższy posterunek i oddał

się w ręce policji kantonalnej.

Następujące zdania podał dyżurnemu funkcjonariuszowi do protokołu i później niczego

nie zmieniając powtórzył przed sądem: „Strzelałem, ponieważ jestem Żydem. W pełni zdaję

sobie sprawę ze swego czynu i ani trochę go nie żałuję”.

Potem zadrukowano mnóstwo papieru. To, co u Wolfganga Diewerge nazywało się

„tchórzliwym mordem”, u powieściopisarza Emila Ludwiga urosło do rangi „walki Dawida z

Goliatem”. Te skrajnie odmienne oceny nie uległy zmianie aż po splecioną cyfrową siecią

teraźniejszość. Już wkrótce wszystko, co zdarzyło się od tamtego momentu, pozostawiło za sobą

sprawcę i ofiarę i nabrało własnego znaczenia. Naprzeciw bohatera biblijnego formatu, który

czynem o prostej motywacji chciał wezwać swój udręczony naród do oporu, stanął męczennik

ruchu narodowosocjalistycznego. Obaj przybierając nadludzkie wymiary mieli wejść do księgi

historii. Sprawca jednakże popadł niebawem w zapomnienie; również matka, kiedy była mała i

wszyscy mówili na nią Tulla, nigdy nie słyszała o morderstwie i mordercy, sporo natomiast o

bajkowym statku, który lśnił biało i zapełniony wesołymi ludźmi odbywał długie i krótkie rejsy

morskie pod auspicjami stowarzyszenia, nazwanego „Kraft durch Freude”.

∗

*

∗

Niem. Kraft durch Freude - Siła przez Radość (przyp. tłum.)

2

Będąc jeszcze żyjącym z alimentów studentem - obibokiem słuchałem na Uniwersytecie

Technicznym profesora Höllerera. Donośnym ptasim głosem zachwycał on przepełnioną salę.

Mówił o Kleiście, Grabbem, Büchnerze, geniuszach, którzy szukali ucieczki. „Między klasyką a

moderną” brzmiał tytuł jednego z jego wykładów. Podobało mi się bywanie wśród młodych

literatów i jeszcze młodszych adeptek księgarstwa w Piwnicy Waitza, gdzie czytano i w

nieskończoność roztrząsano nie doszlifowane teksty. Uczestniczyłem nawet przy Carmerstrasse

w kursie na amerykańską modłę: creative writing. Z tuzin literackich nadziei, były między nimi

talenty. Mnie talentu nie dostawało, o czym zapewniał jeden z wykładowców, który nas,

początkujących, chciał zachęcić do epickich prób takimi tematami jak „Telefon zaufania”. Mnie

stać było ponoć co najwyżej na liche powieścidło. I oto jednak wydobył mnie z niebytu: początek

mojej spapranej egzystencji to zdarzenie jedyne w swoim rodzaju, wzorcowe i z tego względu

godne opowiedzenia.

Kilka ówczesnych talentów już nie żyje. Dwa, trzy wyrobiły sobie nazwisko. Mój dawny

wykładowca natomiast widać do cna się wypisał, bo w przeciwnym razie nie angażowałby mnie

na murzyna. Ale ja nie chcę dalej iść rakiem. Coś się zacięło, powiedziałem mu, szkoda czasu i

atłasu.

Przecież to byli tylko dwaj pomyleńcy, jeden wart drugiego. Dobre sobie: tamten się

poświęcił, żeby swojemu narodowi dać przykład bohaterskiego oporu. Po morderstwie Żydom

nie wiodło się ani trochę lepiej. Przeciwnie: terror był prawem. A gdy w dwa i pół roku później

Żyd Herszel Grünspan zastrzelił w Paryżu dyplomatę Ernsta von Ratha, odpowiedzią w Rzeszy

była Noc Kryształowa. A co nazistom, pytam się, przyszło z jednego męczennika więcej? No,

niech tam, jego imieniem ochrzcili statek.

I już na nowo podejmuję trop. Wcale nie dlatego, że Stary wierci mi dziurę w brzuchu,

tylko że matka nigdy nie popuszczała. Już w Schwerinie, gdzie ja, ilekroć coś tam poświęcano,

musiałem paradować w chuście na szyi i błękitnej koszuli, truła mi głowę: „Jakie to morze

lodowate beło i jako te dżeczaczki wszystkie główkami do dołu. Ty to opisacz muszisz. Winien

to nam jesztesz, bosz szczęszliwie ocalał. Ja tobie któregosz dnia opowiem ze wszysztkimi

detalami, a ty to potem opiszesz...”

Ale ja nie miałem ochoty. Nikt przecież nie chciał o tym słuchać, ani tu na Zachodzie, ani

tym bardziej na Wschodzie. „Gustloff” i jego przeklęte dzieje przez dziesiątki lat stanowiły tabu,

poniekąd ogólnoniemieckie. Matka mimo to nie przestawała mnie nagabywać kurierską pocztą.

Kiedy rzuciłem studia i zacząłem pisać dla Springera mocno prawicowe kawałki, mogłem

przeczytać: „Ten to za odwetowca jeszt. Za nami, wypędzonymi, są ujmuje. Ten to na pewno w

odczinkach drukowacz bandze, tydżeń w tydżeń...”

A później, kiedy wkurzyłem się na „taz” i resztę lewicowych specjalistów od stawiania

wszystkiego na głowie, ciotka Jenny, zwabiwszy mnie do Habla przy Rosenecku na szparagi z

młodymi ziemniakami, na deser zaserwowała matczyne upomnienia: - Moja droga przyjaciółka

Tulla nadal pokłada w tobie wielkie nadzieje. Kazała ci powiedzieć, że twoim synowskim

obowiązkiem jest opowiedzenie wreszcie całemu światu...

Wszelako ja w dalszym ciągu trzymałem język za zębami. Nie dałem się uprosić. Przez te

wszystkie lata, kiedy to jako wolny strzelec pisywałem dłuższe artykuły do pism zdrowotnych, na

przykład o biodynamicznej uprawie warzyw i szkodach ekologicznych w niemieckich lasach, a

także emocjonalne teksty na temat „Nigdy więcej Oświęcimia”, udawało mi się omijać

okoliczności moich narodzin, aż w końcu stycznia dziewięćdziesiątego szóstego najpierw

wyklikałem ultraprawicową homepage Stormfrontu

∗

, wkrótce natrafiłem na kilka wzmianek o

„Gustloffie”, a potem zaznajomiłem się z Website „www.blutzeuge.de” Kamractwa Schwerin.

Robiłem pierwsze notatki. Nie mogłem wyjść ze zdziwienia. Byłem zdumiony. Chciałem

się dowiedzieć, jakim sposobem ten prowincjonalny dygnitarz - i to poczynając od czterech

strzałów w Davos - potrafił przyciągać dzisiejszych internautów. Przy tym homepage zręcznie

skomponowana. Fotomontaż schwerińskich obiektów. Pomiędzy zdjęciami uprzejme zapytania:

„Czy chcecie państwo wiedzieć więcej o naszym męczenniku? Czy mamy wam przedstawić

koleje jego życia, fakt po fakcie?”

Jacy tam my! Jakie tam Kamractwo! Mógłbym się założyć, że ktoś tutaj solo buszował w

internecie. Ten zasiew sraczkowatobrunatnej barwy wykiełkował w inspektach jednej i tej samej

główki. Ładnie wyglądało i nie było wcale głupie to, co ten koleś zamieszczał w sieci na temat

„Kraft durch Freude”. Urlopowe zdjęcia roześmianych uczestników rejsu. Kąpiele u brzegów

Rugii.

Matka naturalnie mało o tym wiedziała. U niej „Kraft durch Freude” zawsze nazywała się

tylko „Kadeef”. W kinoteatrze we Wrzeszczu jako dziesięciolatka widziała na „Dźwiękowej

Kronice Tygodniowej Foxa” to i tamto, ale też „nasz statek Kadeef w dziewiczym rejsie. Poza

*

∗

Stormfront - homepage - internetowa witryna amerykańskiej skrajnej prawicy (przyp. tłum.)

tym ojciec i matka Pokriefkowie, on jako robotnik i towarzysz partyjny, ona jako członkini

narodowosocjalistycznego Frauenschaftu, latem trzydziestego dziewiątego byli na pokładzie

„Gustloffa”. Niewielkiej grupie z Gdańska - wówczas jeszcze Wolnego Miasta - dzięki

specjalnemu zezwoleniu dla Niemców z zagranicy dane było popłynąć w rejs niemal na ostatni

dzwonek. Celem były w połowie sierpnia fiordy Norwegii, za późno na dokładkę w postaci

białych nocy.

Kiedy byłem dzieckiem, matka, ledwie odwieczna katastrofa stawała się po raz kolejny

niedzielnym tematem, podekscytowana zapewniała po wrzeszczańsku, z jakim zachwytem jej

tatuś opowiadał o norweskiej grupie folklorystycznej i ludowych tańcach prezentowanych przez

nią na słonecznym pokładzie statku KdF. „A moja mamusza to są szwimbasenu nachwalicz ni

mogła, calutkiego kaflami wykładanego w kolorowe obrazki, gdże później masa helferek z

krigsmariny upchacz są muszała, aż potem Ruszki drugą torpedą wszysztkie te młode

sztworzenia na sztrzępy porozrywał...”

Ale jeszcze nie położono stępki pod „Gustloffa”, nie mówiąc o tym, by statek spłynął na

wodę. Poza tym muszę się powściągać, ponieważ zaraz po śmiertelnych strzałach sędziowie

właściwi dla kantonu Gryzonia, prokurator i obrońca rozpoczęli przygotowania do procesu

Dawida Frankfurtera. Rozprawa miała się odbyć w Chur. Jako że sprawca się przyznał, można

było liczyć, że proces potrwa krótko. W Schwerinie natomiast na polecenie z najwyższego

szczebla przystąpiono do organizowania uroczystości, które miały się odbyć od razu po

przewiezieniu zwłok i zapaść na trwałe w pamięć narodowej wspólnoty.

Czegóż te mierzone strzały nie wprawiły w ruch: maszerujące kolumny SA, honorowe

szpalery, niesione wieńce i poczty sztandarowe, umundurowani z pochodniami. Przy głuchych

dźwiękach werbli przechodził pogrzebowym krokiem Wehrmacht, stała znieruchomiała w

żałobie lub tylko tłocząca się z ciekawości społeczność Schwerina.

Przedtem raczej nieznany w Meklemburgii towarzysz partyjny był tylko jednym z wielu

landesgruppenleiterów zagranicznej organizacji NSDAP; martwy zaś Wilhelm Gustloff został

sztucznie wykreowany na postać wprawiającą, jak się zdaje, w zakłopotanie kilku mówców na

trybunie, bo w poszukiwaniu porównywalnej wielkości z reguły przychodził im na myśl ów

supermęczennik, któremu nazwisko wyrobiła pieśń grana i śpiewana przy oficjalnych okazjach -

a tych było dużo - zaraz po hymnie narodowym: „Sztandar w górze...”

W Davos uroczystości przebiegły jeszcze na małą skalę. Kościół ewangelickiej gminy

uzdrowiskowej, właściwie kaplica, wyznaczał miarę. Przed ołtarzem stała trumna okryta flagą ze

swastyką. Na niej leżały ułożone na podobieństwo martwej natury sztylet honorowy

nieboszczyka, opaska i czapka SA. Około dwustu towarzyszy partyjnych przybyło ze wszystkich

kantonów. Do tego przed kaplicą i w jej wnętrzu dawali wyraz swemu nastawieniu obywatele

szwajcarscy. Dookoła góry.

Raczej skromne nabożeństwo żałobne w cieszącym się światową sławą uzdrowisku dla

chorych na płuca było we fragmentach transmitowane przez Radio Niemieckie, a transmisję

przekazywały wszystkie rozgłośnie na terenie Rzeszy. Spikerzy wzywali, żeby wstrzymać dech.

Ale w żadnym komentarzu i w żadnej z wielu mów wygłaszanych później gdzie indziej nie

wymieniano Dawida Frankfurtera z nazwiska. Nazywano go odtąd jedynie „żydowskim

skrytobójcą”. Podejmowane przez stronę przeciwną próby pasowania słabowitego studenta

medycyny na bohatera przypisujące mu rolę .jugosłowiańskiego Wilhelma Telia” zostały przez

szwajcarskich patriotów z oburzeniem odrzucone staranną niemczyzną, wzmogły jednak pytania

o to, kto stał za strzelającym młodym człowiekiem; rychło za inspiratorów uznano organizacje

żydowskie. Zleceniodawcą „tchórzliwego mordu” miało być zorganizowane światowe żydostwo.

Tymczasem w Davos czekał pociąg specjalny mający zabrać trumnę. W chwili odjazdu

biły kościelne dzwony. Od niedzielnego przedpołudnia do poniedziałkowego wieczoru pociąg

był w drodze, zatrzymując się w Singen po raz pierwszy na obszarze Rzeszy Niemieckiej, a

potem na krótki uroczysty postój w takich miastach jak Stuttgart, Würzburg, Erfurt, Halle,

Magdeburg i Wittenberga, gdzie na peronach właściwi dla danego terenu gauleiterzy wraz z

partyjnymi delegacjami pozdrawiając „składali ostatni hołd” nieboszczykowi w trumnie.

Te słowa ze znaczeniowego i dźwiękowego elementarza wzniosłości odkryłem w

internecie. Na Website w przytaczanych w dosłownym brzmieniu sprawozdaniach nie tylko

pozdrawiano po prostu unosząc prawą dłoń w sposób ogólnie wówczas przyjęty a podpatrzony u

włoskich faszystów, lecz gromadzono się na peronach i wszelkich żałobnych ceremoniach, żeby

pozdrawiając „złożyć ostatni hołd”; toteż pod adresem „www.blutzeuge.de” upamiętniając

zabitego cytatami z przemówienia führera i opisami żałobnych obchodów ponadto „złożono mu

hołd” niemieckim pozdrowieniem przesłanym z najnowszego, nazywanego cyberprzestrzenią

wymiaru. Dopiero potem w oczach Kamractwa Schwerin zasłużyła na wzmiankę

Beethovenowska „Eroica” odegrana przez miejscową orkiestrę.

Bądź co bądź pomiędzy rozsyłanymi na cały świat idiotyzmami trafił się akcent

krytyczny. Jeden z czatowców prostował podaną przez cytowany „Völkischer Beobachter”

informację o salwie honorowej oddanej przez oddział Wehrmachtu na cześć żołnierza

frontowego Wilhelma Gustloffa, zwracając uwagę, że uhonorowanemu w ten sposób ze względu

na chorobę płuc nie było dane wziąć udziału w pierwszej wojnie światowej, wykazać się odwagą

na froncie, dosłużyć się Krzyża Żelaznego pierwszej czy drugiej klasy.

Wyglądało na to, że jakiś pedant zakłóca w pojedynkę wirtualne uroczystości. Poza tym,

co już zakrawało na czepialstwo, w mowie gauleitera Meklemburgii Hildebrandta brakowało mu

wzmianki o, jak to zostało sformułowane, „narodowo - bolszewickich wpływach” Gregora

Strassera wywieranych na męczennika. W końcu od dawnego fornala, który od dziecka

nienawidził wielkich właścicieli ziemskich i z tego powodu po przejęciu władzy przez führera

oczekiwał bezwzględnej parcelacji szlacheckich majątków, można było spodziewać się choćby

tylko aluzyjnej obrony dobrego imienia zamordowanego Strassera. Taki był z grubsza ton tych

utyskiwań. Same przemądrzalstwa, które doprowadziły w chatroomie do kłótni.

Nie dbając o jej wynik, po powrocie na Website, ruszył ożywiony zdjęciami kondukt

pogrzebowy. Przy zmiennej pogodzie trasa wiodła od Hali Widowiskowej przez

Gutenbergstrasse, Wismarsche Strasse, potem przez Totendamm i Wallstrasse do krematorium.

Cztery kilometry przejechała szpalerem złożona na lawecie trumna, zanim z towarzyszeniem

werbli zdjęto ją w celu spopielenia i po błogosławieństwie udzielonym przez duchownego

spuszczono do szybu pieca. Na komendę po obu stronach znikającej trumny pochylono

sztandary. Ustawione w szyku kolumny poczęły śpiewać pieśń o poległym kamracie i unosząc w

pozdrowieniu prawe dłonie złożyły ostateczny hołd. Na dodatek oddział Wehrmachtu jeszcze raz

huknął salwami na cześć frontowego żołnierza, który - jak wyszło tymczasem na jaw - nigdy nie

przeżył wojny w okopach i któremu został oszczędzony huraganowy ogień czy, jak to brzmi u

Jüngera, „stalowe burze”. Ach, gdybyż jednak znalazł się pod Verdun i w stosownej chwili

wyzionął ducha w leju po granacie!

Jako że wyrastałem w mieście pośród siedmiu jezior, wiem, gdzie później wmurowano

urnę w fundament. Stanął na nim czterometrowej wysokości granit, który przemawiał dzięki

wyrytej na nim klinowatej inskrypcji. Wraz z nagrobkami innych starych bojowników tworzył

Gaj Chwały wokół specjalnie wybudowanej Hali Chwały. Ja nie pamiętam, ale matka wie

dokładnie, kiedy to w ciągu pierwszych powojennych lat zostało usunięte, nie tylko na rozkaz

sowieckich władz okupacyjnych, wszystko, co mogłoby obywatelom miasta przypominać o

męczenniku. Wszelako mój partner połączony ze mną internetową więzią odczuwał potrzebę

postawienia na nowo i w tym samym miejscu pamiątkowego kamienia; z uporem nazywał

przecież Schwerin „Miastem - Wilhelma - Gustloffa”.

Wszystko przeszło, minęło! Któż wie, jak się wówczas nazywał szef Niemieckiego

Frontu Pracy? Dzisiaj jako niegdyś wszechmocne osobistości obok Hitlera wymienia się

Goebbelsa, Göringa, Hessa. Gdyby w telewizyjnym kwizie zapytać o Himmlera albo Eichmanna,

to można by się spodziewać po części prawidłowej odpowiedzi, po części zaś bezradnej

nieznajomości historii; i już czujny prowadzący miałby okazję skwitować lekkim uśmiechem

fakt, że oto tyle a tyle tysięcy marek przeszło komuś koło nosa.

Ale kto w dzisiejszych czasach, nie licząc mojego produkującego się w sieci webmastera,

zna Roberta Leya? A to przecież on po przejęciu władzy rozwiązał wszystkie związki zawodowe,

opróżnił ich kasy, obsadził ich siedziby ekipami grabieżców, a ich członków - były to miliony -

wcielił pod przymusem do Niemieckiego Frontu Pracy. To jemu, księżycowej twarzy z

kosmykiem opadającym na czoło, przyszło do głowy, żeby wszystkim urzędnikom państwowym,

następnie wszystkimi nauczycielom i uczniom, wreszcie robotnikom wszystkich zakładów

nakazać codzienne witanie się uniesioną dłonią i okrzykiem „Heil Hitler!” I to on wpadł na

pomysł, żeby robotnikom i urzędnikom organizować również urlopy, umożliwić im pod hasłem

„Kraft durch Freude” tanie wyjazdy w Alpy bawarskie i Rudawy, urlopowanie nad Bałtykiem i

płytkimi wodami Morza Pomocnego, a także krótkie i dłuższe rejsy morskie.

Człowiek pełen energii, bo wszystko to działo się z niepohamowanym impetem, podczas

gdy równocześnie działy się inne rzeczy i sukcesywnie zapełniały się obozy koncentracyjne. Na

początku trzydziestego czwartego Ley wyczarterował dla zaplanowanej przez siebie floty KdF

motorowy statek pasażerski „Monte Olivia” i parowiec „Dresden” o wyporności czterech tysięcy

ton. Łącznie na obu statkach mieściło się ledwo trzy tysiące pasażerów. Ale już podczas ósmego

rejsu urlopowego KdF, kiedy to znów podróżni mieli oglądać piękno norweskich fiordów, w

Karmsundzie stercząca pod wodą granitowa skała rozerwała burtę „Dresdena” na długości

trzydziestu metrów, tak że statek zaczął tonąć. Co prawda oprócz dwóch kobiet, które zmarły na

atak serca, zdołano uratować wszystkich pasażerów, ale tonący statek mógłby był pogrążyć także

samą ideę KdF.

Nie w oczach Leya. W tydzień później wyczarterował on cztery dalsze statki pasażerskie i

tym samym dysponował flotą, która mając przed sobą widoki na rozbudowę już w ciągu

następnego roku potrafiła zabrać na pokład sto trzydzieści pięć tysięcy urlopowiczów, z reguły na

pięciodniowe wycieczki do Norwegii, a niebawem też na rejsy atlantyckie na ulubioną przez

wielu Maderę. Tylko czterdzieści reichsmarek kosztowała Radość przez Siłę, a dziesięć marek

bilet specjalny na dojazd koleją do hamburskiego portu.

Jako dziennikarz przeglądając dostępne mi materiały zadawałem sobie pytanie: Jakim

sposobem państwo powstałe na podstawie plenipotencji

∗

i jedyna pozostała partia zdołały w tak

krótkim czasie nakłonić zorganizowanych we Froncie Pracy robotników i urzędników nie tylko

do uległości, lecz i współdziałania, a rychło do masowego entuzjazmu na urządzanych

imprezach? Częściowe wytłumaczenie przynosi działalność narodowosocjalistycznej wspólnoty

„Kraft durch Freude”, którą wielu pamiętających tamte czasy skrycie długo jeszcze wspominało z

rozrzewnieniem, a matka nawet jawnie: „Wszysztko w mig są ganc odmieniło. Mój tatusz, co to

u nas w sztolarni telko za helfera beł i po prawdże w nic nie wierzył, to za Kadeef pokroicz by są

dał, bo z moją mamuszą pierwszy raz w życzu gdżesz pojechacz mógł...”

Muszę tu przyznać, że matka zawsze dużo rzeczy mówiła za głośno i nie w porę. Zrywa z

czymś albo w czymś trwa nie oglądając się na nic. W marcu pięćdziesiątego trzeciego - miałem

osiem lat i leżałem w łóżku z zapaleniem migdałków, różyczką czy odrą - w dniu, w którym

podano wiadomość o śmierci Stalina, w naszej kuchni poustawiała świece i płakała jak bóbr.

Nigdy więcej nie widziałem jej tak płaczącej. Gdy po latach odsunęli Ulbrichta, zbyła ponoć jego

następcę stwierdzeniem: „to telko zwykły dekarz”. Ona, zdeklarowana antyfaszystka, ubolewała

jednak nad rozwalonym gdzieś około roku pięćdziesiątego kamieniem upamiętniającym

Wilhelma Gustloffa i pomstowała na „łajdackie szprofanowanie grobu”. Później, kiedy myśmy

na Zachodzie mieli terroryzm, czytałem w jej butelkowej poczcie ze Schwerina, że

„Baadermeinhof”, będący dla niej jedną i tą samą osobą, zginął w walce z faszyzmem.

Pozostawało rzeczą niepojętą, za kim, przeciw komu była. Ale jej przyjaciółka Jenny, słysząc o

wypowiedziach matki, tylko się uśmiechała. - Tulla zawsze taka była. Mówi to, czego inni

niechętnie słuchają. A czasami troszeczkę przesadza... Na przykład na zebraniu załogi wobec

zgromadzonych towarzyszy nazwała siebie „osztatnią sztronniczką Sztalina”, a w następnym

zdaniu zachwalała bezklasowość społeczności KdF jako wzór dla każdego prawdziwego

komunisty.

*

∗

W marcu 1933 zdominowany przez narodowych socjalistów parlament niemiecki, Reichstag, na mocy

ustawy przekazał na cztery lata swoje ustawodawcze kompetencje kanclerzowi Hitlerowi i jego rządowi. Ustawa
stała się prawną podwaliną hitlerowskiej dyktatury (przyp tłum )

Kiedy w styczniu trzydziestego szóstego, w hamburskiej stoczni Blohma & Vossa

złożono zamówienie na budowę dla Niemieckiego Frontu Pracy i podległej mu organizacji „Kraft

durch Freude” motorowego statku pasażerskiego, którego koszty szacowano na 25 milionów

reichsmarek, nikt nie pytał: Skąd oni biorą taką kupę pieniędzy? Na razie podano tylko liczby:

pojemność 25 484 tony rejestrowe, długość 208 metrów i zanurzenie 6 do 7 metrów. Najwyższa

osiągalna prędkość miała wynieść 15,5 węzła. Obok 417 członków załogi statek powinien

przyjąć na pokład 1463 pasażerów. Były to w ówczesnym budownictwie morskim standardowe

dane, ale w przeciwieństwie do innych statków pasażerskich przed nowo budowanym

postawiono wymóg, żeby miał tylko jedną jedyną klasę pasażerską, znosząc przejściowo

wszelkie różnice klas, co zgodnie z instrukcją Roberta Leya miało stać się wzorem pożądanej

wspólnoty narodowej wszystkich Niemców.

Było przewidziane, że z chwilą wodowania nowej jednostki ochrzci się ją imieniem

fuhrera, jednakże kanclerz Rzeszy siedząc na owej uroczystości żałobnej obok wdowy po

zamordowanym w Szwajcarii towarzyszu partyjnym powziął decyzję, iż projektowany statek

KdF będzie miał za patrona najnowszego męczennika ruchu; po czym wkrótce po spopieleniu

zwłok w całej Rzeszy pojawiły się place, ulice i szkoły jego imienia. Nawet fabryka broni i

innego sprzętu wojskowego, Zakłady Simsona w Suhl, po przymusowej aryzacji została

przemianowana, aby jako „Zakłady Wilhelma Gustloffa” mogła służyć zbrojeniom i od

czterdziestego drugiego prowadzić filię w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie.

Nie chcę teraz wyliczać, co jeszcze zostało nazwane na jego cześć - najwyżej wymienię

most Gustloffa w Norymberdze i należący do niemieckiej kolonii Dom Gustloffa w brazylijskiej

Kurytybie - ale zadaję sobie pytanie podrzucone już przeze mnie do internetu: „Co by się stało,

gdyby statek, pod który 4 sierpnia 1936 położono stępkę, po spuszczeniu na wodę został jednak

ochrzczony imieniem führera?”

Odpowiedź nadeszła szybko: „'Adolf Hitler' nigdy by nie zatonął, ponieważ

Opatrzność...” i tak dalej, i tak dalej. A mnie zaświtała myśl: Wtedy zatem nie musiałbym

występować w roli ocalonego z zapomnianej przez wszystkich katastrofy. Ponieważ

najnormalniej w świecie wylądowałbym we Flensburgu i tam dopiero zostałbym przez matkę

wydany na świat, nie byłbym przypadkiem wzorcowym i nie dawałbym okazji do czepiania się

słów.

„Mój Paulik to cosz nadzwyczajnego!” Od dziecka słyszałem to dyżurne zdanie matki.

Przykre to było, kiedy w rozwlekłej wrzeszczanskiej mowie rozpływała się nad moją

nadzwyczajnością wobec sąsiadów, a nawet wobec całego partyjnego kolektywu: „Żem od chwili

jego narodzenia wiedżała, że z tego szkraba kiedysz prawdziwa szława wyrosznie...”

Śmiechu warte! Znam swoje granice. Jestem przeciętnym dziennikarzem, który całkiem

nieźle wypada na krótkich dystansach. Wprawdzie dawniej byłem chyba mocny w snuciu

wielkich planów - nigdy nie napisana książka miała być zatytułowana „Między Springerem a

Dutschkem” - ale z reguły na planach się kończyło. Gdy potem Gabi cichcem odstawiła pigułkę,

ponad wszelką wątpliwość to ze mną zaszła w ciążę, i zaciągnęła mnie do urzędu stanu

cywilnego, ledwie pojawił się wrzaskliwiec, a przyszła pani pedagog wróciła na studia, stało się

dla mnie jasne jak słonce: Od tej chwili wszystko bierze w łeb. Od tej pory możesz już tylko

wykazywać się w pracach domowych przewijając dzieciaka i odkurzając mieszkanie. Koniec z

zadufaniem! Kto mając trzydzieści pięć lat i początki łysiny daje się jeszcze wrobić w dziecko,

ten przepadł z kretesem. Co to tutaj znaczy: miłość! Ta w najlepszym razie przyjdzie znów po

siedemdziesiątce, kiedy i tak człowiekowi nic już nie wychodzi.

Gabriela, nazywana przez wszystkich Gabi, nie była ładna, ale pociągająca. Miała coś

porywającego i początkowo sądziła, że potrafi wytrącić mnie z próżniaczego truchtania i

pobudzić do żwawszego chodu - „Szarpnij się na jakąś rzecz nośną społecznie, coś o zbrojeniach

i ruchu pokojowym” - i ja wydusiłem z siebie odpowiednie kazanko: moja relacja o Mutlangen,

rakietach Pershing 2 i siedzących blokadach spotkała się z uznaniem nawet w kręgach jako tako

lewicowych. Ale potem znów uszło ze mnie powietrze. I w jakimś momencie ona musiała

postawić na mnie krzyżyk.

Jednakże nie tylko Gabi, również matka widziała we mnie typowego nieudacznika. Zaraz

po narodzinach naszego syna i telegraficznym podyktowaniu nam wybranego przez nią imienia -

„Bezwzględnie musi nazywać się Konrad” - napisała do swej przyjaciółki Jenny całkiem otwarty

list: „Co za oszoł! Po to na Zachód są przenosził? Żeby mnie taki zawód szprawicz. Czy to

wszystko ma bycz, co on potrafi dacz z szebie?”

I miała świętą rację. Moja o dobre dziesięć lat młodsza żona nadal konsekwentnie zdążała

da celu, zdawała każdy egzamin, została nauczycielką gimnazjalną i uzyskała Status urzędniczy;

ja pozostałem tym, czym byłem. Niespełna siedem lat trwała wytężona frajda, potem skończyło

się między Gabi a mną. Zostawiła mi mieszkanie na Kreuzbergu w starym budownictwie z

ogrzewaniem na piece oraz nie dający się niczym poruszyć berliński zaduch, przeniosła się z

małym Konradem do Niemiec Zachodnich, gdzie miała krewnych w Mölln i niezadługo została

przyjęta do pracy w oświacie.

Ładnie położone miasteczko, nad jeziorem, w spokojnej strefie przygranicznej, sprawiało

idylliczne wrażenie. Kraina widokowo całkiem niebrzydka nazywa się chełpliwie „Księstwem

Lauenburga”. Żyje się tam po staroświecku. W przewodnikach turystycznych piszą, że Mölln to

„miasto Dyla Sowizdrzała”. A ponieważ Gabi spędziła tam dzieciństwo, szybko poczuła się jak

w domu.

Ja za to coraz bardziej schodziłem na psy. Nie ruszyłem się z Berlina. Utrzymywałem się

na powierzchni jako agencyjny skryba. Ponadto zamieszczałem reportaże - „Co się zieleni w

Zielonym Tygodniu” i „Turcy w Kreuzbergu” - w „Evangelisches Sonntagsblatt”. A poza tym?

Parę raczej męczących romansów i mandaty za złe parkowanie. No cóż, w rok po odejściu Gabi:

rozwód.

Mojego syna Konrada widywałem tylko podczas odwiedzin, a więc rzadko i

nieregularnie. Zbyt szybko, jak uważałem, wybujały chłopak w okularach, który zdaniem swojej

matki robił w szkole dobre postępy, uchodził za wybitnie zdolnego i nader wrażliwego. Kiedy

potem w Berlinie padł mur i pod Mustinem tuż za Ratzeburgiem, miasteczkiem sąsiadującym z

Mölln, otworzyła się granica, Konny podobno od razu zaczął suszyć głowę mojej byłej, żeby

pojechała z nim do Schwerina - co oznaczało dobrą godzinę samochodem - odwiedzić jego

babcię Tullę.

Tak ją nazywał. Przypuszczam, że na jej życzenie. Nie skończyło się na jednej wizycie -

na nieszczęście, jak dzisiaj mówię. Oboje z miejsca się zrozumieli. Już wtedy, będąc

dziesięciolatkiem, Konny mówił nad wiek mądrze. Jestem pewien, że matka zawróciła mu w

głowie swoimi opowieściami, które przecież rozgrywały się nie tylko na podwórzu stolarni przy

ulicy Elzy we Wrzeszczu. Nagadała mu o wszystkim, nawet o swoich przygodach w charakterze

konduktorki tramwaju w ostatnim roku wojny. Chłopak musiał chłonąć jej paplaninę jak gąbka.

Oczywiście uraczyła go także historią wiecznie tonącego statku. Odtąd Konny albo „Konradżik”,

jak mówiła matka, był jej wielką nadzieją.

W tym czasie często przyjeżdżała do Berlina. Przeszedłszy już na emeryturę nabrała

ochoty na wojażowanie swoją trabanciną. Ale matka ruszała w drogę jedynie po to, żeby

odwiedzić swoją przyjaciółkę Jenny; ja pozostawałem kimś z dalszego planu. Cóż to były za

spotkania! Czy to w pokoju lalek u ciotki Jenny, czy w mojej kreuzberskiej norze w starym

budownictwie, mówiła tylko o Konradżiku i swoim szczęściu na stare lata. Jak to dobrze, że

może teraz bardziej się nim zająć, od kiedy wielki państwowy kombinat stolarski zwinął żagle,

zresztą z jej pomocą. A ona chętnie pomaga pchnąć sprawy do przodu. Znowu zwracają się do

niej o radę. A jeśli o wnuka chodzi, to ona ma masę planów.

Ciotka Jenny reagowała na ten nadmiar energii jedynie swym zlodowaciałym uśmiechem.

A ja usłyszałem: Z mojego Konradżika to ani chybi wielki człowiek wyrosznie. Ni taki

popapraniec jako ty...

- Zgadza się - odparłem - ze mnie nic wielkiego nie wyrosło i nic już nie wyrośnie. Ale

jak widzisz, matko, pod jednym względem się rozwijam - jeśli wolno to nazwać rozwojem -

mianowicie jako namiętny palacz.

Niczym ten Żyd Frankfurter, dodaję dzisiaj, który jak ja odpalał papierocha od papierocha

i o którym muszę teraz pisać, ponieważ strzały dosięgły celu, ponieważ budowa statku, pod który

w Hamburgu położono stępkę, posuwała się naprzód, ponieważ na Morzu Czarnym oficer

nawigacyjny Marinesko pełnił służbę na okręcie podwodnym przystosowanym do pływania w

pobliżu brzegów i ponieważ 9 grudnia trzydziestego szóstego przed sądem szwajcarskiego

kantonu Gryzonia rozpoczął się proces przeciwko pochodzącemu z Jugosławii mordercy

obywatela Rzeszy Wilhelma Gustloffa.

W Chur trzej strażnicy po cywilnemu stali przed stołem sędziowskim i ławą oskarżonego,

który siedział wciśnięty między dwóch policjantów. Na polecenie policji kantonalnej mieli oni

stale obserwować publiczność oraz krajowych i zagranicznych dziennikarzy: obawiano się

zamachu, z którejkolwiek strony.

Z powodu natłoku przybyszów z Rzeszy konieczne się stało przeniesienie rozprawy z

sądu kantonalnego do sali posiedzeń Małej Rady Gryzonii. Obrony podjął się leciwy pan z białą

szpicbródką, mecenas Eugen Curti. Wdowę po zamordowanym jako oskarżycielkę posiłkową

reprezentował znany profesor Friedrich Grimm, który wkrótce po wojnie wywołał sensację swym

fundamentalnym dziełem „Polityczna sprawiedliwość - choroba naszych czasów”, wobec czego

nie byłem zdziwiony natykając się w internecie na nowe wydanie książki, rozprowadzane przez

niemiecko - kanadyjskiego prawicowego ekstremistę Ernsta Zündela, ale tymczasem nakład tego

pamfletu został podobno wyczerpany.

Mimo to jestem pewny, że mój Webmaster ze Schwerina w porę postarał się o

egzemplarz, bo jego strony internetowe były naszpikowane cytatami z Grimma i polemicznymi

odpowiedziami na - przyznajmy - rozwlekłe przemówienie mecenasa Curtiego. Wyglądało to tak,

jakby proces miał się odbyć powtórnie, tym razem w wirtualnie przepełnionym teatrze świata.

Później z zebranych przeze mnie materiałów wynikło, że mój solista obkuł się przy

pomocy „Völkischer Beobachter”. Na przykład raczej marginalna informacja, że gdy w drugim

dniu rozprawy na salę sądową weszła pani Hedwig Gustloff w żałobnej czerni, obecni tam

obywatele Niemiec, garść szwajcarskich sympatyków i przybyli z Rzeszy dziennikarze powitali

ją na stojąco unosząc dłonie w hitlerowskim pozdrowieniu, została skopiowana z „walczącego

dziennika ruchu narodowosocjalistycznego Wielkich Niemiec”. „V.B.” zaznaczył swoją

obecność nie tylko w ciągu zasługujących na miano historycznych czterech dni rozprawy, lecz

również w internecie; rozpowszechniane w sieci cytaty z listu surowego ojca do marnotrawnego

syna też zostały zaczerpnięte z walczącego dziennika, bo list rabina - „Niczego już od Ciebie nie

oczekuję. Ty nie piszesz. I już nie musisz pisać...” - był przed sądem przytaczany przez

oskarżenie jako świadectwo nieczułości oskarżonego; jemu, namiętnemu palaczowi, pozwalano

w przerwach na jednego, drugiego papierosa.

Podczas gdy pełniący służbę na okręcie podwodnym oficer Marinesko przebywał albo na

morzu, albo na przepustce w czarnomorskim porcie Sewastopol i można domniemywać, że w

związku z tym był przez trzy dni w sztok pijany, nowa jednostka budowana w Hamburgu

nabierała kształtów - młotki nitowniki dzień i noc nadawały ton - a oskarżony Dawid Frankfurter

siedział albo stał między dwoma kantonalnymi policjantami. Skwapliwie przyznawał się do

popełnionego czynu. W ten sposób pozbawił proces napięcia. Słuchał siedząc, mówił stojąc:

Postanowiłem, kupiłem, ćwiczyłem, pojechałem, czekałem, znalazłem, wszedłem, siedziałem,

strzelałem pięć razy. Składał zeznania płynnie, z rzadka się zacinając.

Wyrok przyjął spokojnie, ale w internecie utrzymywano, że „żałośliwie płacząc”.

Jako że w kantonie Gryzonia nie było kary śmierci, profesor Grimm z ubolewaniem

domagał się najwyższej z możliwych kar: dożywocia. Do ogłoszenia wyroku - osiemnaście lat

więzienia, następnie wydalenie z kraju - czytało się o tym wszystkim on - line w skrajnie

stronniczym ujęciu, zapatrzonym w męczennika, potem jednak mój Webmaster rozstał się z

Kamractwem Schwerin. Może nagle dobrał sobie towarzystwo? Albo znowu przyplątał się ów

malkontent i przemądrzalec, który już raz zawładnął chatroomem? W każdym razie doszło do

podziału ról i ścierania się przeciwnych stanowisk.

Ożywającą raz po raz dyskusję prowadzili uczestnicy przedstawiający się jedynie

imionami, przy czym niejaki Wilhelm użyczał swego głosu zamordowanemu

landesgruppenleiterowi, a niejaki Dawid występował jako niedoszły samobójca.

Można by było odnieść wrażenie, że ta wymiana ciosów odbywa się w zaświatach.

Tymczasem przebiegała z doczesną gruntownością. W konfrontacji mordercy z zamordowanym

wciąż wałkowano czyn i jego motyw. Podczas gdy jeden uprawiając propagandę obwieszczał, że

w momencie procesu było w Rzeszy o 800 000 bezrobotnych mniej niż przed rokiem, i wpadał z

tego powodu w zachwyt: „Wszystko to można zawdzięczać jedynie führerowi”, drugi

oskarżycielsko wyliczał, ilu żydowskich lekarzy i pacjentów zostało usuniętych ze szpitali i

uzdrowisk, i przypominał, że rząd nazistowski już 1 kwietnia trzydziestego trzeciego wezwał do

bojkotu Żydów, po czym wystawy żydowskich sklepów znakowano złowrogim hasłem: „Żydy,

do piachu!” I tak to szło, wet za wet. Jeśli Wilhelm chcąc podeprzeć swoją tezę o niezbędnym

zachowaniu czystości rasy aryjskiej i niemieckiej krwi faszerował sieć słowami führera z „Mein

Kampf, to Dawid odpowiadał fragmentami „Żołnierzy z bagien”, relacji, którą były więzień

kacetu ogłosił w jednym ze szwajcarskich wydawnictw.

Spór przebiegał śmiertelnie poważnie, zaciekle. Ale raptem ton zelżał. W chatroomie się

gawędziło. Kiedy Wilhelm zapytał: „Powiedz, dlaczego strzelałeś do mnie pięć razy?”, Dawid

odparł: „Sorry, pierwszy strzał to niewypał. Były tylko cztery dziury”. Na to Wilhelm: „Zgadza

się. A kto ci dostarczył rewolwer?” Dawid: „Spluwę kupiłem. I to tylko za dziesięć szwajcarskich

franeczków”. - „Całkiem niedrogo jak na broń, za którą trzeba by na pewno bulnąć pięćdziesiąt

franków”. - „Rozumiem. Chcesz powiedzieć, że ktoś mi dał gnata w prezencie. Może nie?” -

”Jestem nawet pewien, że strzelałeś na zamówienie”. - „No jasne! Na rozkaz światowego

żydostwa”.

Tak toczył się ich internetowy dialog również przez następne dni. Ledwo zdołali

wykończyć się nawzajem, pojawiały się żarty, jak gdyby to przyjaciele płatali sobie figle. Przed

opuszczeniem chatroomu mówili: „Cześć, ty sklonowana nazistowska świnio!” i „Trzymaj się,

gudłaju!” A skoro tylko w ich dwugłos próbował wedrzeć się jakiś internauta z Balearów czy z

Oslo, natychmiast go wykopywali: „Spływaj!” albo „Wskocz później!”

Obaj byli widać tenisistami stołowymi, bo zachwycali się niemieckim asem ping - ponga

Jörgiem Rosskopfem, który - jak powiedział Dawid - pobił nawet chińskiego mistrza. Obaj

zaklinali się, że są za fair play. I obaj okazali się erudytami, którzy nie szczędzili sobie nawzajem

pochwał, ilekroć któryś wnosił coś nowego: „Bomba! Skąd wytrzasnąłeś ten cytat z Gregora

Strassera?” albo „Nie wiedziałem, Dawid, że führer odstawił Hildebrandta za lewicowe

odchylenie, a potem jednak na życzenie poczciwych Meklemburczyków przywrócił na

stanowisko gauleitera”.

Można by ich było wziąć za przyjaciół, aczkolwiek niejako z obowiązku nie żałowali

sobie okazywania wzajemnej nienawiści. Na postawione w chatroomie przez Wilhelma pytanie:

„Czy gdyby führer z powrotem powołał mnie do życia, to byś znowu strzelał do mnie?” Dawid

odpowiedział odwrotną pocztą: „Nie, następnym razem ty możesz mnie rozwalić”.

Coś mi zaświtało. I już pożegnałem się z myślą, że to jeden jedyny Webmaster zręcznie

wypełnia sobą cały upiorny spektakl. Dałem się nabrać dwom żartownisiom, którzy podeszli do

rzeczy śmiertelnie poważnie.

Później, kiedy wszyscy wciągnięci w sprawę tłumaczyli się niewiedzą i dawali wyraz

przerażeniu, powiedziałem do matki: - Mnie to od początku wydawało się dziwne.

Zastanawiałem się, jakim cudem dzisiejsi młodzi tak wariują na punkcie tego Gustloffa i

wszystkiego, co się z nim wiąże? Bo od początku było dla mnie jasne, że to nie jakieś stare

dziady dla zabicia czasu zabawiają się on - line, no, tacy przedwczorajsi jak ty...

Matka nic się na to nie odezwała. Jak zwykle, kiedy coś jej nie dogadzało, zrobiła minę

spod znaku nie - ma - mnie - w - domu, to znaczy jej oczy wywracały się do niemożliwości.

Zresztą dla niej nie ulegało kwestii, iż coś takiego mogło się zdarzyć tylko dlatego, że „o

'Gusztlofie' latami gadacz nie wolno beło. U nas na Wschodzę to ani mru - mru. A u czebie na

Zachodzę, jak ju w ogóle o tym gadali, co kiedysz beło, to o innych niedobrych rzeczach, o

Oszwięczimie i takich tam. Mój Bożulku! Ile to u nas na partyjnym zebraniu szumu beło, jak ja

żem dobre szłowo o sztatkach Kadeefu powiedżała, że mianowicie 'Gusztlof’ to bezklasowy

sztatek beł...”

I od razu po raz któryś przypomnieli się jej rodzice na wycieczce do Norwegii: „Moja

mamusza to za nic przyjszcz do szebie ni mogła, bo mianowicie w jadalni wszyszcy pasażerowie

wymieszani jak groch z kapusztą szedżeli, proszci robotnicy jak mój tatusz, ale i urzędnicy i

nawet partyjne szychy. Muszało bycz jak u nas w Dedeerze, telko jesz piękniej...”

Ta sprawa z bezklasowym statkiem to był rzeczywiście szlagier. Przypuszczam, że to z

tego powodu stoczniowcy wiwatowali jak szaleni, kiedy 5 maja trzydziestego siódmego nowo

zbudowania jednostka, wysoka na osiem pięter, została zwodowana. Brakowało jeszcze komina,

mostku i pokładu namiarowego. Cały Hamburg wyległ na ulice, nieprzebrane tłumy. Ale chrzest

statku obserwowało z bliska tylko dziesięć tysięcy członków narodowej wspólnoty, zaproszonych

osobiście przez Leya.

Pociąg specjalny Hitlera o dziesiątej przed południem wjechał na dworzec Dammtor.

Potem nastąpił przejazd ulicami Hamburga w odkrytym mercedesie, pozdrawianie

zgromadzonych to wyprostowaną, to znów ugiętą ręką, pośród wiwatów, ma się rozumieć. Z

pirsu barkas zawiózł go do stoczni. Wszystkie statki stojące w porcie, również zagraniczne,

wywiesiły flagi. A cała flota KdP, złożona z wyczarterowanych statków, od „Sierra Cordoba” po

„St. Louis”, stała na kotwicy oflagowana po wierzchołki masztów.

Nie chcę teraz wyliczać, któż to taki ustawiał się w kolumnach, któż to taki na powitanie

trzaskał obcasami. U stóp trybuny ustawionej z okazji chrzcin tłoczyli się robotnicy stoczniowi

pozdrawiając go, kiedy wspinał się po schodach. W ostatnich wolnych wyborach, przed czterema

laty, większość z nich głosowała na socjałów i komunistów. Teraz była już tylko jedna jedyna

partia; i był führer we własnej osobie.

Dopiero na trybunie spotkał wdowę. Znał Hedwig Gustloff z najdawniejszych czasów

walki. Zanim w dwudziestym trzecim marsz na Halę Wodzów w Monachium zakończył się

krwawym niepowodzeniem, była jego sekretarką. Później, kiedy on odsiadywał wyrok w

landsberskiej twierdzy, ona szukała pracy w Szwajcarii i znalazła męża.

Komu jeszcze wolno było wejść na trybunę? Dyrektorowi stoczni, radcy stanu Blohmowi,

i szefowi stoczniowego Frontu Pracy Pauly'emu. Oczywiście u jego boku stał Robert Ley. Ale

także inni partyjni dygnitarze. Znalazło się miejsce dla gauleitera Hamburga Kaufmanna i

gauleitera Schwerina - Meklemburgii Hildebrandta, Kriegsmarine reprezentował admirał Raeder.

A z Davos nie lękając się długiej podróży przybył Ortsgruppenleiter NSDAP Böhme.

Wygłaszano przemówienia. On tym razem nie zabrał głosu. Po Kaufmannie mówił

dyrektor stoczni Blohma & Vossa: - Panu, mój führerze, składam w imieniu stoczni meldunek:

Statek wycieczkowy, numer budowy 511, gotów do wodowania.

Cała reszta skreślona. Może jednak powinienem wydłubać kilka rodzynków z mowy

chrzestnej Roberta Leya. Zaczęło się od hucpiarskiego zawołania: - Ludzie niemieccy! - A potem

sięgając głęboko w przeszłość Ley wychwalał swoją powstałą z troski o naród ideę „Kraft durch

Freude”, aby w końcu wymienić jej inicjatora: - Führer wydał mi rozkaz: „Niech pan się postara,

żeby niemiecki robotnik mógł korzystać z urlopu i tym samym dać swoim nerwom wytchnienie,

bo choćbym ja dwoił się i troił, byłoby to bezcelowe, jeśliby niemiecki naród nie miał nerwów w

porządku. Chodzi o to, żeby niemieckie masy, żeby niemiecki robotnik był dość silny, aby pojąć

moje myśli”.

Gdy nieco później wdowa dokonała obrzędu chrztu wygłaszając słowa: „Chrzczę cię

imieniem Wilhelma Gustloffa”, radosna wrzawa odpornej nerwowo masy zagłuszyła brzęknięcie

butelki szampana o dziób statku. Odśpiewano obie pieśni, podczas gdy nowo zbudowana

jednostka zsuwała się po pochylni... A mnie, ocalonemu z „Gustloffa”, przy każdym wodowaniu,

które obserwuję z bliska z dziennikarskiego obowiązku albo oglądam w telewizji, staje przed

oczami zatonięcie ochrzczonego przy przepięknej majowej pogodzie i spuszczonego na wodę

statku.

Mniej więcej w tym czasie, kiedy Dawid Frankfurter siedział już w więzieniu Sennhof w

Chur, a w Hamburgu roztrzaskiwała się butelka szampana, Aleksander Marinesko przebywał

albo w Leningradzie, albo w Kronsztadzie na kursie dowódców. W każdym razie został

przeniesiony rozkazem z Morza Czarnego na wschodni skraj Bałtyku. Już latem, w okresie

zarządzonych przez Stalina czystek i procesów, które nie oszczędziły admiralicji Floty

Bałtyckiej, został dowódcą okrętu podwodnego.

„M 96” należał do starszej klasy okrętów, był przystosowany do rejsów i akcji bojowych

na wodach przybrzeżnych. W dostępnych mi infosach czytam, że „M 96” z dwustu

pięćdziesięcioma tonami wyporności i czterdziestu pięciu metrami długości był raczej niedużym

okrętem z osiemnastoosobową załogą. Marinesko długo pozostawał dowódcą tej operującej w

Zatoce Fińskiej, wyposażonej tylko w dwie wyrzutnie torpedowe morskiej jednostki.

Przypuszczam, że w pobliżu wybrzeża raz po raz ćwiczył atak nawodny i po nim szybkie

zanurzanie.

3

Podczas gdy trwały prace wykończeniowe obejmujące wnętrza od najniższego pokładu E

po pokład słoneczny, komin, pomost nawigacyjny oraz radiostację i wzdłuż bałtyckiego

wybrzeża odbywały się próby zanurzeniowe, w Chur upłynęło jedenaście miesięcy uwięzienia;

dopiero potem statek mógł odbić od nabrzeża wyposażeniowego i popłynąć w dół Łaby w próbny

rejs po Morzu Północnym. Czekam więc, aż zanikną teraźniejsze sekundy i znów będzie można

puścić taśmę z czasem opowieści. A może mam zaryzykować kłótnię z kimś, czyjego zrzędzenia

nie sposób puścić mimo uszu?

On żąda wyraźnych wspomnień. Chce wiedzieć, jaka dla mnie jako dziecka gdzieś od

trzeciego roku życia była matka z wyglądu, z zapachu, w dotyku. Mówi: - Pierwsze wrażenia są

decydujące dla dalszego życia. - Ja na to: - Nie ma czego wspominać. Kiedy miałem trzy lata,

ona akurat skończyła terminowanie u stolarza. No dobra, mam przed oczami przynoszone mi

przez nią z warsztatu wióry i klocki, jakie były poskręcane i jak się przewracały ułożone jeden na

drugim. Bawiłem się wiórami i klockami. A poza tym? Matka pachniała klejem kostnym.

Gdziekolwiek stała, siedziała, leżała - o Boże, jej łóżko! - wszędzie utrzymywał się ten zapach. A

mnie, ponieważ nie było jeszcze żłobków, zostawiała najpierw u sąsiadki, potem w przedszkolu.

Taki był los pracujących matek w całym państwie robotników i chłopów, nie tylko w Schwerinie.

Pamiętam grube i chude kobiety, które nami komenderowały, i kaszkę mannę, w której łyżka na

sztorc stawała.

Ale tego rodzaju okruchy wspomnień nie zadowalają Starego. Drąży dalej: - Za moich

czasów mniej więcej dziesięcioletnia Tulla Pokriefke miała twarz, na którą składały się kropki,

przecinek i kreska; a jak wyglądała jako młoda kobieta i czeladnik stolarski, gdzieś od roku

pięćdziesiątego, kiedy stuknęły jej dwadzieścia trzy lata? Używała szminki? Widywało się ją w

chustce na głowie czy, jak na mamusię przystało, w garnkowatym kapeluszu? Włosy opadały jej

gładko czy kazała robić sobie wieczną ondulację? Może w weekendy łaziła w papilotach?

Nie wiem, czy moje informacje zdołają go zaspokoić; mój wizerunek matki z jej młodych

lat jest wyrazisty i zarazem zmącony. Znam ją tylko białowłosą. Od początku była białowłosa.

Nie srebrzystobiała. Po prostu tylko biała. Kto matkę o to pytał, ten słyszał w odpowiedzi: - Jak

mój syn są rodził, to są ształo. Na torpedowcu to beło, co nas wyratował... - A kto gotów był

wysłuchać czegoś więcej, ten dowiadywał się, że od tej pory, a zatem i w Kołobrzegu, gdzie

uratowani, matka z noworodkiem, opuścili torpedowiec „Löwe”, była biała jak gołąb. Wówczas

nosiła włosy półdługie. Ale dawniej, kiedy jeszcze nie zbielała, „niby na rozkaz z samej góry”,

włosy z natury jakoś tam blond, troszkę rudawe, opadały jej na ramiona.

Odpowiadając na dalsze pytania - on nie popuszcza - zapewniłem mojego pracodawcę, że

bardzo mało jest zdjęć matki z lat pięćdziesiątych. Na jednym widać, że nosiła swoje białe włosy

krótko przystrzyżone, na zapałkę. Szeleściły, kiedy je głaskałem, na co mi czasem pozwalała. I

tak chodzi po dziś dzień jako stara kobieta. Akurat miała siedemnaście lat, jak ni stąd, ni zowąd

zbielała. - A gdzie tam! Matka nigdy się nie farbowała i nie chodziła do farby. Żaden z

towarzyszy w pracy ani razu nie widział jej z granatowoczarnymi albo tycjanowsko rudymi

włosami.

- A poza tym? Co jeszcze pozostało w pamięci? Na przykład mężczyźni? Byli jacyś? -

Chodziło o takich, co zostawali na noc. Bo Tulla Pokriefke jako nastolatka szalała za

mężczyznami! Czy to na plaży w Brzeźnie, czy w jej konduktorskich czasach, kiedy pełniła

służbę w tramwaju kursującym między Gdańskiem, Wrzeszczem i Oliwą, zawsze kręcili się koło

niej chłopaki, ale i dojrzali mężczyźni, na przykład urlopowicze z frontu. - Czy później, jak już

była białowłosą kobietą, to ten bzik na punkcie mężczyzn jej przeszedł?

Co sobie Stary wyobraża! Może myśli, że matka, tylko dlatego że wskutek szoku włosy

jej posiwiały, żyła jak mniszka? Mężczyzn było aż nadto. Ale długo nie zagrzewali miejsca.

Jeden był podmąjstrzym murarskim i zupełnie sympatycznym człowiekiem. Przynosił mi rzeczy,

które ledwo się dostawało na kartki: na przykład wątrobiankę. Miałem już z dziesięć lat, kiedy u

nas w oficynie, Lehmstrasse 7, siadywał w kuchni i strzelał szelkami. Nazywał się Jochen i

koniecznie chciał mnie brać na kolana, niby na konną jazdę. Matka nazywała go „Jochen dwa”,

ponieważ będąc nastolatką znała licealistę, który miał na imię Joachim, ale nazywali go Jochen. -

Ale on to ode mnie nic ni chczał. Nawet są ni dotknął...

W jakimś momencie matka musiała przeświecić Jochena dwa, nie wiem dlaczego. A

kiedy miałem jakieś trzynaście lat, to po służbie i czasami w niedziele zachodził jeden z ludowej

policji. Był podporucznikiem rodem z Saksonii, zdaje się: z Pirny. Przynosił zachodnią pastę do

zębów, colgate, i jeszcze inne skonfiskowane różności. Zresztą też nazywał się Jochen, wobec

czego matka mówiła: - Jutro numer trzy przyjdże. Bysz czut miły dla niego beł, jak przyjdże... -

Jochen trzy wylądował za drzwiami, ponieważ, jak mówiła matka, „musowo żenicz są chczał”.

Nie paliła się do małżeństwa. - Ty jeden mnie wysztarczysz - powiedziała, kiedy ja, już

piętnastoletni, miałem wszystkiego po dziurki w nosie. Nie w szkole. Tam, poza rosyjskim,

całkiem dobrze mi szło. Ale miałem dość drylu w FDJ, wykopków, akcji żniwnych, śpiewania w

kółko o budowie i odbudowie, miałem również dość matki. Nie mogłem już tego słuchać, kiedy

mi, przeważnie w niedziele, do klopsików z tłuczonymi ziemniakami serwowała swoje

„Gustloffowe” gadki: - Wszysztko są rozkolebało. Czegosz takiego to ju są więcej ni zapomni.

To nigdy nie usztanie. Imer śni mnie są abo i ni śni ten jeden wielki krzyk, co to jak ju szlus beł,

po wodzie są niósł. I te wszysztkie dżeczaczki pomiędzy lodową krą...

Czasami matka, siedząc po niedzielnym obiedzie przy kuchennym stole z kubkiem kawy,

mówiła tylko: „Po prawdże to piękny sztatek beł” i ani słowa więcej. Ale jej spojrzenie spod

znaku nie - ma - mnie - w - domu było dostatecznie wymowne.

Pewnie to i prawda. Kiedy „Wilhelm Gustloff” wykończony wreszcie i cały na biało

wyruszał w dziewiczy rejs, był podobno od dziobu po rufę pływającym przeżyciem. Słyszało się

to nawet od ludzi, którzy po wojnie udawali zdeklarowanych od samego początku antyfaszystów.

A ci, co dostali się na pokład, ponoć schodzili potem na ląd olśnieni.

Już na dwudniowy rejs próbny, wszelako przy sztormowej pogodzie, zaokrętowano

robotników i urzędników od Blohma & Vossa, a ponadto ekspedientki z hamburskiej spółdzielni

spożywców. Ale gdy „Gustloff 24 marca trzydziestego ósmego wypływał na trzy dni w morze,

do pasażerów zaliczało się okrągło tysiąc Austriaków, przesianych przez Partię, bo w dwa

tygodnie później lud Marchii Wschodniej miał głosować za czymś, czego dokonał już

Wehrmacht sprawnie przeprowadzając inwazję: za anszlusem Austrii. Na pokład weszło również

trzysta dziewcząt z Hamburga - wybrane członkinie BDM - i grubo ponad setka dziennikarzy.

Tylko dla żartu i dla sprawdzenia siebie usiłuję teraz wyobrazić sobie, jak zareagowałaby

moja skromna osoba w charakterze dziennikarza, kiedy zaraz na początku rejsu znalazło się w

programie przyjęcie dla prasy w sali bankietowo - kinowej statku. Co prawda, jak mówi matka, a

Gabi wie, nie jestem żadnym bohaterem, ale może jednak zdobyłbym się na tyle śmiałości, żeby

zapytać o sfinansowanie nowo zbudowanej jednostki i majątek Niemieckiego Frontu Pracy, bo

jak inni dziennikarze powinienem był wiedzieć, że Ley, ten spec od obiecanek, mógł wykręcać

takie numery tylko z pomocą funduszy zagrabionych wszystkim zakazanym związkom

zawodowym.

Spóźnione próby odwagi! Jak znam siebie, to w najlepszym razie wykrztusiłbym

zakamuflowane pytanie o pozostały kapitał, na co szef podróży KdF, który niczym się nie peszył,

odpowiedziałby mi z miejsca: Niemiecki Front Pracy, jak przecież widać, ma pieniędzy w bród.

Już za kilka dni w stoczni Howaldta będzie nawet spuszczony na wodę olbrzymi statek o

napędzie elektrycznym i, jak wolno już teraz przypuszczać, otrzyma na chrzcie imię Roberta

Leya.

Potem zaczęło się zwiedzanie statku przez całą hurmę wyznaczonych dziennikarzy.

Dalsze pytania nie przechodziły przez gardło. Także ja, który w ciągu realnej pracy zawodowej

nie odkryłem żadnego skandalu, nigdy nie wytropiłem trupa w szafie, nie zdemaskowałem ani

przekrętów z publicznymi pieniędzmi, ani przekupnych ministrów, jako dziennikarz przeniesiony

w przeszłość trzymałbym język za zębami jak wszyscy inni. Na kolejnych pokładach mieliśmy

tylko prawo wyrażać obowiązkowe zdumienie. Prócz kabin specjalnych dla Hitlera, dla Leya,

które wyłączono ze zwiedzania, statek był co do joty urządzony bezklasowo. Aczkolwiek znam

wszystkie szczegóły tylko z fotografii i przekazanych materiałów, wydaje mi się jednak, że

byłem tym zachwycony i zarazem spocony z tchórzostwa.

Widziałem przestronny, wolny od uciążliwych nadbudówek pokład słoneczny, widziałem

kabiny prysznicowe i urządzenia sanitarne. Widziałem i gorliwie notowałem. Później na dolnym

pokładzie spacerowym mogliśmy cieszyć oczy nieskazitelnie wyszlifowanym lakierem ścian, a w

salonach orzechową boazerią. Z podziwem oglądaliśmy salę balową, salę strojów, salę Niemiec i

salę muzyczną. We wszystkich salach wisiały portrety führera, który nad naszymi głowami

spoglądał poważnie, lecz zdecydowanie w przyszłość. W kilku z nich przyciągał wzrok

sportretowany w mniejszym formacie Robert Ley. Ale w przeważającej mierze oprawa wizualna

składała się z pejzaży namalowanych w stylu dawnych mistrzów. Pytaliśmy o nazwiska

współczesnych artystów i robiliśmy notatki.

Gdy co pewien czas zapraszano na piwo ze świeżo otwartej beczki, uczyłem się unikać

dekadenckiego słowa „bar” i pisałem później według staroniemieckiego nazewnictwa o „siedmiu

przytulnych szynkach” na pokładzie statku KdF.

Następnie zasypano nas liczbami. Dla przykładu: W pomieszczeniach kuchennych

pokładu A dzięki supernowoczesnym urządzeniom do zmywania można było doprowadzić do

lśniącej czystości 35 000 brudnych talerzy. Dowiedzieliśmy się, że na każdy rejs morski zabiera

się 3400 ton wody pitnej, a za wodociąg służy wysoki zbiornik we wnętrzu jedynego komina.

Zwiedzając pokład E, gdzie dziewczęta z hamburskiej BDM zajęły, jak mówiono, „pływające

schronisko młodzieżowe” wyposażone w koje, obejrzeliśmy położoną na tym samym pokładzie

pływalnię, której basen mieścił sześćdziesiąt ton wody. I dalsze dane liczbowe już przeze mnie

nie zanotowane. Ten i ów z nas był rad, że oszczędzono nam wyliczania kafelków i elementów

kolorowej szklanej mozaiki zapełnionej przez dziewice o rybich ciałach i baśniową zwierzynę

morską.

Tylko dlatego że od czasów mego zdominowanego przez matkę dzieciństwa wiem, iż

druga torpeda zamieniła kafelki pływalni i odłamki mozaiki w pociski, na widok basenu, w

którym pluskała się czereda dorodnych dziewczyn, mogłoby jednak przyjść mi do głowy pytanie,

jak głęboko poniżej linii wodnej leży pływalnia. A na górnym pokładzie być może wydałoby mi

się, że dwadzieścia dwie łodzie ratunkowe to za mało. Ale ja nie dociekałem, nie przywoływałem

katastrofy, nie antycypowałem tego, co zdarzyło się siedem lat później w lodowatą wojenną noc,

kiedy na pokładzie było nie, jak przewidywano w czasach pokojowych, zaledwie półtora tysiąca

osób wolnych od codziennych trosk, lecz około dziesięciu tysięcy dusz, które miały przeczucie

zagrażającej im śmierci i w trudnej do oszacowania liczbie ową śmierć poniosły; czy to jako

dziennikarz „Völkischer Beobachter”, czy jako korespondent statecznej „Frankfurter Zeitung”

wyśpiewałem natomiast na najwyższym bądź rzeczowo przytłumionym tonie pean na cześć

szykownych łodzi ratunkowych na statku, jak gdyby były one premią ufundowaną łaskawie przez

organizację „Kraft durch Freude”.

Nieco później jednak trzeba było jedną z łodzi spuścić na wodę. Wkrótce potem jeszcze

jedną. I nie działo się to w celach ćwiczebnych.

Podczas swego drugiego rejsu, tym razem do Cieśniny Dover, „Gustloff” trafił na sztorm

z północnego zachodu i zmagając się ze wszystkich sił ze wzburzonym morzem otrzymał

wezwanie SOS z angielskiego węglowca „Pegaway”, który miał rozbity luk ładunkowy, złamany

ster. Kapitan Lübbe, który na początku następnej podróży KdF mającej za cel wyspę Maderę

zmarł na atak serca, kazał natychmiast wziąć kurs na miejsce wypadku. W ciemnościach w dwie

godziny później wypatrzono za pomocą ruchomego reflektora mocno już zanurzonego

„Pegawaya”. Dopiero wczesnym rankiem mimo przybierającego na sile sztormu z północnego

zachodu udało się spuścić na wodę jedną z dwudziestu dwóch łodzi ratunkowych, którą jednak

kotłowisko fal rzuciło o burtę statku, po czym z dużymi uszkodzeniami poczęła dryfować. Na

polecenie kapitana Lübbe niezwłocznie spuszczono motorowy barkas, któremu po kilku

podejściach udało się zabrać dziewiętnastu marynarzy i przy słabnącej z czasem wichurze

dopłynąć z nimi szczęśliwie do „Gustloffa”. Na koniec powiodła się próba odszukania

zawieruszonej łodzi ratunkowej i ocalenia jej załogi.

Pisano o tym. Krajowe i zagraniczne gazety chwaliły akcję ratunkową. Ale szczegółowo i

z czasowego dystansu zajął się tym jedynie Heinz Schön. Wykorzystał, jak ja to robię teraz, furę

gazetowych relacji z tamtych czasów. Jego los, tak jak mój, jest złączony z nieszczęsnym

statkiem. Ledwo na rok przed końcem wojny przyszedł na „Gustloffa” jako asystent płatnika.

Właściwie to Heinz Schön przeszedłszy pomyślnie przez sito morskiej Hitlerjugend chciał dostać

się do Kriegsmarine, ale ze względu na wadę wzroku musiał zamustrować się w marynarce

handlowej. Jako że przeżył zatonięcie jednostki będącej statkiem pasażerskim KdP, potem

okrętem szpitalnym, następnie pływającymi koszarami i na koniec transportowcem przewożącym

uchodźców, zaczął po wojnie zbierać i spisywać wszystko, co dotyczyło „Gustloffa” w dobrych i

złych czasach. Znał tylko ten jeden temat; albo jedynie ten temat zawładnął nim.

Toteż jestem pewien: matka od początku byłaby rada Heinzowi Schönowi. Ale jego

książki, które na Zachodzie znalazły wydawcę, były w NRD niepożądane. Kto czytał jego

relacje, nabierał wody w usta. Czy to po tej, czy po tamtej stronie informacje Schöna nie miały

wzięcia. Nawet gdy pod koniec lat pięćdziesiątych z jego udziałem jako konsultanta nakręcono

film - „Noc zapadła nad Gotenhafen” - echo było umiarkowane. Co prawda całkiem niedawno

nadali w telewizji program dokumentalny, ale wciąż jeszcze jest tak, jak gdyby nic nie mogło

przebić „Titanica”, jak gdyby statek „Wilhelm Gustloff” nigdy nie istniał, jak gdyby brakowało

miejsca na jeszcze jedno nieszczęście, jak gdyby wolno było wspominać tylko tamte, nie te

ofiary.

Ale ja też nabrałem wody w usta, trzymałem się z daleka, nie udzielałem się, musiałem

dopiero znaleźć się pod presją. I jeśli teraz, jako ktoś, kto również przeżył, czuję się odrobinę

bliski Heinzowi Schönowi, to tylko dlatego, że mogę korzystać z jego obsesji. On odnotował

wszystko: liczbę kabin, olbrzymie ilości prowiantu na drogę, wielkość pokładu słonecznego w

metrach kwadratowych, liczbę kompletnych i na koniec zdekompletowanych łodzi ratunkowych,

a wreszcie - rosnącą z każdym książkowym wydaniem - liczbę zabitych i ocalonych.

Jego trud gromadzenia faktów długo pozostawał w cieniu, ale ostatnio Heinza Schöna,

który jest o rok starszy od matki i którego z uczuciem ulgi mógłbym wyobrazić sobie jako

upragnionego ojca, coraz częściej cytuje się w internecie.

Niedawno było tam głośno o łzawym kiczu na dwadzieścia cztery fajerki, o świeżo

nakręconej w Hollywood historii zatonięcia „Titanica”, reklamowanego jako największa

katastrofa morska w dziejach. Przeczyły tej bzdurze przytaczane sucho liczby Heinza Schöna.

Naturalnie znajdowały oddźwięk, bo odkąd „Gustloff pływa w cyberprzestrzeni i podnosi

wirtualne fale, koła prawicowe pozostają on - line ze stronami nienawiści. Rozpoczęło się tam

polowanie na Żydów. Jak gdyby morderstwo w Davos zdarzyło się wczoraj, skrajni prawicowcy

domagają się „zemsty za Wilhelma Gustloffa!” Najostrzejsze tony - „Zündelsite” -

rozbrzmiewają z Ameryki i Kanady. Ale i w niemieckojęzycznym internecie mnożą się

homepages, które w World Wide Web dają upust nienawiści pod takimi adresami jak „Narodowy

Opór” i „Thulenet”.

Pierwsza w tej mierze, choć mniej radykalna była on - line „www.blutzeuge.de”. Dzięki

odkryciu statku, który nie tylko zatonął, ale - jako pomijany milczeniem - stał się legendą,

odwiedziło ją tysiąc internautów, a ich liczba wciąż rośnie. I tak mój walczący w pojedynkę

bojownik, który tymczasem dobrał sobie przeciwnika i entuzjastę sportu występującego pod

imieniem „Dawid”, z dumą zakrawającą na dziecinadę obwieszczał całemu złączonemu w sieci

światu o uratowaniu angielskich rozbitków przez „Gustloffa”. Jak gdyby określone artykuły

gazetowe dopiero wczoraj wyszły spod prasy drukarskiej, cytował pochwalne słowa brytyjskiej

prasy o niemieckiej akcji ratunkowej niczym najświeższą nowinę. Potem chciał się dowiedzieć

od swego oponenta, czy odsiadujący karę w Chur żydowski morderca Frankfurter słyszał o

bohaterskiej akcji ratunkowej. A Dawid odpalił: „W więzieniu Sennhof siedziało się dzień w

dzień przy klekoczących krosnach tkackich i miało się mało czasu na czytanie gazet”.

Właściwie dla Dawida powinno byłoby teraz być rzeczą ciekawą, czy krążący po

bałtyckich wodach przybrzeżnych oficer okrętu podwodnego nazwiskiem Marinesko dowiedział

się o uratowaniu rozbitków z „Pegawaya” przez marynarzy „Gustloffa” i czy przy tej okazji

pierwszy raz przeliterowano mu nazwę pisanego mu celu. Ale ta kwestia się nie pojawiła. Za to

Webmaster Wilhelm emocjonował się nieco późniejszym występem „Gustloffa” u angielskich

wybrzeży w roli „pływającego lokalu wyborczego” z tak teraźniejszym przejęciem, jakby ten

chwyt propagandowy okazał się skuteczny dopiero niedawno, nie zaś blisko sześćdziesiąt lat

temu.

Chodziło o referendum po dokonanym już anszlusie Austrii do Rzeszy obecnie

Wielkoniemieckiej. Mieszkającym w Anglii Niemcom i Austriakom należało stworzyć

możliwość oddania głosu. Z pirsów w Tilbury wyborcy wchodzili na pokład, a głosowanie

odbywało się poza strefą trzech mil. Na tym tle duetowi Wilhelm i Dawid zachciało się

doprowadzić do dyskusyjnego starcia. Jak w tenisie stołowym: stawką był przebieg referendum.

Wilhelm upierał się, że tajność głosowania gwarantowały ustawione kabiny wyborcze; Dawid

drwił, ponieważ wśród blisko dwóch tysięcy uprawnionych do głosu doliczono się tylko czterech,

którzy wypowiedzieli się przeciwko anszlusowi: „Dobrze znamy te wyniki: dziewięćdziesiąt

dziewięć i dziewięć dziesiątych procenta!” Cytując „Daily Telegraph” z 12 kwietnia

trzydziestego ósmego Wilhelm ripostował: „Nie było żadnych nacisków! I to, drogi Dawidzie,

napisali Anglicy, którzy zwykle czepiają się nas, Niemców, gdzie tylko mogą...”

Bawiła mnie absurdalna utarczka w chatroomie. Potem jednak jedna z kontr Wilhelma

zapachniała mi podejrzanie. Zabrzmiała znajomo! Chcąc zdezawuować drwinę Dawida posunął

się do stwierdzenia: „O wynikach twoich tak zachwalanych demokratycznych wyborów decydują

jednoznacznie interesy plutokratów, światowego żydostwa. Jedno wielkie oszukaństwo!”

Coś podobnego zaserwował mi niedawno mój syn. Widywałem Konny'ego z okazji

odwiedzin i kiedy dla nawiązania z nim rozmowy po ojcowsku wspomniałem mimochodem mój

artykuł o zbliżających się wyborach do Landtagu w Szlezwiku - Holsztynie, usłyszałem: -

Przecież to jedno wielkie oszukaństwo. Czy na Wall Street, czy tutaj: wszędzie panuje

plutokracja, rządzi pieniądz!

Po pierwszym rejsie na Maderę, podczas którego zmarł kapitan Lübbe i od Lizbony na

resztę podróży dowództwo objął kapitan Petersen, zaczęły się, już pod kapitanem Heinrichem

Bertramem, letnie wycieczki do Norwegii. Łącznie było ich jedenaście, trwały za każdym razem

pięć dni i - ponieważ cieszyły się niezwykłą popularnością - szybko się sprzedawały. Również w

następnym roku należały do programu KdF. I w jedną z tych ostatnich podróży morskich do

fiordów - przypuszczam, że była to przedostatnia, w połowie sierpnia - pojechali rodzice matki.

Właściwie to władze Partii we Wrzeszczu na uczestników wycieczki do Norwegii

upatrzyły sobie majstra stolarskiego Liebenaua i jego żonę, ponieważ majster był właścicielem

owczarka imieniem Harras, któremu w psiarni policji Wolnego Miasta udało się pokryć sukę, zaś

z wydanego przez nią na świat miotu wywodził się ulubiony pies führera Prinz, prezent od

kierownictwa gdańskiego okręgu, w związku z czym reproduktora Harrasa wymieniano

kilkakrotnie na łamach „Danziger Vorposten”. Tę baśń matka wyśpiewywała mi od dzieciństwa:

swoją psią historię wraz z rodowodem długim jak powieść. Zawsze ilekroć chodziło o psa,

chodziło też o małą Tullę. Na przykład mając siedem lat, kiedy jej brat Konrad utopił się podczas

kąpieli w Bałtyku, matka jakoby ukryła się na tydzień w budzie psa pilnującego stolarni. Przez te

wszystkie dni do nikogo słowem się nie odezwała. - Nawet żem z jego michy żarła. Ochłapy! No,

co są takiemu psu daje. To mój tydżeń w psiej budże beł, kiedy to żem ani słowa ni rzekła, tak

mnie naszego Konrada żal beło. Od urodzenia głuchoniemy beł...

Ale kiedy właścicielowi psa Liebenauowi, którego syn Harry był kuzynem matki,

zaoferowano podróż do Norwegii na ulubionym przez wszystkich statku KdP, ten z ubolewaniem

odmówił, ponieważ stolarnia miała huk roboty: prace wykończeniowe przy barakach w pobliżu

lotniska. Zaproponował kreisleiterowi Partii kandydaturę swego sumiennego pomocnika,

gorliwego towarzysza partyjnego Augusta Pokriefke i jego żony Erny. On z firmowej kasy

pokryje koszty miejsc w kabinie oraz i tak ulgowych biletów do Hamburga.

- Żebym jesz fotografie miała, co na „Gusztlofie” psztryknięte zoształy, to bym tobie

pokazacz mogła, ile oni w te parę dni zobaczyli... - W szczególności matka Tulli podobno

rozpływała się nad salą strojów, oranżerią, porannym wspólnym śpiewaniem i przygrywającą

wieczorami okrętową orkiestrą, niestety w żadnym z fiordów nie wolno było zejść na ląd, być

może z powodu skąpego w Rzeszy wydzielania dewiz. Ale na jednym ze zdjęć, które jak

wszystkie inne migawki przepadło razem z albumem, ,jak na sztatek kryszka przyszła”, można

było zobaczyć roześmianego i roztańczonego Augusta Pokriefke pośród norweskiej grupy

folklorystycznej przybyłej na pokład w odwiedziny. - Mój tatusz, co to w zasadzę całkiem

wesołym goszczem beł, jak z Norwegii wrócził, to od rana do nocy są zachwycał. Taki ju beł: na

szto pięczdżesząt procent. I dlatego chczał, bym są za jungmedelkę zoształa. Ale ja żem ni

chczała. Później też ni, jak żeszmy do Rajchu wróczili i wszysztkie dżewczyny do Bedeemu

wsztąpicz muszały...

Pewnie to prawda, co twierdzi matka. Nie dała się zorganizować. Wszystko musiało

zawsze być dobrowolne. Ale nawet jako członkini SED i wyróżniająca się kierowniczka brygady

stolarskiej, która wyrabiała tony mebli sypialnianych dla Rosjan, a i później przy wykańczaniu

wnętrz na osiedlu z wielkiej płyty Grosser Dreesch przeważnie przekraczała plan, przysparzała

sobie kłopotów, ponieważ wszędzie czuła się osaczona przez rewizjonistów i podobnych wrogów

klasowych. Ale to, że ja z własnej i nieprzymuszonej woli zapisałem się do FDJ, też jej nie

pasowało: _ Ni sztarczy, że ja tu dla tych drani tyracz muszę!

Mój syn musiał bardzo wiele wziąć z matki. Muszą to być geny, jak przypuszcza moja

była. W każdym razie Konny nie chciał wstępować nigdzie, ani do klubu wioślarskiego w

Ratzeburgu, ani - jak mu radziła Gabi - do skautów. Z jej ust usłyszałem: - Jest typowym

odludkiem, trudnym do socjalizacji. Kilku moich kolegów - nauczycieli mówi, że myślenie

Konny'ego jest nastawione wyłącznie na przeszłość, jakkolwiek na zewnątrz bardzo się interesuje

nowościami technicznymi, na przykład komputerami i nowoczesnym komunikowaniem się...

A jakże! To matka, wkrótce po spotkaniu tych, co ocaleli, w nadbałtyckim kąpielisku

Damp, podarowała mojemu synowi Macintosha ze wszystkimi bajerami. Miał zaledwie

piętnaście lat, kiedy ona go zakaziła. To jej, tylko jej wina, że chłopak się pogrążył. W każdym

razie oboje z Gabi jesteśmy bądź co bądź zgodni co do tego: z chwilą, gdy Konny dostał

komputer, zaczęło się całe nieszczęście.

Nigdy nie miałem przekonania do ludzi, którzy wciąż wpatrują się tylko w jeden punkt, aż

zacznie się tlić, kopcić, gorzeć. Na przykład do Gustloffa, któremu cel wytyczała jedynie wola

führera, albo do Marinesko, który w pokojowych czasach ćwiczył się tylko w jednym, w

zatapianiu statków, albo do Dawida Frankfurtera, który właściwie sam się chciał zastrzelić,

potem jednak, chcąc dać znak swemu narodowi, czterema kulami podziurawił ciało kogoś

innego.

O nim, postaci smętnego oblicza, reżyser Rolf Lyssy w końcu lat sześćdziesiątych

nakręcił film. Obejrzałem sobie kasetę na ekranie domowego telewizora; w kinach tego czarno -

białego filmu dawno już nie wyświetlają. Lyssy bardzo starannie obchodzi się z faktami.

Widzimy, jak student medycyny, który na początku chodzi w berecie, potem w kapeluszu,

desperacko pali papierosa za papierosem i łyka tabletki. Przy kupnie rewolweru na berneńskim

Starym Mieście dwa tuziny nabojów kosztują trzy franki siedemdziesiąt. Zanim jeszcze Gustloff

w cywilnym ubraniu wkroczy do swego gabinetu, Frankfurter, inaczej niż w mojej wersji,

czekając wkłada kapelusz, przesiada się z fotela na krzesło i potem strzela w kapeluszu na

głowie. Zgłosiwszy się na posterunek policji w Davos i wyrecytowawszy swoje zeznanie

nieporuszenie, jak wyuczony na pamięć szkolny wiersz, kładzie jako dowód rewolwer na

policyjnym biurku.

Film nie mówi rzeczy nowych. Ciekawe jednak są wmontowane fragmenty Kroniki

Tygodniowej ukazujące przykrytą flagą ze swastyką trumnę w śnieżycy. Cały Schwerin jest

zaśnieżony, podczas gdy kondukt pogrzebowy przemierza swoją drogę. Odmiennie, niż to

opisywały sprawozdania, bardzo niewielu cywili pozdrawia trumnę uniesioną dłonią. Aktor

grający mordercę Frankfurtera na procesie, posadzony między dwoma policjantami

kantonalnymi, wydaje się bardzo drobny. Mówi: - Gustloff był jedynym, którego mogłem

dosięgnąć... - Mówi: - Chciałem unicestwić zarazę, nie osobę...

Następnie film pokazuje, jak więzień Frankfurter pomiędzy innymi więźniami dzień w

dzień pracuje przy krośnie tkackim. Czas upływa. I widać wyraźnie, że w ciągu pierwszych lat

odbywania kary w więzieniu Sennhof w Chur - kiedy to jednocześnie i jakby w innym filmie

dowódca okrętu podwodnego Aleksander Marinesko w przybrzeżnych wodach wschodniego

Bałtyku ćwiczył szybkie zanurzenie po ataku nawodnym, a statek KdF „Wilhelm Gustloff raz po

raz kursował ku fiordom Norwegii i białym nocom - powoli wychodzi on z doskwierającej mu

choroby kości: Wygląda na dobrze odżywionego, jest pucołowaty i już nie pali.

Naturalnie w filmie Lyssy'ego nie widać ani „Gustloffa”, ani sowieckiego okrętu

podwodnego; tylko kilkakrotne przejścia na krosna tkackie poprzez odgłosy ich pracy pozwalają

się domyślać, że wraz z wydłużaniem się prostej tkaniny upływa czas. I raz za razem lekarz

więzienny potwierdza więźniowi Frankfurterowi, że długotrwały pobyt w zamknięciu coraz

bardziej wychodzi mu na zdrowie. Wprawdzie wygląda na to, że sprawca odsiedział już swój

czyn i jest teraz innym człowiekiem, ja jednak obstaję przy swoim: czuję obcość, nie mam

przekonania do nikogo, kto ma przed oczyma tylko jeden jedyny cel, na przykład mój syn...

Ona mu to wpoiła. Za to, matko, i za to, żeś mnie urodziła, kiedy statek zatonął,

nienawidzę cię. Również to, że przeżyłem, od czasu do czasu bywało mi nienawistne, bo gdybyś

ty, matko, kiedy obowiązywało hasło „Ratuj się, kto może”, jak tysiąc innych, bliska rozwiązania

wypadła za burtę, mimo pasa ratunkowego na brzuchu zdrętwiała w lodowatej wodzie albo

gdyby siła ssąca tonącego przez dziób statku porwała cię w głębinę razem z nie narodzonym

mną...

Ale nie. Nie wolno mi, jeszcze nie wolno mi przejść do zasadniczego punktu mojej

przypadkowej egzystencji, bo statek miał jeszcze przed sobą pokojowe rejsy KdF.

Dziesięciokrotnie opływało się włoski but, łącznie z Sycylią, i to ze schodzeniem na ląd w

Neapolu i Palermo, bo przecież Włochy, jako że wzorowo po faszystowsku zorganizowane, były

krajem zaprzyjaźnionym; i tu, i tam pozdrawiano się uniesioną prawicą.

Po nocnej jeździe koleją starannie zazwyczaj wybrani pasażerowie wchodzili na pokład w

Genui. A po opłynięciu półwyspu wracało się z Wenecji pociągiem. Coraz częściej pojawiały się

grube ryby z Partii i gospodarki, co podważało bezklasowość społeczności podróżującej statkiem

KdF. Na przykład na jednym z rejsów wokół włoskiego buta płynął „Gustloffem” jako

zaproszony gość słynny twórca volkswagena, który początkowo nazywał się KdP - Wagen;

profesor Porsche interesował się zwłaszcza supernowoczesną maszynownią statku.

Przezimowawszy w Genui „Gustloff” w połowie marca trzydziestego dziewiątego znów

zawinął do Hamburga. Gdy w niewiele dni później wszedł do służby „Robert Ley”, flota KdF

liczyła trzynaście statków, ale rejsy wycieczkowe dla robotników i urzędników na razie się

skończyły. W nieznanym kierunku i bez pasażerów siedem statków floty, pomiędzy nimi „Ley” i

„Gustloff”, popłynęło w dół Łaby i dopiero na wysokości Brunsbüttelkoog zapieczętowany

dotychczas rozkaz wyjawił cel podróży: hiszpański port Vigo.

Po raz pierwszy statki miały być użyte do transportu wojsk. Jako że wojna domowa

dobiegła końca, generał Franco, a wraz z nim Falanga odnieśli zwycięstwo, walczący od

trzydziestego szóstego po stronie Franco niemieccy ochotnicy z Legionu Condor mogli wrócić do

kraju.

Oczywiście formacja wojskowa o tej nazwie była dla przeżuwającego wszystko internetu

nie lada gratką. Wyprzedzając wszystkich „www.blutzeuge.de” donosiła o przetransportowaniu

88 pułku lotnictwa i artylerii przeciwlotniczej do ojczyzny. Legioniści wracali na pokładzie

„Gustloffa” tak współcześnie, jakby to dopiero wczoraj pokonali Czerwonych. Mój Webmaster

zdawał relację solo, chat - room pozostał zamknięty, nie dopuszczał do dwugłosu - Wilhelm

kontra Dawid - którego tematem byłoby zbombardowanie baskijskiego miasta Guernica przez

nasze junkersy i heinkle, chociaż samoloty tych typów, czy to w locie nurkowym, czy przy

zrzucaniu bomb, stale ilustrowały Website obchodów zwycięstwa.

Z początku rzecznik Kamractwa Schwerin zachowywał dystans historyka wojskowości i

udowadniał, że wojna domowa w Hiszpanii stwarzała okazję do wypróbowania nowych

rodzajów broni, tak jak chociażby przed kilku laty wojna w Zatoce dała Amerykanom szansę

sprawdzenia nowych systemów rakietowych. Potem jednak recytował na cześć Legionu Condor

już tylko hymny pochwalne. Widać obkuł się z pomocą solidnie udokumentowanej książki

Heinza Schöna, bo jak tamten entuzjastycznie opisywał przybycie statku i powitanie

powracających. I na podobieństwo kronikarza „Gustloffa”, którego wielokrotnie cytował on -

line, odgrywał rolę naocznego świadka: „Na pokładzie panował bombowy nastrój...” i

odnotowywał „huczne brawa”, kiedy legionistów witał później feldmarszałek Göring. Nawet

„Pruski marsz grenadierów” rżnięty od ucha do ucha, gdy „Gustloff” i „Ley” cumowały przy

hamburskim dalekomorskim nabrzeżu, zamieścił na swojej Website w postaci zapisu nutowego

ze wszystkimi tramtadrata.

Podczas gdy „Gustloff pierwszy raz posłużył do transportowania wojsk, a Dawid

Frankfurter w coraz lepszym stanie zdrowia odsiadywał trzeci rok w więzieniu Sennhof,

Aleksander Marinesko niezmordowanie kontynuował swoje ćwiczebne rejsy na wodach

przybrzeżnych. W archiwum morskim Floty Bałtyckiej spod Czerwonego Sztandaru znalazł się

dotyczący okrętu podwodnego „M 96” dokument, z którego można wnosić, że dowódcy udało się

tak wyćwiczyć załogę w fingowanym ataku nawodnym, iż w końcu wykonywała manewr

zanurzenia w rekordowym czasie 19,5 sekundy; przeciętna osiągana przez inne okręty wynosiła

28 sekund. „M 96” był przygotowany na wypadek wojny. A także na Website schwerińskiego

Kamractwa wyglądało na to, że z niejednokrotnie cytowanym urywkiem pieśni: „Nadejdzie

kiedyś pomsty dzień...” jest się wprawdzie jeszcze nie przygotowanym, ale gotowym na coś

nieokreślonego - dzień pomsty?

Mimo to nie mogłem pozbyć się myśli, że to nie jakiś dinozaur w rodzaju matki wałkował

przedpotopowe kawałki, niestrudzenie bełtał brunatną bryję i puszczał zdartą płytę z triumfami

Tysiącletniej Rzeszy, lecz całkiem młody człowiek, być może skin inteligentniejszego rodzaju

albo zacietrzewiony gimnazjalista, popisywał się w sieci swoimi sofizmatami. Ale nie podążałem

za moimi przeczuciami, nie chciałem przyznać, że pewne sformułowania rozpowszechnianych

cyfrowo enuncjacji, choćby samo w sobie niewinne zdanie: ,,'Gustloff to był piękny statek”, w

natarczywy sposób wydawały mi się znajome. Nie był to co prawda oryginalny ton matki, ale...

Co pozostawało, to tykająca, choć wciąż zagłuszana pewność: To mógłby być, nie, to jest

mój syn, który tu od miesięcy... To jest Konrad, który się... Za tym kryje się Konny...

Długo ozdabiałem moje przeczucia pytaniami: To przecież nie będzie chyba krew z

twojej własnej krwi? Czy to możliwe, żeby ktoś, kto jakoś tam został wychowany w duchu

lewicowo - liberalnym, zapuścił się tak daleko na prawicowe manowce? Gabi musiałoby to się

rzucić w oczy - może nie?

Potem wszakże nieznany, jak wciąż jeszcze miałem nadzieję, Webmaster opowiedział mi

nazbyt dobrze znaną bajkę: „Był sobie kiedyś mały chłopiec, głuchoniemy od urodzenia, który

utopił się w kąpieli. A jego siostra, która go nieprzytomnie kochała, i później, dużo później

chciała się ratować przed okropnościami wojny wsiadając na wielki statek, nie utopiła się, kiedy

statek pełen uciekinierów został trafiony trzema torpedami wroga i zatonął w lodowatej

wodzie...”

Zrobiło mi się gorąco: To on! To mój syn na swojej Website ilustrowanej postaciami

zabawnych ludzików opowiada bajki całemu światu. Przy tym paple o rodzinnych historyjkach,

wali prosto z mostu, rezygnuje z kamuflażu: „Owa siostra Konrada, która po śmierci swego

kędzierzawego brata przez trzy dni krzyczała, a potem przez tydzień milczała, to moja kochana

babka, której w imieniu Kamractwa Schwerin przysiągłem na jej białe włosy, że będę świadczył

prawdę, nic tylko prawdę: To światowe żydostwo chce nas, Niemców, po wszystkie czasy

trzymać pod pręgierzem...”

I tak dalej, i tak dalej. Zadzwoniłem do matki i dostałem ochrzan: - No cosz takiego!

Latami żesz są naszym Konradżikiem ni zajmował, aż tu raptem cosz ci odbija i na troszkliwego

tatusza są zgrywasz...

Telefonowałem także do Gabi, wreszcie na weekend pojechałem do Mölln, tej sennej

dziury, i nawet przyniosłem kwiaty. Okazało się, że Konny jest w Schwerinie w odwiedzinach u

babki. Kiedy przed moją byłą rozsznurowałem paczkę z dręczącymi mnie troskami, nie słuchała

nawet minuty: - Zabraniam ci w moim domu wygadywania takich rzeczy i posądzania mego syna

o kontakty ze skrajną prawicą...

Starałem się zachować spokój, poddałem pod rozwagę, że w Mölln, tym skądinąd

sielankowym miasteczku, trzy i pół roku temu doszło do zbrodniczego podpalenia dwóch domów

zamieszkałych przez Turków. Wszystkie gazety szalały za doniesieniami specjalnych

wysłanników. Moja skromna osoba też miała swój wkład pichcąc agencyjne wiadomości. Nawet

zagranica była zaniepokojona, że w Niemczech znowu... Bądź co bądź były trzy ofiary

śmiertelne. Wprawdzie złapano kilku pętaków, a dwaj sprawcy dostali wysokie kary więzienia,

ale mogło się zdarzyć, że jakaś nowa organizacja, paru tych świrniętych skinów, szukała

kontaktu z naszym Konnym. Tutaj w Mölln, a może w Schwerinie...

Roześmiała mi się w nos: - Możesz sobie wyobrazić Konrada u tych wyjców? Poważnie!

Taki samotnik jak on w hordzie rozrabiaków? Śmiechu warte. Ale takie podejrzenia są nader

typowe dla tego rodzaju dziennikarstwa, jakie ty uprawiałeś, dla kogo się dało.

Gabi nie oszczędziła mi przypomnienia, obfitującego w szczegóły, o mojej pracy w

Springerowskiej prasie sprzed blisko trzydziestu lat, o pisanych przeze mnie „paranoidalnie

napastliwych” artykułach przeciwko lewicy: Nawiasem mówiąc, jeśli ktoś ma w skrytości

prawicową szajbę, to właśnie ty, w dalszym ciągu...

Oj, tak, tak! Znam swoje otchłanie. Wiem, ile się trzeba napocić, żeby ich nie odsłonić.

Ciągle staram się, nie chcę być ani za, ani przeciw. Z reguły zachowuję neutralność. Bo kiedy

piszę coś na zamówienie, obojętnie czyje, to tylko stwierdzam, tylko relacjonuję, ale nie

odpuszczam...

Dlatego, chcąc się dowiedzieć, jak sprawy stoją - i to wprost od Konny'ego - zatrzymałem

się w pobliżu mojej byłej w hotelu z widokiem na jezioro. Kilka razy dzwoniłem do Gabi,

chciałem rozmawiać z moim synem. W niedzielę wieczorem w końcu wrócił, przyjechał ze

Schwerina autobusem. W każdym razie nie chodził w spadochroniarskich buciorach, był w

normalnych botkach do dżinsów i w kolorowym norweskim pulowerze. Wyglądał właściwie

miło i nie zgolił swych z natury kręcących się włosów. W okularach sprawiał wrażenie

przemądrzalca. Na mnie nie zwracał uwagi, w ogóle mówił mało, zamienił tylko kilka słów ze

swoją matką. Była sałatka i kanapki, do tego sok jabłkowy.

Ale zanim Konny po wspólnej kolacji zdążył zniknąć w swoim pokoju, dopadłem go w

korytarzu. Zadawałem ostentacyjnie zdawkowe pytania: Jak idzie w szkole, czy ma przyjaciół, a

może przyjaciółkę, jaki sport uprawia, co dla niego znaczy drogi z pewnością prezent

urodzinowy od babki, którego cenę z grubsza znam, czy komputer i w ogóle możliwość

nowoczesnego komunikowania się, na przykład internet, otwiera nowe horyzonty, co dla niego,

jeśli surfuje po internecie, stanowi punkt ciężkości.

Zdawał się słuchać mojej perory. Miałem też wrażenie, że w jego uderzająco małych

ustach dostrzegam uśmiech. On się uśmiechał! Potem zdjął okulary, włożył je z powrotem i jak

przedtem przy kolacji popatrzył na mnie jak na powietrze. Jego odpowiedź zabrzmiała cicho: -

Od kiedy cię interesuje, co ja robię? - Po pauzie - mój syn stał już w drzwiach swego pokoju -

usłyszałem dopełnienie: - Zajmuję się studiami historycznymi. Wystarczy ta informacja?

Drzwi się zamknęły. Powinienem był zawołać za nim: Ja też, Konny, ja też! Same stare

historie. Chodzi o jeden statek. W maju trzydziestego dziewiątego przywiózł do kraju dobry

tysiąc ochotników ze zwycięskiego Legionu Condor. Ale kogo to jeszcze dzisiaj obchodzi? Może

ciebie, Konny?

4

Na jednym z namotanych przezeń spotkań, które nazywa roboczymi rozmowami,

usłyszałem: Właściwie to każdy wątek akcji spleciony czy choćby luźno związany z Gdańskiem i

okolicą powinien by być jego rzeczą. Do niego zatem i do nikogo innego należałoby zdanie

sprawy ze wszystkiego, co się tyczy statku, dlaczego tak został nazwany i jakim celom służył po

wybuchu wojny, a także opowiedzenie w krótszej czy dłuższej formie o zagładzie na wysokości

Ławicy Słupskiej. Zaraz po ukazaniu się opasłego tomiska „Psich lat” zwaliła się na niego cała ta

materia. On - a któż inny? - powinien był przenieść ją na papier warstwa po warstwie. Bo nie

brakowało wskazówek co do losu Pokriefków, z Tullą na czele. Co najmniej można było się

domyślać, że ta przetrzebiona rodzina - obaj starsi bracia Tulli zginęli na froncie - należała do

niepoliczonych tysięcy uciekinierów, którzy w ostatniej chwili dostali się na przepełnionego

„Gustloffa”, razem z ciężarną Tullą.

Niestety, powiedział, nic takiego spod jego ręki nie wyszło. To jego zaniedbanie, godne

ubolewania, co więcej: to jego porażka. Ale on nie chce się wymigiwać, tylko przyznaje, że w

połowie lat sześćdziesiątych miał dość przeszłości, żarłoczna, mówiąca nieustannie: dziśdziśdziś

teraźniejszość nie pozwoliła mu w porę na jakichś dwustu kartkach papieru... Teraz jest dla niego

za późno. W zastępstwie co prawda nie wynalazł, ale po długich poszukiwaniach odkrył mnie na

listach ocalałych jak znalezisko. Jako osoba o mało wyrazistym profilu mam jednak odpowiednie

predyspozycje: urodzony, kiedy statek tonął.

Potem dodał jeszcze, że przykro mu z powodu mojego syna, ale nie mógł wiedzieć, że za

złowieszczą homepage „www.blutzeuge.de” kryje się wnuk Tulli, chociaż dla nikogo nie

powinno być zaskoczeniem, że Tullę Pokriefke jako babkę stać na tego rodzaju potomka. Zawsze

ciągnęło ją do skrajności, a jest, jak widać, nie do zdarcia. Ale teraz, zagrzewał swego pomagiera,

znów jest moja kolej, muszę opowiedzieć, co się dalej działo ze statkiem po przetransportowaniu

części oddziałów osławionego Legionu Condor z hiszpańskiego portu do Hamburga.

Krótko i węzłowato można by rzec: A potem zaczęła się wojna. Ale nie tak zaraz.

Przedtem, w ciągu długiego pięknego lata, statkowi KdF dane było na dobrze znanej trasie odbyć

pół tuzina rejsów do Norwegii. Nadal bez schodzenia na ląd. Na pokładzie znajdowali się

przeważnie robotnicy i urzędnicy z Zagłębia Ruhry i Berlina, z Hanoweru i Bremy. Poza tym

małe grupy Niemców z zagranicy. Statek wpływał do Byfjordu i pozwalał fotografującym

wycieczkowiczom napatrzeć się na miasto Bergen. W programie był również Hardangerfjord, a

na koniec Sognefjord, gdzie pstrykano nadzwyczaj dużo pamiątkowych zdjęć. Do lipca włącznie

można było podziwiać jako dodatkową atrakcję i uwieczniać jako przeżycie białe noce.

Pięciodniowy rejs, po niewielkiej podwyżce, kosztował obecnie czterdzieści pięć reichsmarek.

A potem wciąż jeszcze nie zaczynała się wojna, za to „Gustloff” służył wychowaniu

fizycznemu. Przez dwa tygodnie w Sztokholmie odbywały się pokojowe pokazy gimnastyczne,

„Lingiada”, nazwana tak na cześć Petera Henryka Linga, jak przypuszczam, szwedzkiego ojca

gimnastyki w rodzaju naszego Jahna. Statek wycieczkowy zamieszkiwało ponad tysiąc

jednakowo ubranych gimnastyków i gimnastyczek, wśród nich dziewczęta ze Służby Pracy,

reprezentacja narodowa w ćwiczeniach na drążku, ale też starsi panowie, którzy wciąż jeszcze

popisywali się na poręczach, oraz grupy gimnastyczne wspólnoty „Wiara i Piękno” i dużo dzieci

wyszkolonych w masowych pokazach na stadionie.

Kapitan Bertram nie zacumował w porcie, lecz stał na kotwicy w miejscu z widokiem na

miasto. Motorowe łodzie ratunkowe w regularnym ruchu wahadłowym przewoziły gimnastyków

i gimnastyczki. Dzięki temu sportowcy pozostawali pod nadzorem. Nie doszło do incydentów. Z

posiadanych przeze mnie materiałów można wnosić, że ta misja specjalna była sukcesem i

przysłużyła się przyjaźni niemiecko - szwedzkiej. Wszystkim osobom kierującym występami

gimnastyków wręczono ufundowane specjalnie przez króla Szwecji pamiątkowe plakietki. 6

sierpnia 1939 „Wilhelm Gustloff” wpłynął do hamburskiego portu. Natychmiast wznowiono

wycieczkowy program KdP.

Ale potem wojna zaczęła się naprawdę. To znaczy podczas gdy statek po raz ostatni w

czasach pokojowych trzymał się kursu na wybrzeże Norwegii, w ciągu nocy z 24 na 25 sierpnia

kapitanowi doręczono radiotelegram, którego rozszyfrowany tekst wzywał go do otwarcia

zapieczętowanego listu przechowywanego w kajucie kapitańskiej, po czym kapitan Bertram w

myśl rozkazu „QWA 7” nakazał przerwać wycieczkowy rejs i - nie budząc zaniepokojenia

pasażerów wyjaśnieniami - wziąć kurs na port macierzysty. W cztery dni po zawinięciu do

Hamburga wybuchła druga wojna światowa.

Skończyła się „Siła przez Radość”. Skończyły się morskie rejsy wycieczkowe. Skończyły

się pamiątkowe zdjęcia i pogawędki na pokładzie słonecznym. Skończyła się wesołość i

skończyło się bezklasowe wymieszanie wycieczkowego towarzystwa. Podległa Niemieckiemu

Frontowi Pracy organizacja poczęła się specjalizować w dostarczaniu rozrywki wszystkim

jednostkom Wehrmachtu i na razie bardzo wolno rosnącej liczbie rannych. Z teatrów KdP

powstały teatry frontowe. Statki floty KdF przeszły pod dowództwo Kriegsmarine, a więc

również „Wilhelm Gustloff, który został przekształcony na statek szpitalny z pięciuset łóżkami.

W miejsce części zwolnionej pokojowej załogi na pokładzie pojawił się personel sanitarny.

Zielony pas okalający kadłub i czerwone krzyże po obu stronach komina nadały statkowi nowy

wygląd.

Tak oznakowany, zgodnie z międzynarodową konwencją, „Gustloff” 27 września wziął

kurs na Morze Bałtyckie, minął wyspy Zelandia i Bornholm i po niczym nie zakłóconej żegludze

zacumował w Gdańsku - Nowym Porcie naprzeciw Westerplatte, o które jeszcze niedawno

toczyły się walki. Od razu przyjęto kilkuset polskich rannych, ponadto dziesięciu poranionych

członków załogi trałowca „M 85”, który w Zatoce Gdańskiej wpadł na polską minę i zatonął;

więcej pacjentów po stronie własnej na razie się nie uzbierało.

A jak przeżył wybuch wojny odsiadujący karę na neutralnej ziemi szwajcarskiej więzień

Dawid Frankfurter, który mierzonymi strzałami mimowolnie przyczynił się do tego, że statek

będący teraz statkiem szpitalnym otrzymał taką a nie inną nazwę? Należy przypuszczać, że 1

września w więzieniu Sennhof w przebiegu dnia nie odnotowano żadnych szczególnych zdarzeń;

ale po zachowaniu więźniów ponoć można było odtąd poznać, jaka była w danym momencie

sytuacja wojskowa, jakie piętno nosił na sobie Żyd Frankfurter, jakim poważaniem w danej

chwili się cieszył. Z grubsza biorąc odsetek antysemitów w więzieniu odpowiadał chyba temu, co

dawało się zaobserwować poza murami: w skali całej Konfederacji proporcje rozkładały się

równo.

I co robił kapitan Marinesko, kiedy najpierw niemieccy, a potem, na mocy paktu Hitlera

ze Stalinem, także rosyjscy żołnierze wkroczyli do Polski? Nadal był dowódcą

dwustupięćdziesięciotonowego okrętu podwodnego „M 96” i ponieważ nie padł rozkaz podjęcia

działań bojowych, ćwiczył ze swą osiemnastoosobową załogą szybkie zanurzanie we wschodnim

Bałtyku. Nieodmiennie spragniony pozostał na lądzie pijanicą, którym był zawsze, miał kilka

historii z kobietami, ale do tej pory żadnego postępowania dyscyplinarnego na karku i zapewne

marzył o większym okręcie, wyposażonym nie w dwie, lecz więcej wyrzutni torpedowych.

Poniewczasie, jak mówią, człowiek jest mądrzejszy. Teraz to już wiem, że mój syn miał

luźny kontakt ze skinami. W Mölln było kilku osobników tego pokroju. Z powodu lokalnego

zdarzenia o skutkach śmiertelnych pozostawali prawdopodobnie pod obserwacją i dawali o sobie

znać gdzie indziej, w Wismarze albo na większych spędach w Brandenburgii. W Mölln Konny

pewnie zachowywał dystans, ale w Schwerinie, gdzie bywał nie tylko w weekendy, lecz spędzał

też u babki część wakacji, dla znaczniejszej hordy łysoli, wzmocnionej przez grupy z

okolicznych terenów Meklemburgii, wygłosił odczyt, który widać wypadł mu zbyt rozwlekle, bo

w trakcie wygłaszania musiał go skracać, chociaż jego przygotowane na piśmie wywody były

poświęcone męczennikowi i wielkiemu synowi miasta.

Bądź co bądź Konny'emu chyba udało się przedtem pozyskać dla swego tematu trochę

osiadłych tam i - jak zwykle - opętanych hasłami nienawiści i zajadłej niechęci do cudzoziemców

młodych nazistów, bo przez krótki czas to lokalne zbiorowisko nazywało się „Kamractwem

Wilhelma Gustloffa”. Jak można było się później dowiedzieć, impreza odbyła się w tylnej sali

gospody przy Schweriner Strasse.

Członkowie skrajnie prawicowej partii oraz zainteresowani obywatele warstwy średniej

stanowili blisko pięćdziesięcioosobową publiczność. Matki wśród nich nie było.

Usiłuję wyobrazić sobie mojego syna, jak chudy i wybujały, w okularach i norweskim

pulowerze, z kędzierzawą głową porusza się pomiędzy łysymi pałami. On, amator soków, w

otoczeniu mięśniaków uzbrojonych w butelki piwa. On, ze swym wysokim, ustawicznie

załamującym się chłopięcym głosem, zagłuszany przez wrzaskliwców. On, samotnik,

zadomowiony w przesyconym potem zaduchu.

Nie, on się nie dopasował, pozostał obcym ciałem w światku z reguły odrzucającym

wszystko, co obce. Nie sposób było żądać od niego nienawiści do Turków, bicia Murzynów w

wolnych chwilach i wymyślania komu się da od czarnuchów. Toteż jego odczyt nie zawierał

wezwania do przemocy. Opisując morderstwo w Davos, które analizował ze wszystkimi

szczegółami, rzeczowo jak policjant szukający motywu, mówił co prawda jak na swojej Website

o domniemanych mocodawcach mordercy, o „światowym żydostwie” i o „zażydzonej

plutokracji”, ale w tekście jego mowy nie znalazły się takie wyzwiska jak „żydowskie świnie”

czy zawołania w stylu „Żydy do piachu!” Nawet żądanie, żeby ponownie postawić kamień

pamiątkowy na południowym brzegu Jeziora Schwerińskiego, „dokładnie tam, gdzie od 1937

wznosił się wysoki granit ku czci męczennika”, zostało wysunięte w cywilizowanej formie

wniosku, odwołującego się do ogólnie przyjętych demokratycznych zwyczajów. Jednakże gdy

zaproponował zgromadzonym słuchaczom, żeby w tej sprawie domagać się od meklemburskiego

Landtagu przeprowadzenia referendum, podobno odpowiedział mu szyderczy śmiech. Szkoda, że

matki przy tym nie było.

Konny to przełknął i od razu zaczął opowiadać o statku, poczynając od wodowania.

Zdarzały mu się przy tym dłużyzny, kiedy omawiał sens i cel organizacji „Kraft durch Freude”.

Natomiast jego relacja o udziale przekształconego na szpital statku w zajmowaniu Norwegii i

Danii przez jednostki Wehrmachtu i Kriegsmarine w jakiejś mierze przyciągnęła uwagę piwoszy,

zwłaszcza że do rannych na pokładzie statku należało kilku „bohaterów z Narwiku”. Ale

ponieważ po zwycięskiej kampanii francuskiej nie doszło do operacji „Lew Morski”, to znaczy

zajęcia Anglii i wykorzystania „Gustloffa” do transportu wojsk, i wkrótce można już było

opowiadać tylko o nudnym okresie postoju statku w Gotenhafen, ta nuda przeniosła się na

publiczność.

Mój syn nie zdołał dociągnąć odczytu do końca. Takie okrzyki jak „Dość tego!” i „Co to

za dyrdymały!” oraz hałas powodowany waleniem butelkami w stoły sprawiły, że dalsze losy

statku, jego drogę ku zagładzie mógł przedstawić tylko w wielkim skrócie, zaledwie do momentu

storpedowania. Konny zniósł to z zimną krwią. Jak dobrze, że matki przy tym nie było. Niespełna

szesnastolatek zapewne się pocieszył; ostatecznie w każdej chwili stał przed nim otworem

internet. Nie ma dowodów na dalsze kontaktowanie się ze skinami.

Nie pasował do ogolonych na łyso. Konny wkrótce potem zaczął przygotowywać referat,

który chciał wygłosić wobec nauczycieli i uczniów swego mollneńskiego gimnazjum. Zanim się

z nim upora, lecz nie wygłosi, pozbawiony publiczności, ja nadal będę podążał dotychczasowym

tropem i opowiem na razie o „Gustloffie” w czasach wojny: wobec braku świeżych pacjentów

trzeba było jeszcze raz go przekształcić.

Statek został wypatroszony. W końcu listopada czterdziestego zniknęła aparatura

rentgenowska. Zdemontowano sale operacyjne jak również ambulatorium. Na pokładzie już się

nie uwijały pielęgniarki, nie stały rzędy szpitalnych łóżek. Wraz z większością cywilnej załogi

lekarze i sanitariusze zostali zwolnieni albo przeniesieni na inne statki. Z mechaników pozostała

tylko ekipa konserwująca maszynownię. Miast lekarza naczelnego rządził odtąd oficer broni

podwodnej w stopniu komandora podporucznika; jako dowódca 2. dywizjonu szkolnego u -

bootów decydował on o funkcjonowaniu mieszkalno - szkoleniowego statku, który stał na

cumach jako „pływające koszary”. Kapitan Bertram pozostał na pokładzie, ale nie było kursu

statku, który mógłby wytyczyć. Wprawdzie na fotografiach, jakie mam przed sobą, wygląda

imponująco, ale mimo to był kapitanem rezerwowym, drugorzędnym. Doświadczonemu

marynarzowi floty handlowej trudno było trzymać się wojskowych poleceń, zwłaszcza że na

statku wszystko się zmieniło. Zamiast portretów Leya wisiały oprawione w ramki fotografie

wielkiego admirała. Palarnia na dolnym pokładzie spacerowym przeobraziła się w mesę

oficerską. Duże sale jadalne miały być miejscem spożywania posiłków przez podoficerów i

szeregowych. W części dziobowej urządzono pomieszczenia jadalne i mieszkalne dla pozostałej

załogi cywilnej. Już nie „bezklasowo” stał „Wilhelm Gustloff” przy jednym z nabrzeży polskiego

portu Gdynia, który od pierwszych dni wojny miał się nazywać Gotenhafen. Przycumował tam

na lata.

Cztery kompanie dywizjonu szkolnego mieszkały na statku. W leżących przede mną

papierach, cytowanych zresztą dosłownie i wzbogaconych materiałem ilustracyjnym w internecie

- mój syn czerpał ze źródła, które jest teraz moim - zapewnia się, że komandor podporucznik

Wilhelm Zahn zadbał o twarde warunki szkolenia ochotników. Coraz młodsi podwodniacy - pod

koniec przyjmowano siedemnastolatków - trafiali na pokład na trzy, cztery miesiące. Po tym

okresie wielu z nich szło na pewną śmierć, czy to na Atlantyku, czy na Morzu Śródziemnym, czy

później w trakcie wypadów na wroga na najdalej wysuniętym na północ szlaku do Murmańska,

którym płynęły amerykańskie konwoje ze sprzętem wojennym dla Związku Sowieckiego.

Upływały lata tysiąc dziewięćset czterdziesty, czterdziesty pierwszy, czterdziesty drugi i

produkowały zwycięstwa nadające się na komunikaty nadzwyczajne. Poza ciągłym szkoleniem

kandydatów na śmierć i bezpiecznie wygodną służbą na tyłach frontu pełnioną przez personel

instruktorski i resztki załogi statku - w kinie okrętowym szły stare i nowe filmy Ufy - nic się nie

działo w czasie, kiedy to na Wschodzie staczano bitwy w okrążeniu, a na Pustyni Libijskiej

Afrikakorps zdobywał Tobruk, chyba że występ wielkiego admirała Dönitza z okazji jego wizyty

na oksywskim nabrzeżu w Gotenhafen uznać za wydarzenie, po którym wszelako pozostały tylko

oficjalne zdjęcia.

Wizyta odbyła się w marcu czterdziestego trzeciego. Wówczas padł już Stalingrad. Już

wszystkie linie frontu przesuwały się do tyłu. Jako że panowanie nad przestrzenią powietrzną

Rzeszy dawno zostało utracone, wojna przybliżyła się również tutaj; ale celem dla dywizjonów

bombowych amerykańskiej 8. floty powietrznej było nie pobliskie miasto Gdańsk, lecz

Gotenhafen. Spłonął statek szpitalny „Stuttgart”. Zatopiony został okręt - baza u - bootów

„Eupen”. Po celnych trafieniach zatonęło kilka holowników, jeden parowiec fiński, jeden

szwedzki. W doku został uszkodzony frachtowiec. „Gustloff” natomiast wyszedł z opresji z

rozerwaną ścianą zewnętrzną prawej burty. Wybuch bomby w wodach portowych nie opodal

spowodował uszkodzenie: statek trzeba było zadokować. Potem w czasie próbnej żeglugi po

Zatoce Gdańskiej okazało się, że „pływające koszary” zachowały jeszcze dzielność morską.

Tymczasem dowodzący statkiem kapitan nazywał się już nie Bertram, lecz - jak kiedyś w

okresie KdF - Petersen. Nie było już zwycięstw, tylko niepowodzenia na wszystkich odcinkach

frontu wschodniego, trzeba też było opuścić Pustynię Libijską. Coraz mniej u - bootów wracało z

wypraw na wroga. Wskutek dywanowych nalotów miasta obracały się w perzynę; ale Gdańsk

stał jeszcze ze wszystkimi szczytami i wieżami. W stolarni na przedmieściu Wrzeszcz bez

zakłóceń robiono okna i drzwi do obozowych baraków. W tym czasie, kiedy to trudno było nie

tylko o komunikaty nadzwyczajne, lecz także o masło, mięso, jajka, a nawet owoce strączkowe,

Tulla Pokriefke objęta obowiązkiem służby na potrzeby wojny została konduktorką tramwaju.

Była po raz pierwszy w ciąży, straciła jednak maleńki płód, rozmyślnie wyskakując z tramwaju

w czasie jazdy z Wrzeszcza do Oliwy: kilkakrotnie i zawsze na krótko przed przystankami, o

czym matka opowiadała mi jak o sportowych ćwiczeniach.

I jeszcze coś zdarzyło się tymczasem. Kiedy Szwajcaria musiała się obawiać, że znajdzie

się pod okupacją wciąż jeszcze potężnego sąsiada, przeniesiono Dawida Frankfurtera z więzienia

w Chur do zakładu karnego położonego we francuskojęzycznej części kraju, dla jego

bezpieczeństwa, jak mówiono; a dowódca dwustupięćdziesięciotonowego okrętu „M 96”,

Aleksander Marinesko, jako kapitan trzeciej rangi, objął nową jednostkę. Dwa lata wcześniej

zatopił transportowiec, który według jego danych miał mieć siedem tysięcy ton, a według danych

sowieckiego kierownictwa floty zaledwie tysiąc osiemset.

Nowy okręt, „S 13”, o którym Marinesko, czy to na trzeźwo, czy w pijanym widzie,

marzył tak długo, należał do klasy „Staliniec”. Być może to los, nie, przypadek, nie, surowe

warunki traktatu wersalskiego pomogły mu otrzymać dowództwo nowocześnie wyposażonego

okrętu. Ponieważ po zakończeniu pierwszej wojny światowej Rzeszy Niemieckiej nie wolno było

budować okrętów podwodnych, stocznia Kruppa Germania z Kilonii i Zakłady Budowy Silników

Okrętowych S.A. z Bremy zamówiły, według swoich planów i na zlecenie Reichsmarine, w

haskim „Ingenieurs Kantoor voor Scheepsbouw” projekt okrętu dalekomorskiego na najwyższym

poziomie technicznym. Później w ramach niemiecko - sowieckiej współpracy nowa jednostka,

jak przedtem inne okręty typu „Staliniec”, została zwodowana w Związku Sowieckim i - na

krótko przed niemiecką napaścią na Rosję - włączona do służby we Flocie Bałtyckiej spod

Czerwonego Sztandaru. Ilekroć „S 13” opuszczał bazę Smolny w fińskim porcie Turku, miał na

pokładzie dziesięć torped.

Na swojej website mój biegły w sprawach morskich syn reprezentował pogląd, że

zaprojektowany w Holandii okręt podwodny to była „solidna niemiecka robota”. Być może. Na

razie jednak kapitanowi Marinesko udało się jedynie u pomorskich wybrzeży po trzech

chybionych torpedach zatopić ogniem artyleryjskim pełnomorski holownik o nazwie „Siegfried”.

Stumilimetrowe działo zostało użyte zaraz po wynurzeniu.

Pozostawiam teraz statek tam, gdzie stał sobie, jeśli nie liczyć nalotów, w miarę

bezpiecznie, wracam idąc rakiem do mojego prywatnego nieszczęścia. Bo to przecież nie tak, że

od początku można było rozpoznać wyraźnie, dokąd Konrad się zagalopował. W mojej ocenie

wygibasy demonstrowane przezeń w cyberprzestrzeni to były nieszkodliwie dziecinne

niedorzeczności, na przykład kiedy porównywał tanio ze względów propagandowych

skalkulowane podróże KdF z ofertami dzisiejszej turystyki masowej, z kosztami bidetów na rejsy

po Karaibach na pokładzie tak zwanych „statków marzeń” albo z wycieczkami TUI, naturalnie

zawsze na korzyść trzymającego „bezklasowo” kurs na Norwegię „Gustloffa” i innych statków

Frontu Pracy. To był prawdziwy socjalizm, entuzjazmował się na swojej website. Na próżno

komuniści próbowali w NRD rozkręcić coś podobnego. Niestety, można było u niego przeczytać,

ta próba się nie powiodła. Po wojnie nie dokończono nawet budowy wielkiego ośrodka Prora na

Rugii, zaplanowanego w czasach pokojowych na 20 000 plażowiczów.

„Trzeba teraz”, domagał się, „ruinę KdP wziąć jako zabytek pod ochronę!” i po sztubacku

spierał się potem ze swoim, jak długo sądziłem, wymyślonym adwersarzem Dawidem o

przyszłość nie tylko narodowej, lecz i socjalistycznej wspólnoty plemiennej. Cytował Gregora

Strassera, ale też Roberta Leya wystawiając jego ideom stopień „bardzo dobry”. Mówił o

„zdrowym organizmie plemiennym”, na co Dawid ostrzegał przed „socjalistyczną urawniłowką”

i nazywał Leya „ubzdryngolonym na okrągło bufonem”.

Śledziłem w internecie niezbyt zabawną pyskówkę i doszedłem do przekonania: z im

większym zapałem mój syn wynosił pod niebiosa cudowne dzieło „Kraft durch Freude” jako

projekt dla przyszłości i mimo wszelkich niedostatków chwalił wysiłki państwa robotników i

chłopów mające również na oku kwitnący raj wczasów, tym przykrzej przemawiała przezeń jego

babka. Przebywając w chatroomie Konny'ego miałem stale w uszach niewzruszone bajdurzenie

przedwczorajszych.

Tak kiedyś matka agitowała mnie i innych. Za czasów poprzedzających moje przenosiny

na Zachód słyszałem, co wygadywała przy naszym kuchennym stole jako ostatnia stronniczka

Stalina: - I to wam rzekę, drodzy towarzysze, jak nasz Walter Ulbricht w młodoszczi od

sztolarszkiego terminu zaczynał, tak i ja żem na terminowanie do sztolarza poszła i kleju

kosztnego są nawąchała...

Później, po odejściu pierwszego sekretarza, miała ponoć kłopoty. Już nie dlatego, że ja

dałem nogę z enerdowa, tylko że następcę Ulbrichta miała za hetkę - pętelkę, bo to „cherlawy

dekarz”, i wszędzie wietrzyła rewizjonistów.

A wezwana na forum organizacji partyjnej podobno o postaci Wilhelma Gustloffa jako

ofiary syjonizmu wyraziła się mniej więcej tak: „...w tak tragiczny szposób uszmiercony syn

naszego pięknego miaszta Schwerina”.

Mimo to matka utrzymała swoją pozycję. Była lubiana, a jednocześnie budziła lęk. Jako

wielokrotnie odznaczana przodownica pracy miała duże zasługi w wykonywaniu planów

produkcyjnych i do końca kierowała swoją stolarską brygadą w państwowym kombinacie

meblowym przy Güstrower Strasse. Jej też zasługą jest to, że liczba kobiet podejmujących naukę

stolarskiego fachu wzrosła do ponad dwudziestu procent.

Gdy potem upadło państwo robotników i chłopów i berlińskie Powiernictwo -

odpowiedzialne za miasto i cały land - otworzyło filię w Schwerinie, matka jakoby maczała palce

w restrukturyzacji i prywatyzacji państwowej wytwórni kabli, fabryki maszyn do tworzyw

sztucznych i dalszych wielkich przedsiębiorstw, takich jak zakłady wyposażenia okrętowego

Klementa Gottwalda, a nawet swego dawnego kombinatu meblowego. W każdym razie należy

przypuszczać, że kiedy na Wschodzie zaczął się demontaż wszystkiego, nie przegapiła okazji,

żeby się odkuć, bo skoro tylko pojawiły się nowe pieniądze, matka nie była zdana wyłącznie na

swoją emeryturę. A gdy podarowała mojemu synowi komputer z drogim osprzętem, to przez ten

wydatek chyba nie zbiedniała. Impulsu do takiej szczodrości - wobec mnie była dość skąpa -

upatrywałem w zdarzeniu, które co prawda nie wzburzyło prasowego bajora federalnych

Niemiec, ale dla Konny'ego stało się decydujące.

Zanim przejdę do spotkania ocalałych, muszę wszakże wspomnieć o przykrym fakcie,

który chciałby mi wyperswadować ktoś, kto wyrobił sobie nazbyt idealne wyobrażenie o swojej

Tulli: 30 stycznia dziewięćdziesiątego, kiedy przeklęta data zdawała się odesłana do lamusa,

ponieważ wszędzie tańczono na melodię „Niemcy, ojczyzna zjednoczona”, a wszyscy Ossi

oszaleli na punkcie zachodniej marki, matka uaktywniła się na swój sposób.

Na południowym brzegu Jeziora Schwerińskiego niszczało sobie myszate piętrowe

schronisko młodzieżowe. Zbudowano je na początku lat pięćdziesiątych i nazwano imieniem

Kurta Bürgera, starego stalinowca, który wkrótce po zakończeniu wojny przyjechał tu z Moskwy

jako wypróbowany antyfaszysta i zasłużył się w Meklemburgii rządami twardej ręki. I za

schroniskiem młodzieżowym „Kurt Bürger” matka złożyła bukiet róż na długich łodygach, mniej

więcej tam, gdzie kiedyś wznosił się podobno zwrócony w stronę jeziora wielki granit ustawiony

ku czci męczennika. Zrobiła to po ciemku, punktualnie o dwudziestej drugiej osiemnaście. W

każdym razie opowiadając później swojej przyjaciółce Jenny i mnie o tej nocnej akcji podała tak

dokładny czas. Była zupełnie sama i na tyłach nieczynnego zimą schroniska szukała określonego

miejsca przy pomocy latarki. Długo nie miała pewności, potem jednak pod zasnutym niebem i w

mżawce zdecydowała: to było tutaj. - Ale ja żem ni dla Gusztlofa z kwiatami przyszła. Takich jak

on nażistów zakatrupionych szyto - kryto to dużo beło. Ni, to przez pamięcz o sztatku i tych

wszysztkich dżeczaczkach, co są wtedy w lodowatym morzu potopiły, żem dokładnie o

dwudżestej drugiej oszemnaszcze mój bukiet białych róż złożyła. I żem są popłakała, chocz to' ju

czterdżeszczi piecz lat...

W pięć lat później matka już nie była sama. Pan Schön, dyrekcja nadbałtyckiego

kąpieliska Damp oraz panowie z kuratorium „Ratunek na Morzu” wystosowali zaproszenie. Już

dziesięć lat przedtem w tym samym miejscu doszło do spotkania ocalałych. Wówczas był jeszcze

mur i drut kolczasty, toteż nikt ze wschodnioniemieckiego państwa nie miał prawa przyjechać.

Tym razem jednak zjawili się również ci, dla których zagłada statku była czymś, o czym z woli

państwa przez cały czas należało milczeć. Nic zatem dziwnego, że gości z nowych landów

witano szczególnie serdecznie; pośród ocalałych miało nie być żadnej różnicy dzielącej Ossich i

Wessich.

W dużej sali bankietowej uzdrowiska wisiał nad sceną transparent, na którym linijka po

linijce można było przeczytać różnej wielkości literami: „Uroczystości upamiętniające 50.

rocznicę zatonięcia 'Wilhelma Gustloffa' - nadbałtyckie kąpielisko Damp, od 28 do 30 stycznia

1995”. Przypadkowa okoliczność, że ta data przypomina jednocześnie o przejęciu władzy w

trzydziestym trzecim i o urodzinach owego człowieka, który został zastrzelony przez Dawida

Frankfurtera, ażeby naród Żydów otrzymał znak, nie doczekała się publicznej wzmianki,

jednakże w tej lub innej rozmowie, czy to przy kawie, czy w przerwach między imprezami,

nabrała znaczenia wypowiadanego półgłosem zdania pobocznego.

Mnie matka zmusiła do udziału w spotkaniu. Użyła argumentu nie do odparcia: - Tobie

wszak też pięczdżeszątka sztuknie... - Naszego syna Konrada sama zaprosiła i ponieważ Gabi nie

miała nic przeciwko temu, wzięła ze sobą jak trofeum. Zajechała swoim piaskowym trabantem:

w Damp, pomiędzy okazałymi mercedesami i oplami, to była osobliwość. Puściła mimo uszu

moją wypowiedzianą przedtem prośbę, żeby poprzestała na mnie i oszczędziła Konny'emu

odurzenia przeszłością. Jako ojciec i w ogóle ja się nie liczyłem, bo co się tyczy oceny mojej

osoby, to matka i moja była, które zazwyczaj się unikały, zgadzały się w pełni: dla matki byłem,

jak zwykła mówić, „popaprańczem”, od Gabi przy każdej nadarzającej się okazji słyszałem, że

jestem nieudacznikiem.

Nic więc dziwnego, że dwa i pół dnia w Damp przebiegło dla mnie raczej niemiło.

Sterczałem jak głupek, kurzyłem jak komin. Jako dziennikarz oczywiście mógłbym był napisać

reportaż, a przynajmniej krótką relację. Prawdopodobnie panowie z kuratorium oczekiwali ode

mnie czegoś w tym rodzaju, bo z początku matka przedstawiała mnie jako „reportera od

Szpringerowych gazet”. Nie zaprzeczałem, ale też nie napisałem nic prócz zdania: „pogoda jest,

jaka jest”. Niby w jakiej roli miałbym zdawać sprawę? Jako „dziecko 'Gustloffa'„? Albo jako

ktoś z powołania niezaangażowany?

Matka na wszystko miała odpowiedź. Jako że pośród zgromadzenia rozpoznała kilkoro

ocalałych, a byli członkowie załogi torpedowca „Löwe” zagadywali ją spontanicznie, korzystała

z każdej okazji, żeby przedstawiać mnie jeśli nie jako Springerowskiego reportera, to jako

„dżidżusza, co są poszród nieszczęszcza urodził”. I naturalnie nie zabrakło wzmianki o tym, że

trzydziestego będzie przecież okazja do świętowania moich pięćdziesiątych urodzin, nawet jeśli

w programie przewidziana jest na ten dzień godzina cichej pamięci.

Podobno przed zatonięciem statku, ale i nazajutrz było kilka urodzeń, lecz z wyjątkiem

jednej osoby, która urodziła się dwudziestego dziewiątego, w Damp nie było moich rówieśników.

Przeważnie spotykali się tylko ludzie starzy, ponieważ niewiele dzieci zostało uratowanych. Do

młodszej generacji zaliczał się ówczesny dziesięciolatek z Elbląga, który dzisiaj mieszka w

Kanadzie i którego kuratorium poprosiło, żeby przed publicznością opowiedział o szczegółach

swego ocalenia.

W ogóle z łatwo zrozumiałych powodów jest coraz mniej świadków katastrofy. Jeśli na

spotkanie w osiemdziesiątym piątym przybyło jeszcze ponad pięciuset ocalonych i ratowników,

to tym razem zebrało się zaledwie dwustu, co skłoniło matkę, żeby mi szepnąć podczas

uroczystości: - Rychło to ju nikt z nas życz ni bandze, telko ty. Ale ty furt szpisacz tego ni

chczesz, co żem tobie naopowiadała.

Tymczasem to ja, na długo przed upadkiem muru, okrężnymi drogami przysłałem jej

książkę Heinza Schöna, nie będę ukrywał: żeby uciec od jej dręczących wyrzutów. A na krótko

przed spotkaniem w Damp dostała ode mnie kieszonkowe wydanie książki trzech Anglików,

które ukazało się w oficynie Ullsteina. Ale i ta, jak muszę przyznać, napisana wprawdzie bardzo

rzeczowo, lecz nazbyt neutralnie dokumentacja katastrofy statku nie mogła przypaść jej do gustu:

- Dla mnie to wszysztko za mało osobiszczie przeżyte jeszt. To z serca ni idże! - A potem, kiedy

byłem u niej z krótką wizytą na osiedlu Grosser Dreesch, powiedziała: - No, może któregosz dnia

mój Konradżik cosz o tym napisze...

Dlatego wzięła go ze sobą do Damp. Przybyła, nie, wystąpiła w długiej do kostek i

zapinanej pod szyję sukni z czarnego aksamitu, który podkreślał jej krótko ostrzyżone białe

włosy. Gdziekolwiek stała bądź też siedziała przy kawie i ciastkach, była główną postacią. W

szczególności przyciągała mężczyzn. Jak wiadomo, zawsze tak było. Jej koleżanka szkolna Jenny

opowiadała mi o wszystkich chłopakach, którzy za młodych lat matki literalnie kleili się do niej:

ponoć od dziecka pachniała klejem kostnym; a ja twierdzę: nawet w Damp można było poczuć

ślad tego zapachu.

Byli tam odziani głównie w granatowe sukno starsi panowie, pomiędzy którymi stała w

czerni, chuda i twarda. Do otyłych siwogłowców zaliczał się były kapitan marynarki i dowódca

torpedowca „T 36”, którego załoga uratowała kilkuset rozbitków, a ponadto ocalały oficer

zatopionego statku. Nadzwyczaj świeża pamięć o matce zachowała się jednak wśród członków

załogi torpedowca „Löwe”. Miałem wrażenie, jakby panowie na nią czekali.

Otaczali matkę, która po trosze wdzięczyła się jak dziewczyna, i nie odstępowali jej.

Słyszałem, jak chichotała, widziałem, jak prężyła się ze skrzyżowanymi rękoma. Ale nie było już

mowy o mnie i moich narodzinach w godzinie zagłady, tylko chodziło o Konny'ego. Matka

przedstawiała leciwym panom mojego syna, jakby to był jej własny; a ja trzymałem się z daleka,

nie chciałem wypytywania, być może wiwatowania weteranów z „Löwe” na moją cześć.

Z pewnego dystansu rzucało się w oczy, że Konny, którego znałem jako nieśmiałego

chłopaka, nader pewnie radził sobie z rolą wyznaczoną mu przez matkę, udzielał zwięzłych, ale

jasnych odpowiedzi, zadawał pytania, słuchał w skupieniu, odważał się na młodzieńczy śmiech, a

nawet pozował do zdjęć. Mając blisko piętnaście lat - jego urodziny wypadały w marcu - ani

trochę nie sprawiał wrażenia dziecinnego, przeciwnie, wydawał się dojrzały do spełnienia

zamysłu matki, która postanowiła uczynić go depozytariuszem wiedzy o katastrofie i - jak się

miało okazać - propagatorem legendy statku.

Odtąd wszystko kręciło się wokół niego. Choć na spotkaniu ocalałych był przecież ktoś,

kto urodził się na „Gustloffie” w przeddzień zatonięcia i podobnie jak ja otrzymał książkę

Schöna z rąk samego autora - matki uhonorowano na scenie bukietami kwiatów - wydawało mi

się, że wszystko dzieje się po to, żeby wciągnąć mojego syna. W nim pokładano nadzieje. Od

naszego Konny'ego oczekiwano przyszłych osiągnięć. On, to nie budziło wątpliwości, nie

zawiedzie ocalałych.

Matka wystroiła go w granatowy garnitur, do którego kazała mu włożyć krawat noszony

w college'ach. W okularach i z kędzierzawą czupryną wyglądał jak skrzyżowanie konfirmanta z

archaniołem. Nosił się tak, jak gdyby miał misję do spełnienia, jak gdyby miał lada chwila

obwieścić coś wzniosłego, jak gdyby doznał oświecenia.

Nie wiem, na czyj wniosek na nabożeństwie rocznicowym odprawianym o tej godzinie,

kiedy to torpedy ugodziły statek, Konrad miał uderzyć w ów zawieszony obok ołtarza dzwon

wydobyty przez polskich nurków pod koniec lat siedemdziesiątych z tylnego górnego pokładu

wraku. Teraz, z okazji spotkania ocalałych, załoga kutra ratowniczego „Szkwał” przekazała

znalezisko na znak polsko - niemieckiego zbliżenia. Ale potem to jednak panu Schönowi

przypadło w udziale trzykrotne uderzenie młotkiem w dzwon na zakończenie rocznicowego

nabożeństwa.

Asystent płatnika na „Gustloffie” liczył sobie osiemnaście lat, kiedy statek zatonął. Nie

chcę przemilczać, że jemu, który zebrał i zbadał niemal wszystko, co po katastrofie dało się

odnaleźć, w Damp okazano niewiele wdzięczności. Kiedy na początku uroczystości wygłosił

odczyt na temat „Zatopienia „Wilhelma Gustloffa” z perspektywy Rosjan” i w trakcie

wystąpienia stało się jasne, jak często prowadząc swoje badania odwiedzał Związek Sowiecki i

przy tym spotykał się nawet z bosmanmatem okrętu podwodnego „S 13”, co więcej: z owym

Władymirem Kuroczkinem, który na rozkaz swego dowódcy wystrzelił trzy torpedy, pozostaje w

przyjaznym kontakcie, mało tego: zrobił sobie zdjęcie, jak ściska dłoń tego starego człowieka,

„stracił kilku przyjaciół”, jak to zostało powściągliwie sformułowane przez Heinza Schöna.

Po odczycie zaczęto go ignorować. Dla wielu słuchaczy uchodził odtąd za rusofila. Dla

nich wojna nigdy się nie skończyła. Dla nich Rosjanie to były Iwany, trzy torpedy to broń

morderców. Natomiast dla Władymira Kuroczkina „Gustloff” był tonącym statkiem bez imienia

załadowanym po brzegi nazistami, którzy napadli na jego ojczyznę i wycofując się pozostawiali

za sobą tylko spaloną ziemię. Dopiero od Heinza Schöna dowiedział się, że po storpedowaniu

ponad cztery tysiące dzieci utopiło się, zamarzło lub zostało wraz ze statkiem porwanych w

odmęty. Te dzieci ponoć jeszcze długo śniły się bosmanmatowi raz za razem.

Fakt, że potem jednak to Heinzowi Schönowi dane było uderzyć w odnaleziony dzwon

statku, zapewne trochę uśmierzył powziętą urazę. A mój syn, który na swojej homepage

przedstawił całemu światu torpedystę, sfotografowanego wraz z badaczem dziejów „Gustloffa”,

skomentował ten szczegół tragedii po latach łączącej narody odwołaniem się do rodowodu tak

celnego w wystrzeliwaniu torped okrętu podwodnego; podkreślał „wysoką jakość solidnej

niemieckiej pracy” i posunął się do stwierdzenia, że tylko dzięki zbudowanemu według

niemieckich planów konstrukcyjnych okrętowi Sowieci odnieśli sukces na wysokości Ławicy

Słupskiej.

A ja? Po rocznicowym nabożeństwie wymknąłem się na spowitą nocnymi ciemnościami

plażę. Chodziłem tam i z powrotem. Samotnie i z pustką w głowie. Jako że nie było wiatru,

również Bałtyk uderzał o brzeg ospale i nijako.

5

To gryzie Starego. Właściwie, powiada, to zadaniem jego pokolenia byłoby dać wyraz

gehennie uciekinierów z Prus Wschodnich: zimowym karawanom ciągnącym na Zachód, śmierci

w śnieżnych zaspach, zdychaniu na skraju dróg i w przeręblach, skoro tylko od zrzucanych bomb

i pod ciężarem furmanek zaczynał się załamywać lód na zamarzniętym Zalewie Wiślanym, a

mimo to od Heiligenbeil coraz to więcej ludzi ze strachu przed rosyjską zemstą przez bezkresne

śniegowe równiny... Ucieczka... Biała śmierć... Za nic, powiada, nie wolno było przemilczać

takiej masy cierpienia, pozostawiać unikanego tematu skrajnym prawicowcom, tylko dlatego że

własna wina była przemożna i okazywanie skruchy przez te wszystkie lata zajmowało pierwsze

miejsce. To niesłychane zaniedbanie...

Ale teraz ten stary człowiek, który się wypisał, sądzi, że znalazł we mnie kogoś, od kogo

zamiast niego - „w zastępstwie”, jak powiada - wymaga się, żeby zdał sprawę z wtargnięcia armii

sowieckich do Rzeszy, z Nemmersdorfu

∗

i następstw. Zgadza się, szukam słów. Ale to nie on, to

matka mnie zmusza. I tylko ze względu na nią Stary się wtrąca, również zmuszany przez nią do

zmuszania mnie, jakby wolno było pisać tylko pod przymusem, jakby na tym papierze nie mogło

się nic zdarzyć bez matki.

On jakoby znał ją jako istotę nieuchwytną, w żaden sposób nie dającą się jednoznacznie

określić. Życzy sobie Tulli o niezmiennie rozproszonym blasku i jest rozczarowany. Nigdy w

życiu, słyszę, nie przyszłoby mu na myśl, że ocalała Tulla Pokriefke rozwinie się w tak banalnym

kierunku, stając się działaczką partyjną i przodownicą ze wszystkich sił wykonującą plan. Raczej

należało się po niej spodziewać anarchistycznych wyskoków, czynów irracjonalnych, czegoś

takiego jak niczym nie umotywowany zamach bombowy albo przejmujące zgrozą w zimnym

świetle zrozumienie. Ostatecznie, powiada, to nastoletnia Tulla w wojennych czasach, a więc

pośród rozmyślnie ślepych, nie opodal baterii przeciwlotniczej Port Cesarski dostrzegła, że

biaława spiętrzona masa to ludzkie szczątki, głośno nazwała górę kości po imieniu: - To góra

koszczi jeszt!

Stary nie zna matki. A ja? Znam ją? Co najwyżej jakieś pojęcie o blaskach i cieniach jej

*

∗

niemiecka wieś w Prusach Wschodnich, obecnie Majakowskoje. Pod koniec października 1944

rozpoznawcze jednostki pancerne Armii Czerwonej zdobyły wioskę i zamordowały większość mieszkańców,
dopuszczając się przedtem gwałtów i tortur. Kilka dni później wieś została odbita przez Niemców a mord został
wykorzystany propagandowo. Kronika filmowa pokazująca zmasakrowane ciała wywoła panikę i rozpoczęła
eksodus wśród niemieckiej ludności na wschodzie III Rzeszy. Na dłuższą metę, ten dość mało istotny aspekt działań
wojennych, przyczynił się do wzmocnienia desperackiej woli walki Niemców.

natury ma ciotka Jenny, która kiedyś powiedziała do mnie: „W gruncie rzeczy moją przyjaciółkę

Tullę można zrozumieć tylko jako niedoszłą mniszkę, naturalnie stygmatyczkę...” Ale tyle się

zgadza: matki nie sposób ogarnąć. Nawet w partii stawała okoniem. A kiedy ja chciałem prysnąć

na Zachód, powiedziała tylko: „No, jeszli o mnie chodzi, to szpływaj” i nie wsypała mnie,

wskutek czego w Schwerinie dawali jej niezły wycisk; nachodziła ją nawet służba

bezpieczeństwa, nie jeden raz, bez widocznego powodzenia...

Wtedy byłem jej nadzieją. Ale skoro ze mnie nie dało się wykrzesać iskry i tylko czas

uciekał, zaczęła - ledwo padł mur - urabiać mojego syna. Konny miał dopiero dziesięć albo

jedenaście lat, kiedy wpadł w ręce swojej babki. A od spotkania ocalałych w Damp, gdzie ja

byłem tylko zerem na marginesie, on zaś wyrósł na następcę tronu, faszerowała go historiami o

uciekinierach, historiami o potwornościach, historiami o gwałtach, których co prawda nie

doświadczyła na własnej skórze, które jednak od czasu, gdy w październiku czterdziestego

czwartego rosyjskie czołgi przetoczyły się przez wschodnią granicę Rzeszy i wtargnęły na teren

powiatów Gołdap i Gąbin, opowiadano wszędzie i rozgłaszano, ażeby budzić zgrozę.

Tak chyba musiało, tak mogło być. Tak mniej więcej było. Gdy w niewiele dni po

wypadzie sowieckiej 2. armii gwardyjskiej jednostki niemieckiej 4. armii odbiły miejscowość

Nemmersdorf, można było powąchać, zobaczyć, policzyć, sfotografować i dla wszystkich kin w

Rzeszy sfilmować do Kroniki Tygodniowej, ile kobiet zostało zgwałconych przez rosyjskich

żołnierzy, potem pomordowanych, poprzybijanych do wrót stodół. Czołgi T 34 doganiały i

miażdżyły uciekających. Zastrzelone dzieci leżały w ogródkach przed domami i w przydrożnych

rowach. Zlikwidowano nawet francuskich jeńców wojennych, którzy niedaleko Nemmersdorfu

musieli pracować na roli, w liczbie czterdziestu, jak podano.

Te i dalsze szczegóły znalazłem pod dobrze już znanym adresem w internecie. Ponadto

można było przeczytać tłumaczenie apelu ułożonego rzekomo przez rosyjskiego pisarza Ilję

Erenburga, którego tekst wzywał wszystkich rosyjskich żołnierzy, żeby mordowali, gwałcili,

mścili się za spustoszoną przez faszystowskie bestie ojczyznę, za „mateczkę Rosję”. Pod szyfrem

„www.blutzeuge.de” mój tylko przeze mnie rozpoznawany syn skarżył się językiem oficjalnych

wówczas komunikatów: „Tak rosyjscy podludzie rozprawiali się z bezbronnymi niemieckimi

kobietami...” - „Tak szalało rosyjskie żołdactwo...” - „Ten terror w dalszym ciągu grozi całej

Europie, jeśli nie postawi się tamy azjatyckiemu zalewowi...” Na dokładkę zeskanował plakat

wyborczy CDU z lat pięćdziesiątych, który ukazywał żarłocznego potwora w typie Azjaty.

Te zdania i ilustrowane ciągi zdań rozpowszechniane w sieci i ściągane przez nie

wiedzieć ilu internautów czytało się jak nawiązanie do aktualnych wydarzeń, aczkolwiek nie

mówiło się wprost o bezwładnie rozpadającej się Rosji czy o okrucieństwach na Bałkanach i w

afrykańskiej Ruandzie. Dla zilustrowania najnowszego w danym momencie programu mojemu

synowi wystarczały usłane trupami pola z przeszłości; bez względu na to, kto je uprawiał, zawsze

przynosiły plon.

Pozostaje mi tylko powiedzieć, że w tamtych dniach, kiedy to Nemmersdorf stał się

symbolem wszelkich okropności, zwyczajowa pogarda dla tego, co rosyjskie, zmieniła się

raptownie w strach przed Rosjanami. Rozpowszechniane gazetowe reportaże z odbitej

miejscowości, komentarze radiowe, zdjęcia w Kronice Tygodniowej spowodowały w Prusach

Wschodnich masową ucieczkę, która od połowy stycznia, od rozpoczęcia wielkiej sowieckiej

ofensywy, przerodziła się w panikę. Od ucieczki drogą lądową zaczęło się umieranie na skraju

dróg. Nie mogę tego opisać. Nikt tego nie może opisać. Jedynie tyle: Część uciekinierów dotarła

do miast portowych, do Piławy, Gdańska i Gotenhafen. Setki tysięcy usiłowały drogą morską

ujść zbliżającej się coraz bardziej okropności. Setki tysięcy - statystyki mówią o dwóch

milionach uciekinierów, którzy uratowali się przedostając na Zachód - tłoczyły się, by wejść na

pokład okrętów wojennych, statków pasażerskich i handlowych; oblegany był także w

Gotenhafen przycumowany od lat do oksywskiego nabrzeża „Wilhelm Gustloff”.

Byłbym rad, gdybym mógł uprościć sobie sprawę tak jak mój syn, który na swojej

Website oznajmiał: „W spokoju i porządku statek przyjął uciekające przed rosyjską bestią

dziewczęta i kobiety, matki i dzieci...” Dlaczego pominął również zaokrętowanych w sile tysiąca

ludzi marynarzy u - bootów i trzysta siedemdziesiąt dziewczyn ze służby pomocniczej marynarki,

jak również artylerzystów z obsługi zamontowanych pośpiesznie działek przeciwlotniczych? Na

marginesie wspomniał wprawdzie, że na początku i pod koniec na pokład trafili również ranni -

„Byli między nimi żołnierze walczący na froncie kurlandzkim, który nadal odpierał ataki

czerwonej nawały...” - ale gdy zaczął opisywać zmiany mające przekształcić statek - koszary w

żeglowny transportowiec, wyliczał co prawda skrupulatnie, ile cetnarów mąki i mleka w proszku,

ile zaszlachtowanych wieprzy znalazło się na pokładzie, przemilczał jednak chorwackich

ochotników wojennych, którzy - kiepsko wyszkoleni - musieli uzupełnić załogę statku. Ani słowa

o niedostatkach aparatury radiowej. Ani słowa o ćwiczeniach na wypadek katastrofy: „Zamknąć

grodzie!” To zrozumiałe, że uwypuklił pieczołowite urządzenie oddziału położniczego, lecz co

mu przeszkadzało choćby w napomknięciu o stanie jego bliskiej wówczas rozwiązania babki? I

żadnej wzmianki o brakujących dziesięciu szalupach ratunkowych, które zostały

odkomenderowane do wytwarzania w porcie zasłony dymnej w czasie nalotów i zastąpione przez

łodzie wiosłowe o niewielkiej pojemności oraz naprędce ułożone jedna na drugiej i umocowane

tratwy ratunkowe ze sprasowanego kapoku. „Gustloff” miał być zaprezentowany internautom

wyłącznie jako statek uciekinierów.

Dlaczego Konny kłamał? Dlaczego chłopak oszukiwał siebie i innych? Dlaczego on,

zazwyczaj taki dociekliwy pedant, dla którego statek od czasów KdP aż po tunel wału

napędowego i najdalszy zakątek pokładowej pralni nie miał tajemnic, nie chciał przyznać, że

przy nabrzeżu nie stał ani transportowiec Czerwonego Krzyża, ani załadowany wyłącznie

uciekinierami wielki frachtowiec, tylko podporządkowany Kriegsmarine, uzbrojony statek

pasażerski, na który wtłoczono najrozmaitszą zbieraninę? Dlaczego zaprzeczał temu, co już przed

laty zostało ogłoszone drukiem i czego dzisiaj nie kwestionują bodaj nawet przedwczorajsi? Czy

chciał wykreować zbrodnię wojenną i upiększoną wersją rzeczywistych zdarzeń zaimponować

łysogłowym w Niemczech i gdzie indziej? Czy potrzeba nieskazitelnego bilansu ofiar była w nim

tak paląca, że na jego Website zgoła zabrakło miejsca dla wojskowego kontrpartnera cywilnego

kapitana Petersena - komandora podporucznika Zahna i towarzyszącego mu owczarka?

Mogę się tylko domyślać, co zapewne skłoniło Konny'ego do oszukaństwa: pragnienie

niezmąconego obrazu wroga. A historię z psem jako fakt niezbity usłyszałem od matki; ona

przecież już jako dziecko miała bzika na punkcie owczarków. Zahn od lat trzymał swojego

Hassana na statku. Czy na mostku, czy w mesie oficerskiej, wszędzie występował z psem. Matka

mówiła: - Z dołu, gdże żeszmy czekali, ale na górę wejszcz ni mogli, dobrze widacz beło, jak taki

kapitan ze swoim psziszkiem przy relingu ształ i na nas, uczekinierów, są patrzył. Psziszko kubek

w kubek do naszego Harrasa podobne beło...”

Ona wiedziała, co się działo na nabrzeżu: - Szczisk beł i bałagan ni do opisania.

Najsampierw to wszyszczy, co po schodach na górę wchodzili, porządnie są zapisywali, ale

potem papieru ju ni beło... - Toteż liczba na zawsze pozostanie niepewna. Ale co mówią liczby?

Liczby nigdy się nie zgadzają. Resztę zawsze trzeba szacować pi razy drzwi. Zarejestrowanych

zostało sześć tysięcy osób, w tym około pięciu tysięcy uciekinierów. Ale od 28 stycznia po

schodkach wciskały się dalsze masy, których już się nie liczyło.

Czy tych, co pozostali bez numeru i bez imienia, było dwa albo trzy tysiące? Tyle z

grubsza kartek na posiłki wydrukowała dodatkowo okrętowa drukarnia i rozdały

odkomenderowane do pomocy dziewczyny ze służby pomocniczej marynarki. W takich

wypadkach nie miało i nie ma znaczenia paręset mniej czy więcej. Nikt nie zna dokładnych

danych. Toteż nie wiadomo, ile wózków dziecięcych zostało umieszczonych w ładowniach; i

tylko w przybliżeniu można oceniać, że na koniec było na pokładzie cztery i pół tysiąca

niemowląt, dzieci i nastolatków.

Na ostatku, kiedy już nigdzie nie było miejsca, zostali jednak jeszcze zaokrętowani dalsi

ranni i ostatni oddział służby pomocniczej marynarki, młode dziewczyny, które - ponieważ nie

było już wolnych kabin, a wszystkie sale zamieniono na usłane materacami obozowiska -

zakwaterowano w osuszonym basenie pływackim, a więc na pokładzie E poniżej linii wodnej.

O tej lokalizacji trzeba ponownie i to z naciskiem wspomnieć, ponieważ mój syn nie

puścił pary z ust na temat wszystkiego, co się tyczyło junaczek ze służby pomocniczej marynarki

i śmiertelnej pułapki w basenie pływackim. Tylko generalnie rozwodząc się nad gwałtami

fantazjował na temat „młodziutkich panien, których niewinność miała być na statku uratowana

przed agresją rosyjskiej bestii...”

Kiedy zaserwowano mi tę bzdurę, znów się włączyłem nie ujawniając wszelako faktu, że

jestem ojcem. Skoro tylko jego chatroom był wolny, wyraziłem swoje zastrzeżenia: „Twoje

spragnione pomocy panny nosiły mundury, nawet twarzowe. Miały na sobie szaroniebieskie

spódniczki do kolan i obcisłe żakiety. Z lekka przekrzywione furażerki wieńczyły ich ufryzowane

głowy. Wszystkie one, czy jeszcze niewinne, czy nie, miały za sobą przeszkolenie wojskowe i

były zaprzysiężone na wierność swemu führerowi...”

Lecz mój syn nie chciał zadawać się ze mną. Co najwyżej ze swoim wymyślonym

oponentem, którego pouczał jak rasista z książeczki z obrazkami: „Dla ciebie jako Żyda będzie

po wsze czasy niepojęte, jak bardzo wciąż jeszcze boli mnie pohańbienie niemieckich dziewcząt i

kobiet przez Kałmuków, Tatarów i innych Mongołów. Ale cóż wy, Żydzi, wiecie o czystości

krwi!”

Nie, tego nie mogła mu wbić do głowy matka. A może jednak? Kiedy na osiedlu Grosser

Dreesch położyłem jej na stoliku do kawy mój całkiem obiektywny artykuł na temat sporu o

berliński pomnik holocaustu, opowiedziała mi, że na podwórzu stolarni jej wuja pokazywał się

ktoś, „taki tłuszczoch w piegi”, kto ponoć psa łańcuchowego narysował prawie do złudzenia

podobnie: - To gudłaj beł, co mu do głowy czągle takie szmieszne rzeczy przychodziły. Ale telko

w połowie, mój tatusz wiedżał. Głoszno to rzekł, zanim gudłaja, Amsel mu beło, z naszego

podwórza przeszwęcził...

Przed południem trzydziestego matce udało się wraz z rodzicami dostać na pokład. - Na

osztatni dzwonek żeszmy są załapali... - Zaginęła przy tym część bagażu. W południe na

„Gustloffa” dotarł rozkaz, żeby podniósł kotwicę i odpłynął. Na nabrzeżu pozostały setki.

- Dla mamuszy i tatusza to naturalnie duży wsztyd beł przez ten mój gruby brzuch. Jak

telko ktosz z innych uczekinierów o mnie pytał, mamusza mówiła: „Jej narzeczony na froncze

walczy”. Albo: „Właszcziwie to szlub na odległoszcz miał bycz z narzeczonym, co na zachodnim

froncze walczy. Żeby go telko ni zabili”. Ale do mnie furt telko o wsztydże mówili. To i dobrze

są złożyło, bo nasz na sztatku od razu rozdżelili. Mamusza i tatusz na sam dół łajbowego brzucha

pójszcz muszeli, gdże jesz trochę miejsca beło. Mnie na górę, na oddżał czężarnych wżęli.

Ale jeszcze do tego nie doszło. Znów muszę pójść rakiem w tył, żeby posunąć się

naprzód: jeszcze poprzedniego dnia - a potem przez długą noc - Pokriefkowie siedzieli na swych

zbyt licznych walizkach i tobołach, pośród ciżby uciekinierów, z których większość była

wyczerpana długą wędrówką. Pochodzili z Mierzei Kurońskiej, Sambii, z Mazur. Ostatnia fala

uciekła z bliżej położonego Elbląga, przez który przetoczyły się sowieckie czołgi, ale walki o

miasto, jak się zdawało, jeszcze trwały. Również coraz więcej kobiet i dzieci z Gdańska, Sopotu i

Gotenhafen wciskało się między furmanki, wozy drabiniaste, wózki dziecięce i liczne sanie.

Matka opowiadała mi o bezpańskich psach, które nie mając wstępu na pokład wygłodzone

stanowiły zagrożenie na portowych bulwarach. Wschodniopruskie chłopskie konie wyprzęgano i

w mieście albo pozostawiano jednostkom Wehrmachtu, albo odprowadzano do rzeźni. Tego

matka dokładnie nie wiedziała. Poza tym żal jej było tylko psów: - Caluszeńką noc jako wilki

wyły...

Kiedy Pokriefkowie opuszczali ulicę Elzy, spokrewnieni z nimi Liebenauowie wzbraniali

się przed pójściem z uciekinierskim bagażem w ślady przetrzebionej rodziny pomagiera ze

stolarni. Majster stolarski za bardzo był przywiązany do swoich strugnic, piły tarczowej i

taśmowej, szlifierki, zapasu dłużyc w szopie i będącej jego własnością czynszowej kamienicy

pod 19. Jego synowi Harry'emu, co do którego matka jakiś czas sugerowała, że to być może mój

ojciec, już na jesieni poprzedniego roku doręczono powołanie do wojska. Gdzieś tam, na jednym

z wielu cofających się frontów, był pewnie radiotelegrafistą albo strzelcem piechoty

zmechanizowanej.

Po latach dowiedziałem się, że po zakończeniu wojny Polacy wysiedlili mojego

hipotetycznego dziadka i jego żonę, tak jak wszystkich Niemców, którzy pozostali na miejscu.

Mówiono, że oboje wkrótce i szybko jedno po drugim zmarli na Zachodzie, prawdopodobnie w

Lüneburgu, on przypuszczalnie z żalu za utraconą stolarnią i wieloma przechowywanymi w

piwnicy czynszówki okuciami do okien i drzwi. Pies podwórzowy, w którego budzie matka

będąc dzieckiem jakoby mieszkała przez tydzień, dawno już nie żył; przed wybuchem wojny ktoś

- ona mówi: „kumpel tego gudłaja” - ponoć go struł.

Należy przyjąć, że Pokriefkowie weszli na pokład z jedną z ostatnich grup, wpuszczeni,

ponieważ ich córka była w widocznej ciąży. Tylko August Pokriefke musiał się liczyć z

trudnościami. Kontrolująca bulwary żandarmeria mogłaby go nie przepuścić jako zdatnego do

volksszturmu. Ale będąc, jak matka mówiła, „kieszonkowym mężczyzną” zdołał się prześliznąć.

Pod koniec i tak kontrole nie były szczelne. Panował chaos. Na pokład dostawały się dzieci bez

matek. A niejedna matka musiała ścierpieć, jak w ścisku na trapie dziecko potrącone wypada jej z

rąk, leci w dół i znika w portowej wodzie między burtą statku a murem nabrzeża. Tu nie pomagał

żaden krzyk.

Być może Pokriefkowie mogliby także, mimo przepełnienia uciekinierami, znaleźć

miejsce na parowcach „Oceana” i „Antonio Delfino”. Obydwa statki również cumowały w

Gotenhafen przy oksywskim nabrzeżu, jak mówiono: „nabrzeżu dobrej nadziei”; a te dwa

średniej wielkości transportowce dotarły szczęśliwie do portów przeznaczenia w Kilonii i

Kopenhadze. Ale Erna Pokriefke uparła się, „żeby nie wiem co”, na „Gustloffa”, ponieważ dla

niej z lśniącym wówczas biało motorowcem wiązało się tyle przyjemnych wspomnień z rejsu

KdP do norweskich fiordów. W uciekinierskim bagażu pomieściła album z fotografiami, w

którym znajdowały się też migawki z tej morskiej wycieczki.

Erna i August Pokriefkowie zapewne ledwo poznali wnętrze statku, bo wszystkie sale

bankietowe i jadalne, opróżniona biblioteka, sala strojów i sala muzyczna - bez jakichkolwiek

obrazów na ścianach - zmarniały zamienione w gwarne, usłane materacami obozowiska. Nawet

oszklony pokład spacerowy i korytarze były zatłoczone do cna. Jako że do ludzkiego frachtu

należały tysiące dzieci, policzonych i nie policzonych, ich wrzawa mieszała się z megafonowymi

komunikatami; ciągle wywoływano imiona zagubionych chłopców i dziewczynek.

Kiedy Pokriefkowie bez zarejestrowania weszli na pokład, matkę rozdzielono z

rodzicami. Tak zadecydowała sanitariuszka. Nie bardzo wiadomo, czy dyżurne junaczki ze

służby pomocniczej marynarki upchały małżonków w już zajętej kabinie, czy też wraz z

pozostałym im jeszcze bagażem znaleźli oni miejsce pośród masowych legowisk. Tulla Pokriefke

miała już nigdy nie zobaczyć albumu z fotografiami i swoich rodziców. Zapisuję to w tej

kolejności, ponieważ wydaje mi się pewne, że utrata albumu z fotografiami była dla matki

szczególnie bolesna, bo wraz z nim przepadły wszystkie zdjęcia pstryknięte familijnym

kodakiem, na których było ją widać z bratem Konradem, Kędzierzawą Główką, na sopockim

molo, z koleżanką szkolną Jenny i jej przybranym ojcem, profesorem Bruniesem, przed

pomnikiem Gutenberga w Jaśkowym Lesie oraz kilkakrotnie z Harrasem, owczarkiem czystej

rasy i słynnym reproduktorem.

Matka zawsze mówiła o ósmym miesiącu ciąży, kiedy w jej nie kończących się

opowieściach przychodziło do momentu zaokrętowania. Prawdopodobnie to był ósmy. Będąc w

tym czy innym miesiącu została skierowana na oddział ginekologiczno - położniczy. Znajdował

się on obok tak zwanej Altany, w której jeden tuż obok drugiego jęczeli ciężko ranni. Za czasów

KdF Altana cieszyła się popularnością wśród wycieczkowiczów jako swego rodzaju oranżeria i

mieściła się pod mostkiem kapitańskim. Doktorowi Richterowi, najwyższemu stopniem

oficerowi sanitarnemu 2. dywizjonu szkolnego u - bootów, jako lekarzowi okrętowemu podlegała

zarówno Altana, jak i oddział dla ciężarnych i położnic. Za każdym razem, kiedy matka

opowiadała mi o zaokrętowaniu, mówiła: - Tam wreszcze czepło beło. I gorące mleko glajch

doształam, z kapką miodu...

Na oddziale położniczym musiał panować normalny ruch. Od początku zaokrętowywania

urodziła się czwórka niemowlaków, „same chłopaki”, jak słyszałem od matki.

Twierdzą, że „Wilhelm Gustloff” miał na pokładzie za dużo kapitanów. Być może. Ale

„Titanic” miał tylko jednego, a mimo to już dziewiczy rejs fatalnie się skończył. W każdym razie

matka mówiła, że na krótko przed wypłynięciem statku zachciało się jej troszkę rozprostować

nogi i przy tej sposobności, nie zatrzymywana przez wachtę, zaszła - „To telko jedno piętro w

górę” - na pomost nawigacyjny, „gdże taki sztary wilk morszki z drugim takim, co szpicbródkę

miał, okrutnie są kłócił...”

Starym wilkiem morskim był kapitan Friedrich Petersen, człowiek z żeglugi cywilnej,

który w czasach pokojowych miał pod swoim dowództwem kilka statków pasażerskich, w tym i

przez krótki czas „Gustloffa”, a po wybuchu wojny za przełamanie blokady trafił do angielskiego

więzienia. Potem jednak z uwagi na wiek został uznany za niezdolnego do służby wojennej i po

pisemnym zobowiązaniu się, że nigdy więcej jako kapitan nie wypłynie w rejs, odesłany do

Niemiec. Dlatego powierzono mu, sześćdziesięciolatkowi z okładem, funkcję „kapitana

postojowego” na „pływających koszarach” przy oksywskim nabrzeżu.

Tym ze szpicbródką mógł być tylko komandor podporucznik Wilhelm Zahn, który stale

miał przy nodze swojego owczarka Hassana. Ten były dowódca u - bootów z nader skromnymi

sukcesami na koncie uchodził za wojskowego szefa transportu na przepełnionym uciekinierami

statku. Ponadto dla odciążenia starego kapitana, któremu z czasem brakowało praktyki na morzu,

stali na mostku dwaj młodzi, ale w obrębie Bałtyku doświadczeni kapitanowie, którzy nazywali

się Köhler i Weiler. Obaj przeszli z marynarki handlowej i z tego względu byli przez oficerów

Kriegsmarine z Zahnem na czele traktowani bardzo lekceważąco: jadano w różnych mesach

oficerskich i z wielkim trudem nawiązywano rozmowę.

Tak to na mostku skupiały się przeciwieństwa, ale i wspólna odpowiedzialność za trudny

do określenia fracht statku: z jednej strony był to transportowiec wojskowy, z drugiej zaś statek

uchodźców i statek szpitalny. Powleczony szarą farbą okrętów wojennych „Gustloff” stanowił

cel wymykający się jednoznacznym definicjom. Jeszcze bezpiecznie, jeśli nie liczyć groźby

nalotów, stał sobie w basenie portowym. Jeszcze zasygnalizowany spór między zbyt wielu

kapitanami nie dobiegł końca. Jeszcze kolejny kapitan nie miał zielonego pojęcia o statku

wypełnionym dziećmi i żołnierzami, matkami i junaczkami ze służby pomocniczej marynarki

oraz uzbrojonym w działka przeciwlotnicze.

Do końca grudnia „S 13” stał w doku bazy Smolny, należącej do Bałtyckiej Floty spod

Czerwonego Sztandaru. Kiedy już okręt miał za sobą przegląd techniczny, został zaopatrzony w

paliwo, prowiant i torpedy, powinien był popłynąć w rajd na wroga, lecz brakowało dowódcy.

Alkohol i kobiety nie pozwoliły Aleksandrowi Marinesko przerwać pobytu na lądzie i

wrócić w porę na pokład swojego okrętu przed rozpoczęciem wielkiej ofensywy, która miała

ruszyć na kraje bałtyckie i Prusy Wschodnie. Poszukiwanie go w burdelach i innych znanych

wojskowym gliniarzom melinach nie dało rezultatu; okręt nie miał dowódcy. Mówią, że to

pontikka, fińska wódka pędzona z ziemniaków, pozbawiła go równowagi i wszelkiej pamięci.

Dopiero 3 stycznia wytrzeźwiały Marinesko zgłosił się po powrocie w Turku. Z miejsca

został przesłuchany przez z podejrzenia o szpiegostwo. Jako że zapomniał wszystkie etapy swego

przeciągniętego pobytu na lądzie, nie mógł na swoją obronę podać nic poza lukami w pamięci. W

końcu jego przełożonemu, kapitanowi pierwszej rangi Oriełowi, udało się dzięki usilnemu

przywoływaniu najnowszego rozkazu operacyjnego Stalina odroczyć posiedzenie sądu

wojennego. Miał on do dyspozycji zbyt mało wypróbowanych dowódców i nie chciał dopuścić

do osłabienia siły bojowej swojego zespołu. Gdy nawet załoga „S 13” włączyła się w

prowadzone postępowanie, składając prośbę o ułaskawienie swego kapitana i z punktu widzenia

NKWD można było spodziewać się buntu, Orieł rozkazał nieodpowiedzialnemu tylko podczas

pobytów na lądzie dowódcy okrętu wypłynąć natychmiast do Hangö, którego port „S 13” opuścił

tydzień później. Lodołamacze oczyściły tymczasem tor wodny. Okręt przepływając koło

szwedzkiej wyspy Gotlandii miał wziąć kurs na wybrzeże krajów bałtyckich.

No cóż, istnieje ten czarno - biały film nakręcony pod koniec lat pięćdziesiątych. Ma tytuł

„Noc zapadła nad Gotenhafen”, a w obsadzie takie gwiazdy jak Brigitte Horney i Sonja Ziemann.

Reżyser, Amerykanin niemieckiego pochodzenia nazwiskiem Frank Wisbar, który nakręcił

przedtem film o Stalingradzie, korzystał z rad specjalisty od „Gustloffa”, Heinza Schöna. Nie

dopuszczony do wyświetlania na Wschodzie film szedł ze średnim powodzeniem tylko na

Zachodzie i - jak nieszczęsny statek - popadł w zapomnienie, w najlepszym razie spoczywa w

archiwach.

Z przyjaciółką matki, Jenny Brunies, u której jako licealista mieszkałem wówczas w

Berlinie Zachodnim, na jej nalegania - „Moja przyjaciółka Tulla powiadomiła mnie, jak bardzo

jej zależy, żebyśmy razem wybrali się do kina” - obejrzałem to dzieło i byłem mocno

rozczarowany. Akcja przebiegała wedle wciąż tego samego szablonu. Jak we wszystkich filmach

o „Titanicu” również w sfilmowanej wersji zagłady „Gustloffa” pełna udręk, a na koniec

heroiczna historia miłosna musiała służyć za dodatkowy wątek i zapchajdziurę, jak gdyby

zatonięcie przepełnionego statku było nie dość zajmujące, wielotysięczna śmierć nie dość

tragiczna.

Romansowe hocki - klocki z czasów wojny. W filmie „Noc zapadła nad Gotenhafen”, po

o wiele za długim prologu rozgrywającym się w Berlinie, Prusach Wschodnich i jeszcze gdzieś,

uczestnikami małżeńskiego trójkąta są: żołnierz na froncie wschodnim jako zdradzany mąż i

późniejszy ciężko ranny na statku, niewierna żona z niemowlęciem, której udało się dostać na

pokład, jako targana sprzecznościami ponętna kobieta, i beztroski oficer marynarki jako

cudzołożnik, ojciec i wybawca niemowlęcia. Co prawda podczas seansu ciotka Jenny w pewnych

momentach mogła się popłakać, ale zaprosiwszy mnie po kinie do baru Paris na mój pierwszy

pernod powiedziała: - Twojej drogiej matce chyba film by się nie podobał, ponieważ ani przed,

ani po zatonięciu nie pokazano żadnych narodzin... - A potem jeszcze dorzuciła: - Właściwie to

czegoś tak okropnego w ogóle nie można sfilmować.

Jestem całkowicie pewny, że matka na pokładzie nie miała koło siebie ani kochanka, ani

żadnego z moich domniemanych ojców. Być może, jak to było i pozostało w jej zwyczaju, nawet

w zaawansowanej ciąży potrafiła przyciągać uwagę męskiego personelu: ma w sobie jakiś ukryty

magnes, jak sama mówi: „to coś”. Toteż podobno, ledwie podniesiono kotwice, jeden z rekrutów

Kriegsmarine i przyszły podwodniak - „taki tam blady chłopaczyna z pryszczami na gębie” -

poszedł z ciężarną na najwyższy pokład. Wewnętrzny niepokój popychał ją do chodzenia.

Marynarz, jak oceniam, był chyba w wieku matki, miał te siedemnaście czy niespełna

osiemnaście lat, kiedy troskliwie prowadził ją pod rękę po gładkim jak lustro, bo pokrytym

lodem pokładzie słonecznym. I wtedy matka swoim spojrzeniem, które niczego nie pomija,

dostrzegła, że żurawiki, bloki i zawieszenia umocowanych z lewej i prawej burty łodzi

ratunkowych oraz ich poprowadzone po krążkach liny były zlodowaciałe.

Ileż to razy słyszałem jej zdanie: - Jak żem to zobaczyła, ganc łyso mnie są zrobiło. - A w

Damp, kiedy to ubrana na czarno i szczupła stała w otoczeniu starszych panów i wprowadzała

mojego syna Konrada w zacieśniony świat ocalałych, doszły do mnie jej słowa: - Naonczas żem

szkapowała, że przez oblodzenie, jakby co, to z ratunku niczi bandą. Zejszcz ze sztatku żem

chczała. Jako opętana żem krzyczała. Ale ju za późno beło...

Film, który obejrzałem z ciotką Jenny w kinie przy Kantstrasse, nic z tego nie pokazał, ani

grud lodu na żurawikach łodzi ratunkowych, ani oblodzonego relingu, ani nawet kry w basenie

portowym. Tymczasem nie tylko u Schöna, lecz także w kieszonkowym wydaniu raportu

Anglików Dobsona, Millera, Payne'a można przeczytać, że 30 stycznia 1945 panowało lodowate

zimno: 18 stopni poniżej zera. Lodołamacze musiały w Zatoce Gdańskiej przekuć tor wodny.

Zapowiadano wzburzone morze i sztormowe wiatry.

Jeśli mimo to zastanawiam się, czy matka nie mogłaby była w porę zejść z pokładu, to

podstawę do takich rozważań stanowi potwierdzony fakt, że wkrótce po wypłynięciu „Gustloffa”,

którego z oksywskiego basenu portowego wyprowadzały cztery holowniki, w zawiei śnieżnej

wyłonił się parowiec przybrzeżny „Reval” i nieuchronnie szedł przeciwnym kursem.

Przepełniony uciekinierami z Tylży i Królewca statek płynął z Piławy, ostatniego portu Prus

Wschodnich. Jako że na dolnym pokładzie było za mało miejsca, uciekinierzy stali ciasno

stłoczeni na górnym. Jak się miało okazać, wielu w trakcie żeglugi zamarzło, zamieniło się w

stojące bryły lodu.

Gdy zatrzymany „Gustloff spuścił kilka trapów, ci, co przeżyli, zostali, jak się im

wydawało, uratowani przez duży statek; znajdowali luki w stężonym cieple korytarzy i na

schodkach.

Czy matka nie mogłaby była skorzystać z trapu w przeciwnym kierunku? Zawsze umiała

zawracać w porę. Taka okazja! Dlaczego z nieszczęsnego statku nie zejść na „Reval”? Gdyby

mimo grubego brzucha odważyła się zstąpić w dół, to ja urodziłbym się gdzie indziej - nie wiem,

gdzie - na pewno jednak później niż 30 stycznia.

Znów ta przeklęta data. Historia, ściśle biorąc: historia, w której sami maczaliśmy palce,

to zapchany klozet. Spłukujemy i spłukujemy, a gówno mimo to wypływa. Na przykład ten

sakramencki trzydziesty. Jak się mnie uczepił, jak mnie napiętnował. Nic to nie dało, że przez

cały czas, czy jako uczeń i student, czy jako redaktor gazety i mąż, za żadne skarby nie chciałem

obchodzić swoich urodzin w gronie przyjaciół, kolegów czy rodziny. Wciąż się obawiałem, że na

takiej uroczystości może wypłynąć - choćby w toaście - po trzykroć przeklęte znaczenie

trzydziestego, nawet jeśli wyglądało na to, że ta utuczona ponad wszelką miarę data z biegiem lat

zeszczuplała, zniewinniała, stała się dniem w kalendarzu jak wiele innych. Podporządkowaliśmy

przecież słowa obcowaniu z przeszłością: należy ją odpokutować, przezwyciężać, poranię się z

nią oznacza wysiłek przebolenia.

Ale potem wyglądało na to, jakby w internecie nadal albo znowu trzydziestego, w święto

państwowe, trzeba było wywieszać flagi. W każdym razie mój syn ukazywał całemu światu dzień

przejęcia władzy jako czerwoną kartkę w kalendarzu. Na schwerińskim osiedlu z wielkiej płyty

Grosser Dreesch, gdzie od początku nowego roku szkolnego mieszkał u swojej babki, w dalszym

ciągu działał jako Webmaster. Gabi, moja była, nie chciała stawać na przeszkodzie

przeprowadzce naszego syna - z dala od przesiąkniętych lewicowością nieustannych matczynych

pouczeń, do źródła babcinych podszeptów. Co gorsza odcięła się od jakiejkolwiek

odpowiedzialności: „Tylko patrzeć, jak Konrad skończy siedemnaście lat, więc może już

decydować sam”.

Mnie nikt nie pytał. Oboje rozstali się, jak to zostało powiedziane, „za obopólną zgodą”. I

tak przeprowadzka znad Jeziora Mollneńskiego nad Jezioro Schwerińskie odbyła się bez hałasu.

Nawet zmiana szkoły, „dzięki jego nieprzeciętnym wynikom”, przeszła ponoć gładko,

aczkolwiek bardzo mi trudno wyobrazić sobie mego syna w stęchłym zaduchu szkolnym Ossich.

- To są uprzedzenia - powiedziała Gabi. - Konny teraz wyżej stawia tamtejszą surową dyscyplinę

lekcyjną niż nasz szkolny luz. - Potem moja była usiłowała zachować dystans: Jako pedagog

optujący za swobodnym kształtowaniem woli i otwartą dyskusją jest wprawdzie zawiedziona,

jako matka musi jednak uszanować decyzję syna. Nawet przyjaciółka Konny'ego - w ten sposób

dowiedziałem się o mglistym istnieniu tej asystentki dentysty - potrafi zrozumieć jego

postanowienie. Choć Rosi pozostanie w Ratzeburgu, chętnie i możliwie jak najczęściej będzie

odwiedzała Konrada.

Wierny pozostał mu również partner od dialogu. Dawid, ów albo wyssany z palca, albo

gdzieś tam istniejący dostarczyciel bodźców, nie przejął się przeprowadzką albo nie zwrócił na

nią uwagi. W każdym razie kiedy w chatro - omie mojego syna była mowa o trzydziestym, po

dłuższej przerwie pojawił się znowu z niezmiennie antyfaszystowską retoryką. A i poza tym

czatowanie przebiegało wielogłosowo: było albo naładowane protestami, albo ślepo afirmujące.

Trwał istny festiwal gadaniny. Wkrótce tematem stymulującym było już nie tylko mianowanie

fułirera kanclerzem Rzeszy, ale za jednym zamachem i urodziny Wilhelma Gustloffa: spór toczył

się o, jak to ujął Konny, „fakt wyznaczony przez Opatrzność”: męczennik miał jakoby wiedziony

przeczuciem przyjść na świat w dniu przyszłego przejęcia władzy. Tę bajeczkę zaserwowano

wszystkim czatowcom jako opatrznościowe zrządzenie. Na to realny czy też jedynie wymyślony

Dawid naigrawał się z upolowanego w Davos Goliata: „Potem to również Opatrzność sprawiła,

że statek ochrzczony imieniem twojego słabosilnego partyjniaka zaczął tonąć z całym

transportem w jego urodziny i z okazji dwunastolecia puczu Hitlera; punktualnie co do minuty w

dniu urodzin Gustloffa o dwudziestej pierwszej szesnaście rąbnęło trzy razy...”

Tak to wyglądał ich podział ról: jakby wyćwiczony do perfekcji. A jednak coraz bardziej

podawałem w wątpliwość moje podejrzenie, że to raz za razem klika wymyślony Dawid, jakiś

homunkulus wyplata zdania spod sztancy, choćby takie: „Dla was, Niemców, Oświęcim

pozostanie piętnem winy wypalonym po wsze Czasy...” Albo: „Ty jesteś dobitnym przykładem

odradzającego się zła...” Albo zdania, w których Dawid krył się w liczbie mnogiej: „Nam,

Żydom, pozostaje nie kończąca się skarga”. - „My, Żydzi, nigdy nie zapomnimy!” Wilhelm

przeciwstawiał temu zdania z podręcznika rasizmu, w których „światowe żydostwo” rozsiadło się

wszędzie, ale szczególnie potężnie na nowojorskiej Wall Street.

Odbywała się bezlitosna wymiana ciosów. Ale niekiedy wypadali z roli, na przykład

kiedy mój syn chwalił siłę uderzeniową armii izraelskiej, natomiast Dawid potępiał osiedla

żydowskie na ziemiach palestyńskich jako „agresywną aneksję”. Mogło się także zdarzyć, że

obaj nagle ze znajomością rzeczy zgodnie oceniali mistrzostwa świata w tenisie stołowym. Ich

indywidualny, raz ostry, to znów kumplowski ton zdradzał, że w wirtualnej przestrzeni spotkało

się dwóch młodych ludzi, którzy przy całej rozdmuchiwanej wrogości mogliby zostać

przyjaciółmi. Na przykład, kiedy Dawid tak zaczynał: „Halo, ty szczeciniasty nazistowski

wieprzu! Twoja rzeźna żydowska świnia podsuwa ci tutaj parę rad, jak można by jeszcze dzisiaj

uczcić dzień przejęcia władzy, mianowicie odgrzewanymi kotletami...” Albo kiedy Wilhelm

starał się być dowcipny: „Na dzisiaj popłynęło dość żydowskiej krwi. Twój przyboczny kucharz,

który chętnie podgrzeje ci koszerny brunatny sos, robi teraz pa, pa! i wyłącza się!”

Poza tym w związku z trzydziestym obydwu przychodziły do głowy tylko rzeczy od

dawna znane. Wszelako Konny miał nowinę dla swego wrogoprzyjaciela Dawida: „Powinieneś

wiedzieć, że na wszystkich pokładach przeznaczonego na śmierć statku można było usłyszeć

ostatnią mowę naszego ukochanego führera”.

Tak było. Wszędzie na „Gustloffie”, gdzie tylko wisiały głośniki, Radio

Wielkoniemieckie przekazywało przemówienie Hitlera do narodu. I również na oddziale dla

ciężarnych i położnic matka, która za radą siostry oddziałowej położyła się na łóżku polowym,

słyszała niepowtarzalny głos: „Przed dwunastu laty, 30 stycznia 1933, w prawdziwie

historycznym dniu, Opatrzność w moje ręce złożyła los niemieckiego narodu...”

Potem gauleiter Prus Wschodnich Koch rzucił tuzin haseł wzywających do wytrwania. Po

nich nastąpiła muzyka tragiczna. Ale matka opowiadała tylko o mowie führera: - Jak fyrer o losie

i podobnych kawałkach gadał, to po mnie rychtik czarki przechodziły... - A czasem po chwili

milczenia mówiła: - Jako mowy na czmentarzu tego są szłuchało.

Wybiegłem naprzód. Transmisję radiową nadano dopiero później. Statek na jako tako

spokojnej Zatoce Gdańskiej trzymał kurs na koniuszek Półwyspu Helskiego.

Trzydziesty wypadł we wtorek. Mimo długoletniego przestoju motory pracowały

równomiernie. Wzburzone morze, zadymka. Na kartki jedzeniowe wydawano na wszystkich

pokładach wewnętrznych zupę i chleb. Dwa stawiacze sieci przeciwtorpedowych, które dla

zabezpieczenia miały towarzyszyć statkowi aż do Helu, rychło nie radziły już sobie z coraz

gwałtowniejszą falą, trzeba je było drogą radiową odwołać. I również przez radio nadeszła

wiadomość o porcie przeznaczenia: w Kilonii mieli zejść bądź zostać zniesieni z pokładu przyszli

podwodniacy z 2. dywizjonu szkolnego, ranni i junaczki ze służby pomocniczej marynarki;

wyokrętowanie uciekinierów przewidziano w porcie Flensburg. Wciąż jeszcze panowała zawieja

śnieżna. Meldowano o pierwszych przypadkach morskiej choroby. Gdy na redzie Helu ukazała

się także przepełniona uciekinierami „Hansa”, konwój prócz trzech obiecanych okrętów eskorty

był w komplecie. Ale potem przyszedł rozkaz rzucenia kotwicy.

Nie chcę teraz wyliczać wszystkich powodów, jakie doprowadziły do tego, że

zapomniany przez wszystkich, nie, wyrugowany z pamięci, nagle pojawiający się jak widmo w

internecie nieszczęsny statek kontynuował w końcu żeglugę bez „Hansy”, która miała defekt

motoru, pod eskortą tylko dwóch okrętów towarzyszących, z których jeden został wkrótce

odwołany. Powiem tylko tyle: ledwie maszyny statku ruszyły na nowo, na mostku zaczął się spór

kompetencyjny. Czterej kapitanowie spierali się między sobą. Petersen i jego pierwszy oficer -

również wywodzący się z marynarki handlowej - dopuszczali jedynie prędkość dwunastu mil

morskich na godzinę. Po zbyt długim przestoju więcej od statku wymagać nie można. Jednakże

były dowódca u - bootów Zahn obawiając się ataków wroga ze znanej sobie pozycji do strzału

chciał przyśpieszyć żeglowanie do piętnastu węzłów. Petersen postawił na swoim. Potem

pierwszy oficer wspierany przez kapitanów Köhlera i Wellera zaproponował, żeby na wysokości

Rozewia popłynąć co prawda zaminowanym, ale na płyciźnie bezpiecznym od okrętów

podwodnych szlakiem przybrzeżnym, lecz Petersen, tym razem popierany przez Zahna,

zdecydował się na oczyszczony z min szlak przez głęboką wodę, odrzucając jednak w zupełności

radę wszystkich pozostałych kapitanów, żeby płynąć zygzakiem. Tylko prognozy pogody

wydawały się bezsporne: wiatr zachodnio - północnozachodni, siła sześć do siedmiu, skręcający

na zachodni, pod wieczór spadający do pięciu. Stan morza cztery, zawieja śnieżna, widoczność

jedna do trzech mil morskich, średni mróz.

O tym wszystkim, o nieustannych sprzeczkach na mostku, niewystarczającej liczbie

okrętów zabezpieczających i coraz większym oblodzeniu górnego pokładu - działka

przeciwlotnicze były już niezdatne do użytku - matka nic nie wiedziała. Pamiętała, że po mowie

führera dostała od siostry oddziałowej Helgi pięć sucharów i talerz ryżu na mleku z cukrem i

cynamonem. Z sąsiedztwa, z Altany, słychać było jęki ciężko rannych. Na szczęście radio

nadawało muzykę taneczną, „skoczne melodie”. Przy nich zasnęła. Ani śladu pierwszych bólów.

Matka sądziła przecież, że jest w ósmym miesiącu.

Nie tylko „Gustloff płynął w odległości dwunastu mil morskich od pomorskiego

wybrzeża; sowiecki okręt podwodny „S 13” podążał tym samym kursem. Przedtem, wespół z

dwiema innymi jednostkami Bałtyckiej Floty spod Czerwonego Sztandaru, w pobliżu miasta

portowego Kłajpeda, o które toczyły się walki, na próżno czekał na statki wychodzące w morze

bądź dostarczające posiłków resztkom 4. armii. Dzień za dniem na horyzoncie nic się nie

pokazywało. W trakcie daremnego stania na czatach kapitanowi „S 13” mogłoby było

przychodzić na pamięć toczące się przeciwko niemu postępowanie sądu wojennego, a więc i

grożące przesłuchiwanie przez NKWD.

Wczesnym rankiem 30 stycznia dowiedziawszy się z radiotelegramu, że Armia Czerwona

zdobyła port w Kłajpedzie, Aleksander Marinesko nie zawiadamiając swego dowództwa wskazał

nowy kurs. Kiedy „Gustloff” przy oksywskim nabrzeżu przyjmował jeszcze ostatnie fale

uciekinierów - zaokrętowani zostali Pokriefkowie - „S 13” z czterdziestoma siedmioma ludźmi i

dziesięcioma torpedami na pokładzie zmierzał w kierunku pomorskiego brzegu.

Podczas gdy w mojej relacji dwa okręty zbliżają się do siebie coraz bardziej, ale nie dzieje

się nic rozstrzygającego, nadarza się okazja, żeby odnotować codzienne okoliczności bytowania

w zakładzie karnym w Gryzonii. Tam w ów wtorek, jak w każdy dzień pracy, więźniowie

siedzieli przy swoich krosnach. Skazany na osiemnaście lat więzienia morderca dawnego

landesgruppenleitera NSDAP, Wilhelma Gustloffa, odsiedział tymczasem dziewięć lat. Wobec

zdecydowanie odmienionej sytuacji wojennej - ponieważ ze strony Rzeszy Wielkoniemieckiej

nie groziło już niebezpieczeństwo, został przeniesiony z powrotem do więzienia Sennhof w Chur

- uznał on, że ma podstawy do wystąpienia z prośbą o łaskę, którą jednak w trakcie ruchów

okrętów na Morzu Bałtyckim Sąd Najwyższy Konfederacji Szwajcarskiej odrzucił. Ale nie tylko

Dawid Frankfurter, także statek nazwany imieniem jego ofiary nie znalazł łaski.

6

Mówi, że moja relacja ciąży ku noweli. Nie będę się przejmował literackimi ocenami. Ja

tylko relacjonuję: Tamtego dnia, który z woli Opatrzności czy jakiegoś innego speca od

kalendarza miał być ostatnim dniem statku, Rzesza Wielkoniemiecka zdążała już do upadku.

Dywizje Brytyjczyków i Amerykanów znajdowały się w okolicach Akwizgranu. Nasze

przetrzebione u - booty donosiły wprawdzie o zatopieniu trzech frachtowców na Morzu

Irlandzkim, ale na froncie reńskim rósł napór na Colmar. Na Bałkanach w rejonie Sarajewa

przybierała na sile działalność partyzancka. Z duńskiej Jutlandii wycofano 2. Dywizję Strzelców

Górskich dla wzmocnienia wschodnich odcinków frontu. W Budapeszcie, gdzie z każdym dniem

pogarszała się sytuacja zaopatrzeniowa, front przebiegał tuż koło zamku. Wszędzie po obu

stronach pozostawali zabici, zbierano blaszki rozpoznawcze i rozdawano odznaczenia.

Co jeszcze się działo poza tym, że nie pojawiły się obiecywane nowe bronie? Na Dolnym

Śląsku udało się odeprzeć natarcie pod Głogowem, natomiast wokół Poznania sytuacja się

zaostrzała. A pod Chełmnem jednostki sowieckie sforsowały Wisłę. W Prusach Wschodnich

wróg dotarł do Barsztyna i Biskupca. Do tego dnia, który niczym się nie wyróżniał, zdołano

wyprawić z Piławy sześćdziesiąt pięć tysięcy cywili i wojskowych. Wszędzie dokonywano

bohaterskich czynów godnych pomnika. Zanosiło się na dalsze. Podczas gdy „Wilhelm

Gustloff”, płynąc obranym kursem na Zachód, zbliżał się do Ławicy Słupskiej, a okręt podwodny

„S 13” nadal był złakniony zdobyczy, w nocnym nalocie na rejon Hamm, Bielefeld i Kassel

uczestniczyło tysiąc sto czteromotorowych bombowców nieprzyjaciela, zaś amerykański

prezydent już opuścił Stany Zjednoczone; Roosevelt był w drodze na konferencję w Jałcie na

Półwyspie Krymskim, gdzie ten chory człowiek chciał się spotkać z Churchillem i Stalinem, aby

wytyczając nowe granice przygotować pokój.

Na temat tej konferencji i późniejszej, w Poczdamie, kiedy to Roosevelt już nie żył i

prezydentem był Truman, znalazłem w internecie strony nienawiści i na Website mego

wszechwiedzącego syna dość zdawkowy komentarz: „W taki sposób rozparcelowano nasze

Niemcy” oraz mapę Rzeszy Wielkoniemieckiej z zaznaczonymi stratami terytorialnymi.

Następnie syn spekulował, jakie to cuda mogłyby się zdarzyć, gdyby młodzi, bliscy już końca

szkolenia marynarze na pokładzie „Gustloffa” dotarli szczęśliwie do Kilonii, portu

przeznaczenia, i tworząc załogi dwunastu lub więcej u - bootów nowej, bajecznie szybkiej, w

dodatku niemal całkowicie bezszelestnej serii XXIII, wzięli z powodzeniem udział w walce. Na

jego liście życzeń figurowały same bohaterskie wyczyny i komunikaty nadzwyczajne. Nie

znaczy to, że Konny roił poniewczasie o ostatecznym zwycięstwie, był jednak pewien, że gdyby

nawet te cudowne okręty podwodne zostały zniszczone przez bomby głębinowe, młodym

podwodniakom byłaby pisana lepsza śmierć niż godne politowania utopienie się na wysokości

Ławicy Słupskiej. Również jego oponent Dawid zgodził się ze zróżnicowaną oceną rodzajów

śmierci, potem jednak wyłożył w sieci swoje obiekcje: „W każdym razie wybierać chłopaki nie

mogli. Tak czy owak nie mieli szans, żeby najnormalniej w świecie dorosnąć...”

Mam przed sobą zdjęcia gromadzone dziesiątkami lat przez ocalałego z katastrofy

asystenta płatnika: wiele formatu legitymacyjnego i jedno duże ukazujące wszystkich marynarzy

- uczestników czteromiesięcznego zazwyczaj kursu w 2. dywizjonie szkolnym u - bootów, którzy

stanęli w ordynku na pokładzie słonecznym, ażeby powitać komandora podporucznika Zahna i

po komendzie „Spocznij!” przyjąć swobodniejszą postawę. Na tej szerokoformatowej fotografii

można się doliczyć przeszło dziewięciuset, ku rufie coraz bardziej malejących, marynarskich

czapek i jako tako rozróżnić twarze aż do siódmego rzędu. W głębi uszeregowana masa.

Jednakże ze zdjęć legitymacyjnych spoglądają na mnie raz za razem umundurowani mężczyźni,

których młodzieńcze rysy są co prawda różne, ale na ogół wydają się jeszcze nie ukształtowane.

Mają pewnie po osiemnaście lat. Kilku chłopaków sfotografowanych w mundurze w ostatnich

miesiącach wojny jest jeszcze młodszych. Mój syn, tymczasem siedemnastoletni, mógłby być

jednym z nich, chociaż Konny ze względu na okulary nie bardzo by się nadawał do podwodnej

służby.

Wszyscy noszą swoje - trzeba przyznać: twarzowe marynarskie czapki okolone wstążką z

napisem Kriegsmarine na ukos, przeważnie lekko przechylone w prawo. Widzę zaokrąglone,

pociągłe, kanciaste jak i pucołowate twarze kandydatów na śmierć. Mundur to ich cała duma.

Patrzą na mnie poważnie, jak gdyby przeczuwając, że to ich ostatnia sfotografowana mina.

Nieliczne dostępne mi zdjęcia trzystu siedemdziesięciu trzech zaokrętowanych junaczek

ze służby pomocniczej marynarki wydają się bardziej cywilne, mimo założonych na bakier

furażerek z powyginanym na przodzie stylizowanym niemieckim orłem. Staranne fryzury

młodych dziewczyn - wiele zapewne po wiecznej lub wodnej ondulacji - zwijają się w loki,

opadają modnie podkręcone. Trochę dziewczyn mogło być zaręczonych, kilka - zamężnych.

Dwie lub trzy, które z gładko opadającymi włosami działają na mnie chłodną zmysłowością, są

podobne do mojej byłej. Taką ujrzałem Gabi, kiedy z pewnym zapałem studiowała w Berlinie

Zachodnim pedagogikę i z miejsca przyprawiła mnie o zawrót głowy. Prawie wszystkie junaczki

wyglądają na pierwszy rzut oka ładnie, a nawet ślicznie, u kilku występuje wczesna skłonność do

podwójnego podbródka. Spoglądają z mniejszą powagą niż chłopaki. Każda z patrzących na

mnie uśmiecha się nie podejrzewając niczego złego.

Jako że spośród grubo ponad czterech tysięcy niemowląt, dzieci, nastolatków na

pokładzie nieszczęsnego statku uratowała się niespełna setka, tylko przypadkiem trafiały się ich

fotografie, ponieważ wraz ze statkiem przepadł uciekinierski bagaż, a w nim albumy z

fotografiami rodzin zbiegłych z Prus Wschodnich i Zachodnich, Gdańska i Gotenhafen. Widzę

dziecięce buzie z tamtych lat. Dziewczynki z warkoczami i kokardami we włosach, chłopcy z

przedziałkiem po lewej lub prawej stronie. Po niemowlętach, i tak wyglądających ponadczasowo,

nie ma prawie żadnego śladu. Zachowane zdjęcia matek, dla których Bałtyk stał się grobem, i

tych niewielu, które ocalały, z reguły bez swych dzieci, powstały na długo przed katastrofą albo

wiele lat po niej, „psztryknięte” z okazji rodzinnych uroczystości, jak mówi matka, która nie ma

żadnej fotografii - podobnie jak i ja - z wieku niemowlęcego.

Nie uchowały się także podobizny owych starych mężczyzn i kobiet, mazurskich chłopów

i chłopek, emerytowanych urzędników, wesołych wdówek i wysłużonych rzemieślników, tysięcy

otumaniałych okropnościami ucieczki starowin i staruchów, którzy zdołali dostać się na pokład.

Przy wchodzeniu na statek na oksywskim nabrzeżu zatrzymywano wszystkich mężczyzn w

średnim wieku, ponieważ mogliby się nadać do ostatnich zaciągów volksszturmu. Pomiędzy

ocalonymi nie było prawie ludzi sędziwych, pań w podeszłym wieku. I żadna fotografia nie daje

świadectwa o ciężko rannych uczestnikach walk w Kurlandii, którzy łóżko przy łóżku leżeli w

Altanie.

Do garstki uratowanych ludzi starszych należał kapitan statku Petersen, dobrze po

sześćdziesiątce. Wszyscy czterej kapitanowie o godzinie dwudziestej pierwszej stali na mostku i

kłócili się, czy słuszne było zapalenie świateł pozycyjnych na rozkaz Petersena, tylko dlatego że

wkrótce po osiemnastej nadeszła radiotelegramem wiadomość o płynącej z naprzeciwka grupie

poławiaczy min. Zahn był przeciwny. Tak samo drugi oficer nawigacyjny. Wprawdzie Petersen

kazał wygasić kilka lamp, ale nie światła burtowe. Tak więc po części tylko zaciemniony statek,

eskortowany tymczasem jedynie przez torpedowiec „Löwe”, zmagając się w zanikającej śnieżycy

z silnym falowaniem, utrzymywał kurs i zbliżał się do zaznaczonej na wszystkich morskich

mapach Ławicy Słupskiej. Zapowiadany średni mróz oznaczał osiemnaście stopni poniżej zera.

Podobno to pierwszy oficer sowieckiego okrętu podwodnego „S 13” wypatrzył dalekie

światła pozycyjne. Bez względu na to, kto złożył meldunek, w wieżyczce płynącego na

powierzchni okrętu natychmiast pojawił się Marinesko. Jak wieść niesie, do obszytej futrem

czapki, uszanki, nosił wbrew przepisom nie watowany płaszcz, służbowy strój oficerów okrętów

podwodnych, lecz narzucony na ramiona wyplamiony smarem kożuch.

W zanurzeniu, podczas długiej żeglugi na napędzie elektrycznym, kapitana informowano

tylko o dźwiękach wydawanych przez małe statki. Na wysokości Helu Marinesko rozkazał

wynurzyć się na powierzchnię. Ruszyły dieslowskie silniki. Dopiero teraz usłyszano odgłosy

statku napędzanego przez bliźniacze śruby. Nagła śnieżyca dawała okrętowi osłonę, ale

utrudniała widoczność. Kiedy zamieć zelżała, dostrzeżono kontury oszacowanego na dwadzieścia

tysięcy ton statku do przewozu wojsk i towarzyszącego mu torpedowca. Nastąpiło to od strony

morza, z widokiem na prawą burtę transportowca i pomorskie wybrzeże, które można było sobie

tylko wyobrazić. Na razie nic wielkiego się nie działo.

Mogę się tylko domyślać, co skłoniło kapitana „S 13” do opłynięcia, na dużej prędkości,

statku transportowego i eskortującego okrętu ryzykownym manewrem od tyłu, aby potem od

strony wybrzeża, mając pod sobą niespełna trzydzieści metrów głębokości, szukać pozycji do

ataku. Wedle późniejszych wypowiedzi chciał on dopaść, gdziekolwiek się da, „faszystowskich

łotrów”, którzy najechali i spustoszyli jego ojczyznę; dotychczas mu to nie wychodziło.

Od dwóch tygodni poszukiwanie zdobyczy nie przynosiło rezultatu. Ani w pobliżu

Gotlandii, ani nie opodal portów w Windawie i Kłajpedzie nic się nie nawinęło. Żadna z

dziesięciu torped na pokładzie nie opuściła wyrzutni. Na dodatek niezawodnemu tylko na morzu

kapitanowi doskwierała chyba obawa, że jeśli wróci z niczym do bazy w Turku czy Hangö, z

miejsca stanie przed sądem wojennym, którego domagało się NKWD. Można było mu zarzucić

nie tylko ostatnią pijacką eskapadę i wykraczające poza przewidziany przepustką czas

przebywanie w fińskich burdelach; ciążyło na nim podejrzenie o szpiegostwo, a tego obwinienia,

które od połowy lat trzydziestych stało się w Związku Sowieckim narzędziem czystek, nie

sposób było odeprzeć. W najlepszym razie mogło go uratować jakieś spektakularne osiągnięcie.

Po blisko dwóch godzinach nawodnej żeglugi manewr uchylający został zakończony. „S

13” poruszał się teraz równolegle z nieprzyjacielskim obiektem, który ku zdziwieniu obsady

wieżyczki, mimo zapalonych świateł pozycyjnych, nie płynął zygzakiem. Jako że śnieżyca

całkowicie ustała, groziło niebezpieczeństwo, iż rozstąpi się pokrywa chmur i w świetle księżyca

znajdzie się nie tylko transportowy olbrzym i eskortujący go okręt, ale i okręt podwodny.

Mimo to Marinesko podtrzymał decyzję o ataku nawodnym. Dla „S 13” korzystny okazał

się fakt, że aparatura do namierzania łodzi podwodnych na torpedowcu „Löwe” - o czym na „S

13” nikt nie mógł mieć pojęcia - była oblodzona i nie odbierała żadnych sygnałów. Angielscy

autorzy Dobson, Miller i Payne w swojej książce wychodzą z założenia, że sowiecki dowódca

długo ćwiczył praktykowaną przez niemieckie u - booty na Atlantyku metodę ataku nawodnego i

mając na względzie ich sukcesy chciał wreszcie zastosować ją sam; atak nawodny pozwala przy

lepszej widoczności na szybsze poruszanie się i większą celność.

Marinesko wydał rozkaz napełnienia balastów wodą zaburtową aż do momentu, kiedy

kadłub łodzi był już niewidoczny i tylko wieżyczka wystawała z nadal wzburzonego morza. Na

krótko przed atakiem z mostku namierzonego obiektu wystrzelono jakoby rakietę świetlną i

widziano rzekomo sygnały migaczy, ale źródła niemieckie - raporty ocalałych kapitanów - tego

nie potwierdzają.

„S 13” zbliżał się zatem bez przeszkód do lewej burty upatrzonego celu. Na polecenie

dowódcy cztery torpedy dziobowe w wyrzutniach zostały nastawione na głębokość trzech

metrów. Szacunkowa odległość od nieprzyjacielskiego obiektu wynosiła sześćset metrów. W

peryskopie dziób statku znalazł się na przecięciu nitek celowniczych. Według czasu

moskiewskiego była dwudziesta trzecia cztery, według niemieckiego równo dwie godziny

wcześniej.

Zanim jednak na tym miejscu padnie rozkaz kapitana Marinesko: „Pal!” i już nie będzie

można go cofnąć, trzeba włączyć do mojej relacji przekazaną tradycją legendę. Zanim „S 13”

opuściła port w Hangö, bosman nazwiskiem Pichur ozdobił wszystkie torpedy wymalowanymi

pędzlem dedykacjami, w tym i te cztery gotowe do wystrzelenia. Pierwsza była przeznaczona

„Za Ojczyznę”, torpeda w drugiej rurze - „Za Stalina”, w rurach trzeciej i czwartej dedykacje

wypisane na śliskiej jak węgorz powierzchni brzmiały: „Za naród sowiecki” i „Za Leningrad”.

Tak zadedykowane trzy z czterech torped - ta poświęcona Stalinowi utknęła w rurze i

trzeba ją było w pośpiechu rozbroić - po wydanym w końcu rozkazie pomknęły ku

bezimiennemu z perspektywy Marinesko statkowi, gdzie na oddziale dla położnic i ciężarnych

przy cichej muzyce z radia matka wciąż jeszcze spała.

Podczas gdy trzy opatrzone napisami torpedy mkną do celu, kusi mnie, żeby wyobrazić

sobie sytuację na „Gustloffie”. Łatwo odnaleźć junaczki ze służby pomocniczej marynarki, które

zaokrętowały się na ostatku i zostały zakwaterowane w pozbawionym wody basenie pływackim,

a także w sąsiadujących z nim pomieszczeniach schroniska młodzieżowego, przeznaczonego

dawniej dla wysyłanych na wakacyjne rejsy członków Hitlerjugend i BDM. Stłoczone siedzą w

kucki i leżą. Fryzury jeszcze się trzymają. Ale nie ma już śmiechu, nie ma sympatycznych czy

złośliwych ploteczek. Kilka cierpi na morską chorobę. Tam i wszędzie indziej, na korytarzach

poszczególnych pokładów, w niegdysiejszych salach balowych i jadalnych czuć wymiocinami.

Toalety, i tak zbyt nieliczne jak na tę masę uciekinierów i osób związanych z marynarką, są

zapchane. Wentylatory nie nadążają z wysysaniem fetoru wraz ze zużytym powietrzem. Od

wypłynięcia statku wszyscy zgodnie z rozkazem powinni mieć na sobie rozdane kamizelki

ratunkowe, ale z powodu coraz większego gorąca wielu podróżnych zdejmuje zbyt ciepłą

bieliznę i również kamizelki. Starcy i dzieci narzekają cicho. Nie ma już nadawanych przez

głośniki komunikatów. Wszystkie hałasy przytłumione. Zrezygnowane wzdychanie i

pojękiwanie. Wyobrażam sobie nie nastrój zagłady, lecz raczej jego preludium, zakradający się

strach.

Tylko na mostku kapitańskim, po odbytej kłótni, nastrój był ponoć do pewnego stopnia

optymistyczny. Czterej kapitanowie sądzili, że docierając do Ławicy Słupskiej mają za sobą

największe niebezpieczeństwo. W kabinie pierwszego oficera dowództwo zasiadło do posiłku:

grochówka z wkładką mięsną. Potem komandor Zahn kazał stewardowi podać koniak. Nadarzyła

się okazja, żeby wypić za szczęśliwy rejs. U stóp swego pana spał owczarek Hassan. Na mostku

pełnił służbę tylko kapitan Weiler. A tu czas upływał.

Od dziecka mam w uszach zdanie matki: - Glajch żem są przebudziła, jak pierwszy raz

pieprznęło, a potem jesz raz i jesz...

Pierwsza torpeda ugodziła dziób statku głęboko pod linią wodną, tam, gdzie znajdowały

się pomieszczenia załogi. Kto zszedł z wachty, żuł kawałek chleba albo spał na swojej koi i

przeżył wybuch, nie uszedł jednak z życiem, ponieważ zaraz po pierwszym meldunku o

uszkodzeniach kapitan Weiler kazał zamknąć automatycznie wszystkie grodzie do części

dziobowej, żeby zapobiec szybkiemu zatonięciu przez dziób; akcję ratowniczą „Zamykanie

grodzi” ćwiczono na krótko przed wypłynięciem. Wśród spisanych na straty marynarzy i

chorwackich ochotników było wielu przygotowanych w czasie ćwiczeń do sprawnego

obsadzania i spuszczania łodzi ratunkowych.

Nikt nie wie, co zdarzyło się nagle, z poślizgiem, ostatecznie w odciętej części statku.

Zapadło mi w pamięć również następne zdanie matki: - Za drugim pieprznięczem to żem

z łóżka zleczała, taką moc miało... - Ta torpeda z trzeciej rury nosząca na gładkiej powierzchni

dedykację: „Za naród sowiecki” wybuchła pod basenem pływackim na pokładzie E. Przeżyły

tylko dwie albo trzy junaczki ze służby pomocniczej marynarki. Mówiły później o zapachu gazu i

dziewczynach rozszarpanych na strzępy przez odłamki roztrzaskanej szklanej mozaiki na

przedniej ścianie kąpieliska i kafelki basenu. Na powierzchni szybko przybierającej wody

widziało się dryfujące ciała i ich części, kanapki i inne resztki kolacji, także puste kamizelki

ratunkowe. Prawie nikt nie krzyczał. Potem wysiadło światło. Dwie albo trzy dziewczyny,

których zdjęć legitymacyjnych nie mam, zdołały uratować się na razie wyjściem awaryjnym, za

którym strome żelazne schody prowadziły na wyżej położone pokłady.

A matka mówiła jeszcze, że „za trzeczim dopiero pieprznięczem” doktor Richter był przy

położnicach i ciężarnych. - A wtedy to ju są piekło rozpętało! - wołała za każdym razem, ilekroć

jej opowiadana w nieskończoność historia dochodziła do „numeru trzy”.

Ostatnia torpeda trafiła w maszynownię. Nie tylko stanęły silniki statku, nawaliło też

oświetlenie wewnętrzne pokładów i cała technika. Odtąd wszystko rozgrywało się w

ciemnościach. W ostateczności włączone po paru minutach światła awaryjne pozwalały jako tako

orientować się w chaosie narastającej paniki we wnętrzu statku o długości dwustu metrów i

wysokości dziesięciu pięter, z którego nie można było nadać sygnałów SOS: odmówiły

posłuszeństwa także urządzenia radiotelegrafu. Tylko z torpedowca „Löwe” szło w eter

wielokrotnie powtarzane wołanie: „Gustloff tonie trafiony trzema torpedami!” Na przemian z tą

wiadomością podawano drogą radiową bez końca, godzinami położenie tonącego statku: Pozycja

Ustka. 55 stopni 07 północ - 17 stopni 42 wschód. Prosimy o pomoc...”

Na „S 13” trafienia i dostrzegalne wkrótce tonięcie zaatakowanego obiektu zostało

przyjęte z powściąganą radością. Kapitan Marinesko wiedząc, że w bliskości wybrzeża,

zwłaszcza nad Ławicą Słupską, nie bardzo można było się uchronić przed bombami

głębinowymi, rozkazał przejść z częściowego zanurzenia na całkowite. Przedtem trzeba było

jeszcze rozbroić torpedę pozostałą w wyrzutni numer dwa; ponieważ utkwiła w niej gotowa do

detonacji, z włączonym silnikiem napędowym, najlżejsze wstrząsy mogły spowodować wybuch.

Na szczęście nie doszło do rzucania bomb głębinowych. Torpedowiec „Löwe”, przy wyłączonym

silniku, obszukiwał reflektorami śmiertelnie trafiony statek.

Na naszym globalnym placu zabaw, w wychwalanym miejscu ostatniej z możliwych

międzyludzkiej komunikacji, sowiecka łódź podwodna „S 13” na bliskiej mi ze względów

rodzinnych Website otrzymała kategorycznie brzmiącą nazwę „łodzi mordu”. A załoga tego

okrętu Bałtyckiej Ploty spod Czerwonego Sztandaru została potępiona jako „mordercy dzieci i

kobiet”. W internecie mój syn grał rolę sędziego. Zastrzeżenia jego wrogoprzyjaciela Dawida,

któremu przyszło do głowy jedynie ponowne uruchomienie swego antyfaszystowskiego młynka

modlitewnego z powołaniem się na obecność na statku wysokich rangą nazistów i wojskowych

oraz trzydziestomilimetrowe działka przeciwlotnicze na pokładzie słonecznym, nie

dotrzymywały kroku zalewowi komentarzy napływających teraz ze wszystkich kontynentów.

Czatowcy zgłaszali się przeważnie po niemiecku, z domieszką okruchów angielszczyzny.

Tradycyjne przejawy nienawiści, ale i pobożne nawiązania do Apokalipsy wypełniały mój ekran.

Wykrzykniki po bilansie okropności. Pośród nich dla porównania liczby ofiar innych morskich

katastrof.

Często filmowany dramat „Titanica” starał się utrzymać pierwszeństwo. Za nim szło

zatonięcie „Lusitanii”, zatopionej w pierwszej wojnie światowej przez niemieckiego u - boota, co

spowodowało bądź przyśpieszyło przystąpienie USA do wojny. Jakiś odosobniony głos dorzucił

zatopienie przez angielskie bombowce zapełnionego więźniami kacetu statku „Cap Arcona” w

Zatoce Neustadzkiej; to zdarzenie nastąpiło w wyniku pomyłki na parę dni przed końcem wojny i

teraz w internecie z siedmioma tysiącami zabitych wysunęło się na czoło tabeli. Potem zrównał

się z nim „Goya”

∗

. Ale w całej rywalizacji między podawanymi przez czatowców liczbami

zwyciężył ostatecznie „Gustloff”. Mojemu synowi z właściwą sobie gorliwą skrupulatnością

udało się na swej website wprowadzić zapomniany statek i jego ludzki fracht do rozproszonej

świadomości świata, ażeby w postaci szkicowego rysunku z zaznaczonymi trzykrotnie gwiazdką

trafieniami torped rzucał się w oczy i odtąd, jako katastrofa sama w sobie, nosił miano o

globalnym znaczeniu.

Jedenaście dni po zatopieniu „Wilhelma Gustloffa”, prawie w tym samym miejscu, w

przeciągu siedmiu minut poszedł na dno okręt szpitalny „General Stauben” trafiony dwoma

torpedami wystrzelonymi również przez S 13. Zginęło ok. 3500 osób z ok. 5000 rannych i

uchodźców na pokładzie.

*

∗

trzy tygodnie przed upadkiem III Rzeszy, 16 kwietnia 1945 r, transportowiec „Goya” z ok. 7000

uchodźców niemieckich z rejonu Zatoki Gdańskiej i nieustaloną liczbą rannych żołnierzy, wypłynął z Helu kierując
się do Danii. Kilka minut po północy został trafiony dwoma torpedami wystrzelonymi z radzieckiej łodzi podwodnej
L - 3, przełamał się na pół i zatonął w ciągu czterech minut. Uratowało się 183 osoby.

Ale z tym, co 30 stycznia 1945 od godziny dwudziestej pierwszej szesnaście faktycznie

działo się na „Wilhelmie Gustloffie”, liczby prześcigające się w cyberprzestrzeni niewiele miały

wspólnego. To raczej Frankowi Wisbarowi w czarno - białym filmie „Noc zapadła nad

Gotenhafen”, mimo nadmiernie rozciągniętej ekspozycji, udało się uchwycić coś z paniki, jaka

wybuchła na wszystkich pokładach, kiedy to po trzech trafieniach statek, z natychmiast zalanym

dziobem, przechylił się na lewą burtę.

Zemściły się zaniedbania. Dlaczego i tak zbyt nieliczne łodzie ratunkowe nie zostały

przezornie oczyszczone? Dlaczego nie odladzano regularnie żurawików i talii? Na dobitek

brakowało personelu odciętego na przodzie statku, być może jeszcze żyjącego. Rekruci

Kriegsmarine z dywizjonu szkolnego nie byli zaprawieni w obsługiwaniu łodzi ratunkowych.

Oblodzony pokład słoneczny, będący zarazem pokładem łodziowym, gładki jak lustro,

przechylając się sprawił, że masa ludzi napierających z górnych pokładów zaczęła się

ześlizgiwać. Już pierwsi, nie mając oparcia, znaleźli się za burtą. Nie każdy wpadał do wody w

kamizelce ratunkowej. W panice wiele osób decydowało się teraz skakać. Ze względu na gorąco

panujące wewnątrz statku większość z tych, co parli na pokład słoneczny, była ubrana za lekko,

żeby przy osiemnastu stopniach poniżej zera w powietrzu i odpowiednio niskiej temperaturze

wody - było to dwa czy trzy stopnie plus? - przeżyć szok termiczny. Mimo to skakali.

Z mostku nadeszły tymczasem rozkazy, żeby wszystkich napierających skierować na

oszklony dolny pokład spacerowy, pozamykać jego drzwi i strzec ich z bronią w ręku w nadziei

na statki, które przybędą z pomocą. To polecenie zostało ściśle wykonane. Niebawem witryna o

długości stu sześćdziesięciu sześciu metrów, obiegająca prawą i lewą burtę, więziła z górą tysiąc

ludzi. Dopiero pod sam koniec, kiedy było za późno, na kilku odcinkach spacerowego oszklenia

pękły szyby z pancernego szkła.

Tego jednak, co działo się we wnętrzu statku, nie da się opowiedzieć. Zdanie matki

odnoszące się do wszystkiego, co jest nie do opisania: „Szłów na to ni mam...” mówi to, co ja

mętnie myślę. Nie próbuję zatem wyobrażać sobie grozy i wtłaczać okropności w wymuskane

obrazy, jakkolwiek mój pracodawca naciska teraz na mnie, żebym przedstawiał jeden po drugim

pojedyncze losy, żebym z epicko zamaszystym spokojem i wytężoną intuicją zatoczył wielki łuk

i w ten sposób, słowami horroru, oddał sprawiedliwość rozmiarom katastrofy.

Próbował tego dokonać czarno - biały film przy pomocy obrazów powstałych w studiach

filmowych na tle dekoracji. Widać napierający tłum, zatłoczone korytarze, walkę o każdy stopień

schodów na górę, widać przebranych statystów jako ludzi uwięzionych na zamkniętym pokładzie

spacerowym, czuć przechył statku, widać, jak woda się podnosi, widać pływających we wnętrzu

statku, widać tonących. I widać na filmie dzieci. Dzieci rozdzielone z matkami. Dzieci z

dyndającą lalką w dłoni. Dzieci zabłąkane w już opustoszałych korytarzach. Na zbliżeniu oczy

poszczególnych dzieci. Ale nie dało się, jedynie ze względu na koszty, sfilmować przeszło

czterech tysięcy niemowląt, dzieci i nastolatków, dla których nie było ocalenia, pozostali oni i

pozostaną abstrakcyjną liczbą, jak te wszystkie inne liczby idące w tysiące, setki tysięcy, miliony,

które zarówno wówczas, jak i dzisiaj można było i można w dalszym ciągu szacować tylko z

grubsza. Jedno zero na końcu mniej czy więcej, cóż to znaczy: w statystykach za rzędami liczb

niknie śmierć.

Ja mogę tylko relacjonować to, co w innym miejscu zostało zacytowane jako wypowiedzi

ocalałych. Na szerokich schodach i wąskich schodkach rozdeptywano starców i dzieci. Każdy był

dla siebie swoim bliźnim. Przewidujący starali się ubiec śmierć. Opowiadają o oficerze z kadry

instruktorskiej, który w przydzielonej sobie kabinie rodzinnej zastrzelił ze służbowego pistoletu

najpierw troje dzieci, potem żonę, a na koniec siebie. Podobne rzeczy mówią o partyjnych

bonzach i ich rodzinach kończących ze sobą w owych kabinach specjalnych, które były kiedyś

przeznaczone dla Hitlera i jego poplecznika Leya, a teraz stały się miejscem własnoręcznej

likwidacji. Należy przypuszczać, że Hassan, pies komandora, również został zastrzelony i to

przez swego pana. Z broni palnej trzeba też było zrobić użytek na oblodzonym pokładzie

słonecznym, ponieważ nie usłuchano rozkazu: „Tylko kobiety i dzieci do łodzi!”, w związku z

czym uratowali się przeważnie mężczyźni, a dowiodła tego rzeczowo i bez komentarza

wieńcząca wszelkie życie statystyka.

Łódź, na której pomieściłoby się ponad pięćdziesiąt osób, spuszczono na wodę w

gorączkowym pośpiechu, obsadzoną zaledwie przez tuzin marynarzy. Z innej łodzi, spuszczanej

na złamanie karku i w rezultacie wiszącej już tylko na przedniej linie, wszyscy pasażerowie

wypadli do wzburzonego morza, a ona sama potem, kiedy lina się zerwała, runęła na tych, co

unosili się na wodzie. Jedynie łódź ratunkową numer cztery, zapełnioną w połowie przez kobiety

i dzieci, ponoć posadzono na wodzie zgodnie z przepisami. Jako że ciężko ranni ze zwanego

Altaną prowizorycznego lazaretu i tak nie mieli szans, sanitariusze usiłowali umieścić w łodziach

kilku lżej rannych: bez powodzenia.

Nawet dowództwo statku myślało już tylko o sobie. Opowiadają o wyższym oficerze,

który wyprowadził żonę z kabiny na górę i na tylnym pokładzie zaczął usuwać lód z zawieszeń

motorowej szalupy, która za czasów KdP w trakcie rejsów do Norwegii służyła za łódź

wycieczkową. Gdy udało mu się wreszcie oczyścić szalupę, cudem zadziałał elektryczny dźwig.

W toku spuszczania z samej góry uwięzione na pokładzie spacerowym kobiety i dzieci widziały

przez szyby ze zbrojonego szkła obsadzoną zaledwie do połowy łódź; a pasażerowie szalupy

widzieli przez moment, jaki tłum ludzi kłębił się za szkłem. Można by było sobie pomachać. To,

co później działo się we wnętrzu statku, pozostało nie widziane przez nikogo, nie doszło do

głosu.

Ja wiem tylko, jak uratowano matkę. - Glajch po osztatnim pieprznięczu bóle są u mnie

zaczęły... - Ilekroć opowiadała o tym za moich dziecięcych lat, myślałem, że słucham wesołej

przygodowej historii: - No, a wtedy wujek doktor szprycę mnie dał... - Bardzo się bała „kłucza”. -

Ale potem szlus z bólami beł...

Zapewne to doktor Richter kazał zaprowadzić na śliski pokład słoneczny dwie położnice z

niemowlętami i matkę, wspierane przez siostrę oddziałową, po czym trzy kobiety usadowiono w

łodzi, która już oczyszczona wisiała na żurawikach. Z inną ciężarną i kobietą, która przeszła

poronienie, sam znalazł nieco później miejsce w jednej z ostatnich łodzi - najwidoczniej bez

siostry oddziałowej Helgi.

Matka mówiła mi, że przy coraz większym przechyle jedno z trzydziestomilimetrowych

działek przeciwlotniczych na pokładzie rufowym wyrwało się z uchwytów, przeleciało przez

burtę i rozwaliło spuszczoną już łódź ratunkową wypełnioną ludźmi po brzegi. - To są tuż koło

nas ształo. Takie szczęszczę żeszmy mieli...

Opuściłem zatem tonący statek w brzuchu matki. Nasza łódź odbiła i pośród dryfujących

ciał żywych jeszcze i już martwych ludzi oddaliła się trochę od przechylającej się lewej burty

statku, z którego teraz, zanim będzie za późno, rad byłbym wycisnąć tę czy inną historyjkę. Na

przykład tę o lubianym przez wszystkich fryzjerze okrętowym, który od lat kolekcjonował coraz

rzadsze srebrne pięciomarkówki. I oto skoczył do morza z pełnym trzosem u pasa, aby od razu,

pod ciężarem srebrnych monet... Ale nie wolno mi opowiadać żadnych nadprogramowych

historyjek.

Radzi mi się teraz, żebym się streszczał, nie, mój pracodawca nalega na to. Jako że i tak

nie udaje mi się ująć w słowa tysiąckrotnego umierania we wnętrzu statku i w lodowatym morzu,

przedstawić niemieckiego rekwiem albo morskiego tańca śmierci, powinienem się ograniczać,

przejść do rzeczy. Ma na myśli moje narodziny.

Jeszcze do nich nie doszło. W owej łodzi, w której siedziała matka bez rodziców i

uciekinierskiego bagażu, ale z uśmierzonymi bólami, wszyscy pasażerowie z coraz większego

oddalenia, kiedy fala wynosiła ich w górę, mieli otwarty widok na tonącego przy przerażającym

przechyle „Wilhelma Gustloffa”. Jako że reflektor okrętu towarzyszącego, który nie opodal

utrzymywał pozycję na wzburzonym morzu, przesuwał się raz po raz po nadbudówkach pomostu

nawigacyjnego, oszklonym pokładzie spacerowym i sterczącym ukosem ku prawej burcie

pokładzie słonecznym, ci, co znaleźli ratunek na łodzi, byli świadkami, jak pojedynczy ludzie i

ludzie skłębieni w gromadę wypadali za burtę. I matka widziała z bliska i widzieli wszyscy,

którzy chcieli widzieć, ludzi dryfujących w kamizelkach ratunkowych, między nimi jeszcze

żyjących, którzy głośno lub ostatkiem sił wzywali pomocy, błagali, żeby ich wziąć do łodzi, i

innych już martwych, którzy byli podobni do śpiących. Ale jeszcze gorzej, mówiła matka, było z

dziećmi: - Wszysztkie żle ze sztatku poszpadały, główkami do przodu. Z grubych kamizeli telko

nóżki do góry szterczały...

I kiedykolwiek później ktoś, choćby czeladnicy z jej stolarskiej brygady albo jeden z tych,

co przejściowo dzielili z nią łoże, pytał matkę, jakim to sposobem w tak młodym wieku zbielały

jej włosy, odpowiadała: - To są ształo, jak żem wszysztkie te dżeczaczki we wodze główkami do

dołu zobaczyła...

Być może dopiero tutaj albo już tutaj zadziałał szok. Kiedy byłem dzieckiem, a matka

miała parę lat po dwudziestce, obnosiła się ze swymi krótko przyciętymi białymi włosami jak z

trofeum. Bo skoro tylko padało odnośne pytanie, zaczynało się mówić o czymś, co w państwie

robotników i chłopów nie było tematem dopuszczalnym: o „Gustloffie” i jego zagładzie. Ale

czasem niezbyt ostrożnie opowiadała także o sowieckim okręcie podwodnym i trzech torpedach,

przy czym matka za każdym razem przechodziła na napuszoną niemczyznę nazywając dowódcę

„S 13” i jego załogę „bohaterami sowieckiej marynarki, z którymi nas, ludzi pracy, łączą więzy

przyjaźni”.

W czasie, kiedy to według świadectwa matki jej włosy z punktu zbielały - było to chyba

w dobre pół godziny po torpedowych trafieniach - załoga zanurzonego okrętu podwodnego

zachowywała się cicho i spodziewała się bomb głębinowych, które jednak nie zostały rzucone.

Żadnego dźwięku zbliżającej się śruby okrętowej. Nic z dramatyzmu, który by przypominał

sceny z filmów o okrętach podwodnych. Ale bosmanmat Sznapcew, którego zadaniem było

wyłapywanie w słuchawkach odgłosów zewnętrznych, słyszał, jakie dźwięki wydawał kadłub

tonącego statku: łomotanie, skoro tylko maszyny wyrwały się z zakotwienia, huk, kiedy po

krótkim skrzypieniu pod ciśnieniem wody połamały się grodzie, i dalsze niezidentyfikowane

hałasy. O tym wszystkim meldował swojemu dowódcy półgłosem.

Jako że tymczasem została rozbrojona tkwiąca w drugiej rurze wyrzutni i dedykowana

Stalinowi torpeda, a na okręcie nadal obowiązywała absolutna cisza, bosmanmat ze słuchawkami

rejestrował tylko dalekie szmery wydawane przez śrubę poruszającego się powoli okrętu

eskortującego. Stamtąd nie groziło żadne niebezpieczeństwo. Ludzkich głosów nie słyszał.

Był to torpedowiec, który na zwolnionych obrotach maszyny utrzymywał pozycję; z

relingu obiegającego jego pokład wyławiano cumami unoszących się na wodzie żywych i

martwych. Jako że jedyna jolka motorowa była oblodzona, a w dodatku jej silnik nie zaskoczył,

nie dało się jej użyć do ratowania rozbitków. Wyciągano ludzi jedynie linami cumowniczymi.

Około dwustu ocalałych trafiło w ten sposób na pokład.

Gdy pierwsze z niewielu łodzi ratunkowych, które zdołały odbić od z wolna

przechylającego się coraz bardziej statku, w smudze światła reflektora dopłynęły do „Löwe”,

przy wciąż jeszcze silnie falującym morzu trudno było dobić do burty torpedowca. Matka, która

siedziała w jednej z łodzi, mówiła: - Raz nas fala ganc wysoko wynioszła, tak żeszmy na

„Leewa” z góry patrzecz mogli, a potem w dół na łeb, na szyję żeszmy zleczeli, a „Leewe” nad

nami hen w górze beł...

Tylko kiedy łódź ratunkowa była na wysokości relingu, a więc w ciągu sekund, udawało

się raz za razem przejąć pojedynczych rozbitków. Komu nie udał się skok, ten spadał między

burty i było już po nim. Ale matka dostała się szczęśliwie na pokład okrętu wojennego o

wyporności zaledwie 768 ton, który w roku trzydziestym ósmym został zwodowany w

norweskiej stoczni, otrzymał na chrzcie imię „Gyller”, wszedł do norweskiej służby, a po zajęciu

Norwegii w roku czterdziestym jako zdobycz wojenna został włączony do niemieckiej

Kriegsmarine.

Ledwie dwaj marynarze eskortowca z przeszłością przenieśli matkę przez reling, przy

czym postradała buty, potem owinęli kocem i zaprowadzili do kajuty pełniącego służbę oficera

mechanika, ponownie wystąpiły bóle.

Powiedz, czego sobie życzysz? Nie chcę odwracać uwagi, jak by to mi ktoś mógł

insynuować: ale zamiast urodzić się z matki na „Löwe”, wolałbym być owym znajdą, którego w

siedem godzin po zatonięciu statku wyciągnął z wody kuter patrolowy „VP 1703”. Zdarzyło się

to, kiedy już dalsze jednostki przybyłe na ratunek, przede wszystkim torpedowiec „T 36”,

następnie parowce „Gotenland” i „Göttingen” przy wysokiej fali spomiędzy ziarnistego lodu,

pojedynczej kry i wielu dryfujących bez życia - wydobyły nielicznych pozostałych przy życiu.

Kapitan kutra patrolowego dostał w Gotenhafen meldunek o sygnałach SOS nadawanych

nieprzerwanie przez radiotelegrafistę „Löwe”. Natychmiast wypłynął swoją zdezelowaną łajbą i

trafił na usłane trupami pobojowisko. Mimo to kazał wciąż oświetlać morze pokładowym

reflektorem, aż stożek światła pochwycił jakby pustą łódź ratunkową. Bosmanmat Pick dostał się

do niej i obok skostniałych zwłok kobiety i małoletniej dziewczyny znalazł zamarznięte

zawiniątko, które po dostarczeniu na pokład „VP 1703” zostało uwolnione od zewnętrznej

warstwy lodu, potem rozwinięte, a wtedy ukazało się owo niemowlę, którym ja bym chciał być:

znajda bez rodziców, ostatni pozostały przy życiu pasażer „Wilhelma Gustloffa”.

Przypadkiem pełniący tej nocy służbę na kutrze patrolowym lekarz flotylli wyczuł słaby

puls niemowlęcia, podjął zabiegi reanimacyjne, zaryzykował wstrzyknięcie kamfory i nie ustawał

w staraniach, dopóki dziecko, chłopiec, nie otworzyło oczu. Ocenił niemowlaka na jedenaście

miesięcy i wszystkie ważne szczegóły, brak nazwiska i nieznane pochodzenie, przypuszczalny

wiek, dzień i godzinę uratowania oraz nazwisko i stopień wybawcy, spisał w postaci

prowizorycznego dokumentu.

To by mi odpowiadało: urodzić się nie, jak to się zdarzyło, fatalnego 30 stycznia, lecz w

końcu lutego, początku marca czterdziestego czwartego w jakiejś zapadłej dziurze w Prusach

Wschodnich, w najzwyklejszy dzień, z matki nieznanej, spłodzony przez niewiadomego ojca, ale

adoptowany przez bosmanmata Wernera Ficka, który przy najbliższej okazji - stało się to w

Świnoujściu - oddałby mnie pod opiekę swojej żony. Z moimi skądinąd bezdzietnymi

przybranymi rodzicami po zakończeniu wojny przeniósłbym się najpierw do brytyjskiej strefy

okupacyjnej, do zniszczonego bombardowaniami miasta Hamburga. Ale w rok później

znaleźlibyśmy mimo wszystko mieszkanie w Rostocku, rodzinnym mieście Ficka, które

znajdowało się w sowieckiej strefie okupacyjnej i również było zniszczone bombardowaniami.

Od tej pory wyrastałbym wprawdzie równolegle do mojej związanej z matką biografii,

uczestniczyłbym we wszystkim, w machaniu chorągiewkami u Młodych Pionierów, w zbiórkach

FDJ, byłbym jednak nadal otaczany troską przez Ficków. Rozpieszczany przez ojca i matkę, jako

znajda, którego pieluchy nic nie chciały powiedzieć o jego pochodzeniu, wychowywałbym się na

osiedlu z wielkiej płyty, nazywałbym się Peter, nie Paul, jako student budowy okrętów zostałbym

przyjęty do tamtejszej stoczni Neptun, jako konstruktor miałbym do czasu przełomu pewne

miejsce pracy i w pięćdziesiąt lat po ocaleniu brałbym udział w spotkaniu ocalonych w Damp

sam, już na wcześniejszej emeryturze, albo z moimi postarzałymi przybranymi rodzicami, witany

entuzjastycznie przez wszystkich uczestników spotkania, pokazywany na scenie: dziecko

znalezione tamtej nocy.

Ktoś tam, niech będzie, że przeklęta Opatrzność, był temu przeciwny. W żaden sposób

nie dało się uciec od losu. Nie miałem możliwości przeżyć jako bezimienne znalezisko.

Torpedowiec „Löwe” w dogodnym momencie przyjął, jak zanotowano w dzienniku okrętowym,

pannę Ursulę Pokriefke w zawansowanej ciąży. Zapisano nawet godzinę: dwudziesta druga pięć.

Podczas gdy na wzburzonym morzu i we wnętrzu „Gustloffa” śmierć nadal zbierała żniwo, nic

już nie stało na przeszkodzie porodowi matki.

Trzeba podtrzymać to zastrzeżenie: Moje narodziny nie były wyjątkiem. Aria „Umieraj i

powstawaj” miała wiele strof. Bo przedtem i potem dzieci przychodziły na świat. Choćby na

torpedowcu „T 36” albo na późno przybyłym parowcu „Göttingen”, sześciotysięczniku

Północnoniemieckiego Lloyda, który we wschodniopruskim porcie Piława wziął na pokład dwa i

pół tysiąca rannych i przeszło tysiąc uciekinierów, wśród nich blisko setkę niemowląt. Podczas

rejsu urodziło się dalszych pięcioro dzieci, ostatnie na krótko przedtem, zanim płynący w

konwoju statek dotarł do usłanego trupami pobojowiska, gdzie już chyba nikt nie wołał o pomoc.

Ale w chwili zatonięcia, w sześćdziesiąt dwie minuty po celnych torpedach, jedynie ja

wypełzłem z dziurki.

„Co do minuty w tejże samej chwili, jak 'Gusztlof’ na dno poszedł”, jak twierdzi matka

albo jak ja mówię: kiedy „Wilhelm Gustloff z dziobem pod wodą i skrajnie przechylony na lewą

burtę zarazem zatonął i wywrócił się do góry dnem, przy czym ludzie ześlizgujący się ze

wszystkich górnych pokładów oraz ułożone jedna na drugiej tratwy, wszystko, co już nie miało

oparcia, runęło do spienionego morza, kiedy z dokładnością co do sekundy, jakby na rozkaz

znikąd, zgasłe po torpedowych trafieniach oświetlenie statku raz jeszcze zapłonęło w środku i

nawet na pokładach, demonstrując każdemu, kto miał oczy - jak za czasów pokoju i KdF - po raz

ostatni efektowną iluminację, kiedy wszystko znalazło swój kres, urodziłem się podobno całkiem

normalnie na wąskiej koi oficera mechanika; w położeniu główkowym i bez komplikacji albo jak

mówiła matka: - To jako po maszle poszło. Po prosztu jako z procy żesz wyszkoczył...

Z tego wszystkiego, co działo się na zewnątrz poza koją, ona nic nie widziała. Ani

iluminacji wywracającego się tonącego statku, ani spadania skłębionych ludzkich ciał ze

sterczącej do ostatka rufy. Ale w pamięci matki ja moim pierwszym krzykiem miałem zagłuszyć

ów niosący się daleko krzyk tysiąca głosów, ten finałowy krzyk, który dochodził zewsząd: z

wnętrza pogrążającego się kadłuba statku, z trzaskającego pokładu spacerowego, z zalewanego

pokładu słonecznego, z szybko tonącej rufy i z powierzchni wzburzonej wody, na której unosiły

się tysiące odzianych w kamizelki ratunkowe żywych i martwych. Z załadowanych do połowy i

przepełnionych łodzi, z ciasno obsadzonych tratw, które wznosiły się na szczyty fal, to znów

znikały w dolinach, zewsząd wzbijał się zestrzelony w jedno krzyk i z włączającym się nagle,

potem gwałtownie zdławionym wyciem syreny okrętowej spotęgował się w upiorny dwugłos.

Nigdy nie słyszany zbiorowy krzyk ostateczny, o którym matka mówiła i nadal będzie mówić: -

Taki krzyk to w uszach tobie do końca życzą są zosztanie...

Ciszę po tym mąciło podobno już tylko moje kwilenie. Po przecięciu pępowiny i ja się

uciszyłem. Kiedy kapitan jako świadek zatonięcia zgodnie z przepisami odnotował ten moment,

załoga torpedowca zaczęła na nowo wyławiać z morza tych, co przeżyli.

Ale to wszystko nieprawda. Matka kłamie. Jestem pewien, że ja nie przyszedłem na świat

na „Löwe”... Na zegarze była bowiem... Ponieważ już jak druga torpeda... I po pierwszych bólach

doktor Richter nie dawał żadnej szprycy, tylko od razu był poród... Poszło gładko. Narodziny na

pochyłej, skośnej pryczy... Wszystko było pochyłe, kiedy ja... Szkoda tylko, że doktor Richter nie

znalazł czasu, żeby wypisać dokument: urodzony w dniu, na pokładzie takiego a takiego,

dokładnie o tej i o tej... A jakże, urodziłem się w pozycji główkowej i pochyłej nie na

torpedowcu, tylko na sakramenckim, ochrzczonym imieniem męczennika, spuszczonym na

wodę, kiedyś lśniąco białym, ulubionym, pomnażającym siłę przez radość, bezklasowym, po

trzykroć przeklętym, przepełnionym, wojennoszarym, storpedowanym, nieustannie tonącym

statku. I po odcięciu pępowiny matka z przewiniętym i okutanym w okrętowy koc noworodkiem,

podtrzymywana przez doktora Richtera i siostrę oddziałową Helgę, weszła do ratunkowej łodzi.

Ale ona nie chce porodu na „Gustloffie”. Zmyśla sobie dwóch marynarzy, którzy w

kajucie oficera mechanika odcięli pępowinę. Potem znów miałby to zrobić doktor, którego

jednak w tym momencie nie było jeszcze na pokładzie torpedowca. Nawet matka, która zwykle

wie wszystko na pewniaka, zajmuje chwiejne stanowisko i prócz „dwóch majtków” i „wujka

doktora, co jesz na 'Gusztlofie' szprycę mnie dał” wprowadza kolejnego akuszera: jakoby to

kapitan „Löwe”, Paul Prüfe, odciął mi pępowinę.

Jako że nie mogę udokumentować mojej wersji narodzin, która - przyznaję - jest raczej

wizją, trzymam się faktów przekazanych przez Heinza Schöna, wedle których doktor Richter po

północy został wciągnięty na pokład torpedowca. Dopiero potem uczestniczył w narodzinach

innego dziecka. Nie ulega natomiast wątpliwości, że to lekarz okrętowy z „Gustloffa” z

poślizgiem wystawił mi świadectwo urodzenia, datowane na 30 stycznia 1945, choć bez

dokładnego podania godziny. Imię zawdzięczam natomiast kapitanowi Prüfe. Matka rzekomo

upierała się, że mam mieć na imię Paul, „także samo jako kapitan 'Leewa'„ i na nazwisko

niechybnie Pokriefke. Później chłopaki w szkole i w FDJ, ale i znajomi dziennikarze mówili na

mnie „Pepe”, a ja podpisywałem swoje artykuły tymi inicjałami: P kropka P kropka.

Nawiasem mówiąc chłopak, który urodził się na torpedowcu w dwie godziny po mnie, a

więc 31 stycznia, na życzenie swojej matki i na cześć śpieszącego na ratunek okrętu nosi odtąd

imię „Leo”.

O to wszystko, o moje narodziny i o osoby, które na tym czy innym pokładzie miały być

przy nich pomocne, nie spierano się w internecie; na Website mojego syna Paul Pokriefke nie

występował nawet pod inicjałami. Całkowite milczenie na temat wszystkiego, co dotyczyło mnie.

Mój syn mnie pomijał. Nie istniałem on - line. Ale kolejny okręt, który w chwili zatonięcia albo

w kilka minut po nim eskortowany przez torpedowiec „T 36” dotarł na miejsce katastrofy, ciężki

krążownik „Admirał Hipper”, wywołał zataczającą później globalne kręgi kłótnię między

Konradem a jego oponentem, który nazywał się Dawidem.

Faktem jest, że „Hipper”, również zatłoczony ponad miarę uciekinierami i rannymi,

zatrzymał się tylko na krótko, a potem zmienił kurs podążając dalej w kierunku portu

przeznaczenia, Kilonii. Podczas gdy Konny występując w roli eksperta morskiego uznawał

sygnalizowane przez okręt eskortujący niebezpieczeństwo ze strony okrętu podwodnego za

wystarczający powód zmiany kursu ciężkiego krążownika, Dawid odpowiadał: „Hipper”

powinien był przynajmniej spuścić kilka swoich motorowych barkasów i pozostawić na potrzeby

trwającej akcji ratowniczej. Poza tym w wyniku związanych ze zmianą kursu manewrów

mającego bądź co bądź dziesięć tysięcy ton wyporności okrętu wojennego, przeprowadzanych w

bezpośredniej bliskości miejsca katastrofy, duża liczba ludzi dryfujących na morzu znalazła się w

zasięgu siły ssącej z tyłu jednostki; niemało zostało poćwiartowanych przez śruby okrętowe.

Mój syn wszakże utrzymywał, iż wie dokładnie, że aparatura radiolokacyjna na

torpedowcu eskortującym „Hippera” nie tylko wykryła zagrożenie ze strony okrętu podwodnego,

ale że ponadto „T 36” nie dał się trafić dwom wystrzelonym w jego stronę torpedom. Na co

Dawid, jak gdyby był wówczas pod wodą, zaręczał, jak nieporuszenie, nie wysuwając peryskopu,

zachowywał się sowiecki okręt po skutecznym ataku, i że nie wystrzelił już ani jednej torpedy,

natomiast wybuchy bomb głębinowych rzuconych przez „T 36” rozszarpały wiele osób

unoszących się na powierzchni w kamizelkach ratunkowych i wzywających pomocy. W epilogu

tragedii dokonała się masakra.

Nadszedł czas możliwej w internecie swobody totalnego komunikowania się. Mieszały

się głosy z kraju i z zagranicy. Odezwał się nawet ktoś z Alaski. Takiej aktualności nabrało

zatonięcie dawno zapomnianego statku. Dochodzącym jakby z teraźniejszości

wołaniem: ,,'Gustloff’ tonie!” homepage mojego syna otworzyła okno całemu światu i

zapoczątkowała, jak to nawet Dawid sformułował w sieci, „oczekiwaną od dawna dyskusję”. A

jakże! Każdy powinien teraz wiedzieć i ocenić, co zdarzyło się 30 stycznia 1945 na wysokości

Ławicy Słupskiej; Webmaster zeskanował mapę Bałtyku i z pouczającą zręcznością przedstawił

poglądowo wszystkie szlaki morskie prowadzące do miejsca katastrofy.

Niestety oponent Konny'ego pod koniec rozprzestrzeniającego się globalnie czatowania

nie zrezygnował z przypomnienia, co poza tym oznacza fatalna data i kim był patron zatopionego

statku, przedstawiając zamordowanie partyjnego aparatczyka Wilhelma Gustloffa przez studenta

medycyny Dawida Prankfurtera jako „czyn z jednej strony bolesny dla wdowy, z drugiej - z

uwagi na cierpienia żydowskiego narodu - konieczny i dalekowzroczny”, mało tego, nie

szczędził słów uznania dla zatopienia wielkiego statku przez mały okręt podwodny jako

kontynuacji „odwiecznej walki Dawida z Goliatem”. Zapędzał się, rzucał w połączoną siecią

przestrzeń takie słowa jak „dziedziczne brzemię” i „przykazanie pokuty”. Chwalił celność

dowódcy „S 13” jako godnego następcy strzelającego studenta medycyny: „Odwaga Marinesko i

bohaterski czyn Prankfurtera nigdy nie mogą zostać zapomniane!”

W chatroomie z miejsca rozpętała się nienawiść. „Żydowska hałastra” i „kłamcy

oświęcimscy” to były najłagodniejsze wyzwiska. Wraz z uaktualnieniem zagłady statku na

cyfrową powierzchnię teraźniejszej rzeczywistości wypłynęło tak długo skrywane bojowe

zawołanie: „Żydy do piachu!”: spieniona nienawiść, wir nienawiści. Mój Boże! Ile się

nagromadziło, ile narasta z każdym dniem, prze do czynu.

Mój syn wszelako zachowywał powściągliwość. Raczej uprzejmie dopytywał się:

„Powiedz, Dawid, czy to możliwe, że jesteś żydowskiego pochodzenia?” Na co przyszła

wieloznaczna odpowiedź: „Drogi Wilhelmie, jeśli ci to sprawi przyjemność albo w czymś

pomoże, to następnym razem spokojnie możesz posłać mnie do gazu”.

7

Diabli wiedzą, kto matce zrobił brzuch. Raz miał to być jej kuzyn w ciemnej szopie na

drewno przy wrzeszczańskiej ulicy Elzy, to znów chłopak ze służby pomocniczej lotnictwa w

baterii przeciwlotniczej Port Cesarski „z widokiem na górę koszczy” - innym razem feldfebel, o

którym mówiono, że w trakcie spółkowania zgrzyta zębami. Mniejsza z tym, kto ją dmuchał, dla

mnie jej niejasne wyjaśnienia oznaczały: urodzony i wyrosły bez ojca, aby kiedyś tam zostać

ojcem.

Bądź co bądź ktoś, kto jest w wieku matki i twierdzi, że znał ją przelotnie jako Tullę,

łaskawie przyznaje mi prawo do wytłumaczenia w punktach mojej zwichrowanej egzystencji.

Powiada: Fakt, że nie powiodło mi się z synem, ma co prawda jednoznaczną wymowę, ale jeśli

już koniecznie chcę, to mój uraz na punkcie narodzin można wziąć pod uwagę jako okoliczność

łagodzącą ojcowską niemoc. Przy tym właściwy bieg wydarzeń musi wszelako - i to bez względu

na wszelkie prywatne przypuszczenia - pozostać na pierwszym planie.

Serdeczne dzięki! Rezygnuję z wytłumaczeń. Zawsze czułem wstręt do

podsumowujących ocen. Tyle tylko: Moja skromna osoba istnieje jedynie z woli przypadku, bo

w kajucie kapitana Prüfe, kiedy ja się urodziłem i mój pierwszy krzyk zmieszał się z krzykiem

dla matki nigdy nie ustającym, na sąsiedniej koi leżały pod płachtą trzy zamarznięte niemowlęta.

Później doszły podobno następne: posiniałe od mrozu.

Po tym, jak ciężki krążownik „Hipper” ze swymi dziesięcioma tysiącami ton wyporności

w rezultacie wykonanego manewru zwrotu rozszarpał i porwał siłą ssącą martwych i jeszcze

żywych, kontynuowano poszukiwania. Na pomoc obu torpedowcom przybywały co jakiś czas

dalsze jednostki, obok parowców kilka poszukiwaczy min i stawiacz sieci przeciwtorpedowych,

na koniec kuter „VP 1703”, który uratował znajdę.

Niebawem już nic się nie ruszało. Wyławiano tylko martwe ciała. Dzieci z nóżkami

sterczącymi do góry. Morze nad masowym grobem uspokoiło się w końcu.

Jeśli podam teraz liczby, to nie będą one ścisłe. Wszystko pozostaje w przybliżeniu. Poza

tym liczby mówią mało. Tych z wieloma zerami nie sposób ogarnąć. Z zasady przeczą sobie. Nie

tylko liczba wszystkich osób na pokładzie „Gustloffa” nie została przez dziesiątki lat ustalona

definitywnie - waha się ona od sześciu tysięcy sześciuset do dziesięciu tysięcy sześciuset - także

liczbę ocalałych trzeba było korygować raz za razem: od dziewięciuset na początku do tysiąca

dwustu trzydziestu dziewięciu na koniec. Bez nadziei na odpowiedź nasuwa się pytanie: Jakie

znaczenie ma jedno życie mniej czy więcej?

Pewne jest, że śmierć znalazły głównie kobiety i dzieci; w kłopotliwie przeważającej

większości uratowali się mężczyźni, w tym wszyscy czterej kapitanowie statku. Petersen, który

zmarł wkrótce po zakończeniu wojny, pierwszy zadbał o siebie. Zahn, który po wojnie został

biznesmenem, stracił tylko swego owczarka Hassana. W porównaniu z liczbą z grubsza oceniając

pięciu tysięcy dzieci utopionych, zamarzniętych, zadeptanych na okrętowych schodach,

narodziny zgłaszane przed i po katastrofie, w tym moje, niewiele ważą; ja się nie liczę.

Ocalałych wyokrętowano przeważnie w Sassnitz na Rugii, w Kołobrzegu i Świnoujściu.

Niemało spośród tych niewielu zmarło w czasie rejsu. Pewna liczba żywych i martwych musiała

wrócić do Gotenhafen, gdzie żywym przyszło czekać na transport kolejnymi statkami dla

uciekinierów. Od końca lutego toczyły się walki o Gdańsk, miasto płonęło, opuszczane przez

tłumy uciekinierów, które do końca kłębiły się na nabrzeżach wokół przycumowanych

parowców, promów i kutrów rybackich.

Torpedowiec „Löwe” wczesnym rankiem 31 stycznia zawinął do portu w Kołobrzegu. Z

matką i jej dzieckiem w powijakach, które miało na imię Paul, z pokładu zszedł Heinz Köhler.

Był jednym z czterech skłóconych kapitanów zatopionego statku i ledwie wojna dobiegła końca,

odebrał sobie życie.

Słabych, chorych i wszystkich z odmrożeniami nóg zabrały sanitarki. To typowe dla

matki, że zaliczyła siebie do chodzących. Kiedykolwiek pierwsze zejście na ląd stawało się

epizodem jej nie kończącej się historii, mówiła: - A ja żem telko szkarpetki na nogach miała, aż

jedna babcza, co sama uczekinierką beła, parę butów z walizki w prezencze mnie dała. Na

ręcznym wózku na szkraju drogi szedżała i pojęcza ni miała, skąd my są i co żeszmy przeszli...

Pewnie to prawda. O zatonięciu ulubionego kiedyś statku KdF w Rzeszy nie

poinformowano. Taka wiadomość mogłaby zaszkodzić podtrzymywaniu nastroju wytrwania. Ale

i sowieckie dowództwo znalazło powody, żeby sukcesu okrętu podwodnego „S 13” i jego

dowódcy nie ogłaszać w codziennym raporcie floty spod Czerwonego Sztandaru.

Mówią, że Aleksander Marinesko po powrocie do portu w Turku był rozczarowany,

ponieważ nie uhonorowano go należycie jak bohatera, choć kontynuując wyprawę na wroga

dwiema celnymi torpedami zatopił kolejny statek, dawny transatlantyk „General von Steuben”.

Torpedy zostały wystrzelone 10 lutego z wyrzutni na rufie. Piętnastotysięcznik, który płynął z

Piławy z ponad tysiącem uciekinierów i dwoma tysiącami rannych - znowu te zaokrąglone liczby

- zatonął w siedem minut przez dziób. Doliczono się blisko trzystu ocalałych. Część ciężko

rannych leżała jeden przy drugim na górnym pokładzie szybko tonącego statku. Zsunęli się ze

swymi pryczami za burtę. Marinesko, zanurzony na głębokość bojową, kierował tym atakiem

patrząc przez peryskop.

Mimo to po wpłynięciu okrętu do bazy dowództwo Floty Bałtyckiej spod Czerwonego

Sztandaru ociągało się z nadaniem po dwakroć zwycięskiemu kapitanowi tytułu „Bohatera

Związku Radzieckiego”. Ociąganie przewlekało się. Podczas gdy kapitan i jego załoga na próżno

czekali na uroczyste przyjęcie - pieczone prosię, dużo wódki - wojna na wszystkich frontach

toczyła się dalej i na froncie pomorskim zbliżyła się do miasta Kołobrzeg. Na razie matkę i mnie

zakwaterowano tam w szkole, o której później mówiła mi po wrzeszczańsku: - Choczaż

przyjemnie czepło tam beło. A sztara ławka szkolna za kołyszkę tobie szłużyła. Żem se myszlała:

mój Paulik pilnie są uczycz wczesznie zaczyna...

Kiedy po ostrzale artyleryjskim nie dało się już mieszkać w szkole, znaleźliśmy

schronienie w kazamatach. Kołobrzeg jako miasto i twierdza miał zakorzenioną w historii

renomę. Z jego wałów i bastionów stawiano opór za czasów Napoleona, w związku z czym

staraniem Ministerstwa Propagandy został nakręcony film o wytrwaniu pod tytułem „Kołobrzeg”

z Heinrichem George w roli głównej i innymi tuzami Ufy. Ten film pokazywano we wszystkich

jeszcze nie zbombardowanych kinach okrojonej Rzeszy: bohaterska walka z przeważającym

wrogiem.

I oto w końcu lutego powtórzyła się historia Kołobrzegu. Wkrótce miasto port i kąpielisko

zostały otoczone przez jednostki Armii Czerwonej i polską dywizję. Pod ogniem artylerii zaczęło

się wywożenie drogą morską ludności cywilnej i przepełniających miasto uciekinierów. Znowu

ogromny ścisk na wszystkich nabrzeżach. Matka jednak nie godziła się, żeby jeszcze

kiedykolwiek wsiąść na statek.

- Choczby mnie kijem pędzili, to bym na taką łajbę ni wszadła - mówiła, ilekroć ktoś

chciał wiedzieć, jak wydostała się z niemowlęciem z oblężonego i płonącego miasta. - No, jąkasz

dżura imer są znajdże - brzmiała jej odpowiedź. W każdym razie matka również później, nawet

na wycieczkach zakładowych nad Jezioro Schwerińskie, nie wsiadła już na statek.

W połowie marca obładowana plecakiem i mną przekradła się pewnie przez rosyjskie

linie; mogło się jednak też zdarzyć, że rosyjscy wartownicy ulitowali się nad młodą kobietą i jej

oseskiem i po prostu nas przepuścili. Jeśli tutaj, w momencie ponownej ucieczki, nazywam siebie

oseskiem, to odpowiada to prawdzie tylko w ograniczonej mierze: w piersiach matki nie było

pokarmu. Mleko nie chciało popłynąć. Na torpedowcu przyszła z pomocą jedna z położnic z Prus

Wschodnich; miała więcej, niż potrzeba. Potem była to kobieta, która w drodze straciła swojego

niemowlaka. A i później - dopóki trwała ucieczka i dłużej - ssałem raz po raz obcą pierś.

W tamtym czasie wszystkie miasta wzdłuż pomorskiego wybrzeża były albo zajęte przez

wroga, albo zagrożone: Szczecin okrążony, trzymało się jeszcze Świnoujście. Dalej na wschód

padły Gdańsk, Sopot, Gotenhafen. Posuwając się w stronę wybrzeża jednostki 2. Armii

Sowieckiej odcięły pod Puckiem Półwysep Helski, a bardziej na zachód walczono już o

Kostrzyn. Rzesza Wielkoniemiecka kurczyła się ze wszystkich stron. Koblencja, gdzie Ren łączy

się z Mozelą, znajdowała się w rękach amerykańskich. Ale w końcu runął most w Remagen. Na

froncie wschodnim Grupa Armii „Środek” donosiła o dalszym przesunięciu w tył linii frontu na

Śląsku i o coraz bardziej krytycznym położeniu Festung Breslau. Do tego wszystkiego nie

ustawały naloty amerykańskiego i brytyjskiego lotnictwa bombowego na duże i średnie miasta.

Podczas gdy ku uciesze angielskiego marszałka lotnictwa Harrisa dymiły jeszcze ruiny miasta

Drezna, bomby spadały na Berlin, Ratyzbonę, Bochum, Wuppertal... Wielokrotnie celem były

tamy sztucznych jezior. I wszędzie, ale prąc ze wschodu na zachód, ciągnęli uciekinierzy i nie

wiedzieli, gdzie się zatrzymać.

Również matka nie miała określonego celu wydostając się z Kołobrzegu ze mną, swoim

najważniejszym pakunkiem, który stale popłakiwał, ponieważ brakowało mu matczynego mleka,

potem trafiając między linie frontu, nocami podjeżdżając kawałek do przodu pociągiem

towarowym lub łazikiem Wehrmachtu, często jednak człapiąc na piechotę pośród innych, którzy

szli przed siebie z coraz mniejszym bagażem, nierzadko przy tym leżąc płasko pod ostrzałem

maszyn lecących lotem koszącym, chcąc wciąż oddalić się od wybrzeża i - stale w poszukiwaniu

matek z nadmiarem mleka - przebijając się aż do Schwerina. Opowiadała mi o szlaku swojej

ucieczki raz tak, raz siak. Właściwie chciała iść dalej, za Łabę, na Zachód, ale utknęliśmy w

niezniszczonej stolicy okręgu meklemburskiego. Było to pod koniec kwietnia, kiedy führer

skończył z sobą.

Później, będąc czeladnikiem stolarskim, otaczana przez mężczyzn, matka, pytana o

ucieczkowy szlak, mówiła: - Bym całe tomy opowiedżecz wam mogła. Najgorszy to lotnicy beli,

jak tak niżutko nad nami leczeli i ratatata... Ale żem imer farta miała. Co tu gadacz: złego dżabli

ni wezmą!

Tym sposobem przechodziła do swego właściwego tematu, którym nieodmiennie był

tonący statek. Wszystko inne się nie liczyło. Nawet ciasnota w naszym kolejnym

prowizorycznym lokum - znowu szkoła - nie była dla matki warta skargi, zwłaszcza iż

tymczasem wiedziała, że ze swoim Paulikiem znalazła schronienie w mieście będącym miejscem

urodzenia owego człowieka, po którym w czasach na pozór pokojowych nazwano nieszczęsny

statek. Wszędzie widniało jego nazwisko. Nawet szkoła, w której nas zakwaterowano, nosiła jego

imię. Kiedy dotarliśmy do Schwerina, gdziekolwiek się spojrzało, on był obecny z nazwiska. Na

południowym brzegu jeziora rozciągał się jeszcze nie zniszczony ów Gaj Chwały utworzony z

głazów narzutowych, a w nim wznosił się wielki granit postawiony w trzydziestym siódmym na

cześć męczennika. Jestem pewien, że matka tylko z tego powodu została w Schwerinie.

Jest rzeczą godną uwagi, że odkąd z opóźnieniem, a przecież jakby aktualnie uczczono

zatonięcie statku i wszystkich zmarłych wedle takiego czy innego sposobu liczenia porachowano,

oszacowano, podsumowano, potem zestawiono z liczbą ocalałych, na koniec porównano z o

wiele mniej licznymi ofiarami „Titanica”, w owych dziedzinach internetu, które z

przyzwyczajenia odwiedzałem, przez jakiś czas panowała martwa cisza. Już myślałem, że jego

system się załamał, uszło powietrze, mój syn ma dość, wraz z tonącym statkiem podszepty matki

stały się bezprzedmiotowe. Ale spokój był pozorny. Nagle Konny na nowo otwartej home - page

przedstawił swoją znaną od dawna ofertę.

Tym razem przeważały zdjęcia. Na skąpanej w szarości, ale skomentowanej tłustymi

literami odbitce cały świat mógł podziwiać sterczący wysoko granit i pod runicznym znakiem

zwycięstwa odcyfrować wykute klinowatym pismem nazwisko męczennika. Ponadto w bieżącym

programie znalazły się jako info podkreślające jego znaczenie uszeregowane daty, osiągnięcia

organizacyjne i opatrzone wykrzyknikami wypowiedzi aż po dzień i godzinę morderstwa w

Davos, uzdrowisku dla chorych na płuca.

Jakby na rozkaz albo pod jakimś innym przymusem zgłosił się Dawid. Z początku jednak

tematem był nie pomnikowy kamień, lecz morderca męczennika. Dawid obwieszczał triumfalnie,

że w marcu czterdziestego piątego zaszło coś korzystnego dla siedzącego w więzieniu już

przeszło dziewięć lat Dawida Frankfurtera. Po bezskutecznej próbie wszczęcia procesu

rewizyjnego berneńscy adwokaci Brunschwig i Raas złożyli wniosek o ułaskawienie skierowany

do Dużej Rady kantonu Gryzonia. Adwersarz mojego syna musiał przyznać, że do prośby o

darowanie w drodze łaski reszty wymierzonej kary osiemnastu lat więzienia przychylono się

dopiero 1 czerwca 1945, zatem po zakończeniu wojny. Trzeba było zaczekać, aż potężny sąsiad

Szwajcarii powali się jakby bez życia. Ponieważ Dawida Frankfurtera po wypuszczeniu z

więzienia Sennhof wydalono z kraju, postanowił on od razu, rozstawszy się z krosnami tkackimi,

wyjechać do Palestyny, z nadzieją na przyszły Izrael.

Spór wokół tego tematu przebiegał między obu zawziętymi polemistami on - line raczej

umiarkowanie. Konny oświadczał wielkodusznie: „Izrael jest okej. Właśnie tam było miejsce dla

żydowskiego mordercy. Mógł się tam przydać, w kibucu czy gdzieś indziej”. W ogóle on nie ma

nic przeciwko Izraelowi. Nawet podziwia jego bitną armię. I całkowicie zgadza się ze

zdecydowaniem Izraelczyków w okazywaniu bezwzględności. Nie mają przecież innego wyboru.

Palestyńczykom i podobnym muzułmanom nie wolno ustąpić ani na palec. Jasne, gdyby wszyscy

Żydzi, jak wtedy żydowski morderca Frankfurter, spłynęli do Ziemi Obiecanej, uznałby, że to w

porządku, „wtedy reszta świata będzie nareszcie odżydzona!”

Dawid zniósł to horrendum; w zasadzie przyznał nawet mojemu synowi rację.

Najwidoczniej się martwił: Co się tyczy bezpieczeństwa zamieszkałych w Niemczech

żydowskich współobywateli, do których on się zalicza, należy obawiać się najgorszego,

antysemityzm przybiera na sile. Znów trzeba się zastanowić nad wyjazdem. „Ja też chyba

niedługo spakuję walizkę...” Na co Konny życzył „szczęśliwej podróży”, potem jednak dał

pośrednio do zrozumienia, że sprawiłoby mu przyjemność, gdyby nadarzyła się okazja spotkania

- nie tylko on - line - z jego wrogoprzyjacielem Dawidem przed tegoż wyjazdem: „Powinniśmy

się poznać, troszeczkę obwąchać, możliwie niezadługo...”

Zaproponował nawet miejsce ewentualnego spotkania, pozostawiając jednak otwartą

kwestię daty. Wypadałoby się zobaczyć tam, gdzie kiedyś w Gaju Chwały górując nad

wszystkim stał granit i gdzie dzisiaj na dobrą sprawę nic nie przypomina o męczenniku,

ponieważ profanatorzy grobów usunęli kamień i Halę Chwały, dokładnie tam, gdzie w niezbyt

dalekiej przyszłości trzeba będzie ponownie postawić pomnik, w miejscu brzemiennym w

historię.

Natychmiast spór rozgorzał na nowo. Dawid był co prawda za spotkaniem gdziekolwiek,

ale nie w tym przeklętym miejscu. Absolutnie wypowiadam się przeciwko twojemu

rewizjonistycznemu relatywizowaniu historii...” Mój syn walił w ten sam bęben: „Kto zapomina

o historii swego narodu, ten nie jest go wart!” Dawid się z tym zgodził. Potem już tylko wygłupy.

Opowiadali sobie nawet dowcipy. Jeden - „Jaka jest różnica między E - mailem a Emilem?” -

pozostał niestety bez pointy. Za wcześnie się wyłączyłem.

Byłem tam niejednokrotnie. Ostatnio przed paru tygodniami, jak gdybym to ja był

sprawcą, jak gdybym musiał wciąż powracać na miejsce przestępstwa, jak gdyby ojciec szedł

śladem syna.

Z Mölln, gdzie ani Gabi, ani ja nie znajdowaliśmy słów, do Ratzeburga. Stamtąd przez

Mustin, wioskę, za którą dawniej wraz z pasem śmierci przebiegała granica i zagradzała drogę, w

kierunku wschodnim. Wciąż jeszcze stare obsadzenie szosy kasztanami jest na dobrych trzystu

metrach przerwane: po obu stronach ani śladu drzew. Można się domyślać, w jak urozmaicony

sposób państwo robotników i chłopów starało się ochraniać swój naród.

Skoro miałem już za sobą pozostawione karczowisko, znów po obu stronach obrosłej

drzewami szosy ciągnęły się aż po horyzont rozległe pola uprawne Meklemburgii. Nieznaczne

pofałdowanie, mało lasów. Przed Gadebusch wjechałem na nowo wybudowaną obwodnicę.

Mijałem składy materiałów budowlanych, centra handlowe, płaskie budynki sprzedawców

samochodów, którzy smętnie zwisającymi flagami próbowali ożywić koniunkturę. Dziki

Wschód! Dopiero na krótko przed Schwerinern, szosę obramowywały tym razem karłowate

drzewa, okolica zrobiła się pagórkowata. Jechałem między znaczniejszymi połaciami lasów i

słuchałem Trzeciego Programu: Klasyka na życzenie.

Skręciłem potem w prawo na 106 w kierunku Ludwigslust, zbliżałem się do wzniesionego

w kilku koloniach osiedla z wielkiej płyty Grosser Dreesch - zamieszkiwało je kiedyś

pięćdziesiąt tysięcy obywateli NRD - i zaparkowałem moją mazdę na kolonii trzeciej, tuż obok

pomnika Lenina w zatoczce zamykającej Gagarinstrasse. Pogoda się utrzymywała. Deszcz nie

padał. Bloki mieszkalne stały w szeregu, z czasem wyremontowane i upiększone pastelowymi

tynkami.

Odwiedzając matkę za każdym razem jestem zaskoczony, że ten olbrzymi monument z

brązu, dzieło estońskiego rzeźbiarza, wciąż jeszcze stoi. Wprawdzie Lenin spogląda w stronę

Zachodu, lecz nie ma możliwości wykonać gestu, który by wskazywał cel. Z obiema rękami w

kieszeniach płaszcza, jak spacerowicz, który pozwala sobie na chwilę przerwy, stoi na płycie

niskiego cokołu, którego dolny stopień obłożony granitem ma lewy narożnik również

obramowany brązem. Wpuszczona w odlew inskrypcja przypomina dużymi literami rewolucyjną

decyzję: „DEKRET O ZIEMI”. Tylko z przodu płaszcz Lenina nosi ślady farby wykonanego

sprayem nic nie mówiącego napisu. Trochę gołębich odchodów na ramionach. Jego wygniecione

spodnie pozostały czyste.

Nie zabawiłem długo przy Gagarinstrasse. Matka mieszka na dziesiątym piętrze z

balkonem i widokiem na pobliską wieżę telewizyjną. Nie ominęła mnie jej zawsze za mocna

kawa. Po odnowieniu mieszkań z wielkiej płyty wzrosły czynsze, do wytrzymania, jak uważa

matka. O tym, tylko o tym rozmawialiśmy. Ponadto niewiele zostało do powiedzenia. Nie była

też ciekawa, co mnie, prócz krótkich odwiedzin u niej, sprowadziło do miasta wielu jezior: - Z

pewnoszczą ni urodziny fyrera. - Data mojego przyjazdu pozwalała domyślać się celu, już w

drzwiach - odmówiwszy sobie rzucenia okiem na pokój Konny'ego - usłyszałem przecież jej

komentarz: - Czego tam chczesz? Nic ju z tego ni przyjdże.

Pojechałem Hamburger - Allee, przedtem Lenin - Allee, w kierunku zoo, potem przez Am

Hexenberg i znalazłszy z lunatyczną pewnością właściwe miejsce zaparkowałem wóz koło

młodzieżowego schroniska. Na tyłach szaro otynkowanego budynku z wczesnych lat

pięćdziesiątych roślinność porastająca południowy brzeg Jeziora Schwerinskiego opada stromo.

W dole widać ciągnącą się tuż nad wodą Franzosenweg, z której chętnie korzystają piesi i

rowerzyści.

Z czasem zrobił się pogodny dzień. Właściwie to nie kwietniowa aura. Słońce, jeśli tylko

przedarło się przez chmury, przygrzewało. W pewnej odległości od frontowej strony schroniska

leżały wciąż nieporuszenie, jak gdyby nic tu się nie stało, omszałe bloki granitu jako pozostałości

zbyt niedbale uprzątniętego przed dziesiątkami lat Gaju Chwały. Pomiędzy posadzonymi wtedy

drzewami cienkopienne dziczki. Wyraźnie, ponieważ bardzo skąpo zasypany, odcinał się

czworoboczny fundament Hali Chwały, której konturów można było tym samym się domyślać,

aczkolwiek frontalnie usytuowane schronisko stało na przeszkodzie jakimkolwiek

wyobrażeniom. Na lewo od wejścia, nad którym widniało wypisane wypukłymi literami

nazwisko patrona schroniska, Kurta Bürgera, rozstawiony stół ping - pongowy czekał na grę. W

drzwiach wisiała lekko przekrzywiona tabliczka: „Od 9 do 16 zamknięte”. Długo jeszcze stałem

pomiędzy omszałymi granitowymi bryłami, z których jedna zachowała nawet resztki pisma i

wykuty znak runiczny. Znalezisko, z którego wieku?

Kiedy oboje z matką znaleźliśmy schronienie w Schwerinie, wszystko tu jeszcze stało:

głaz narzutowy obok głazu, nazistowska budowla Hali Chwały i wielki granit z nazwiskiem

męczennika. Matka widziała to miejsce pamięci już zaniedbane, ale wciąż jeszcze pod opieką

wykruszającej się Partii. Opowiadała mi, że w poszukiwaniu drewna doszła aż do niskich

wówczas dębów i buków: - No, tam, gdże władze nas szkierowały, w piecu czym palicz ni beło...

- Razem z nią szukało opału wiele kobiet i dzieci.

Zanim jeszcze 3 maja do Schwerina najpierw z przyczółka na Łabie na południowy

wschód od Boizenburga dotarli czołgami Amerykanie, a potem przyszli Anglicy - „Prawdziwe

Szkoty to beły” - w Schelfstadt, które pod koniec wojny musiało się już nieźle walić, ze szkolnej

sutereny przenieśli nas na Lehmstrasse. Z nakazem zostaliśmy skierowani do ceglanego budynku

z dachem krytym smołowaną papą, który naturalnie stał w głębi podwórza. Rudera stoi do dziś.

Mieliśmy dwa pokoiki z kuchnią, ubikacja na podwórku. Wstawili nam nawet piecyk żelazny.

Rura wychodziła przez okno w kuchni. I żeby było czym napalić w piecyku - matka gotowała na

płycie pokrywy - musiała chodzić daleko w poszukiwaniu drzewa na opał.

Tak doszła do Gaju Chwały. Również gdy w czerwcu wycofali się Anglicy, a przyszła

Armia Czerwona i została na dłuższy czas, głazy narzutowe z wyrytymi na nich nazwiskami i

runami stały jeszcze długo; Rosjan to nie obchodziło.

Od spotkania w Poczdamie tak to zostało między zwycięzcami uzgodnione: ugrzęźliśmy

w sowieckiej strefie okupacyjnej, matka nawet z własnej woli, odkąd na największym z

pozostałych kamieni, zwróconym w stronę brzegu jeziora, odkryła nazwisko, które nie było jej

nieznane: - Kamień są zwał jako kiedysz nasz „Gusztlof” nazwany beł...

Kiedy za ostatnią bytnością w Schwerinie stojąc między omszałymi bryłami granitu przed

rozłupanym głazem narzutowym zdołałem z wyrytego klinowatym pismem napisu odgadnąć

resztę nazwiska Wilhelma Dahla - z imienia wskutek rozłupania pozostała tylko sylaba „hełm” -

uległem pokusie, żeby wyobrazić sobie matkę w poszukiwaniu drewna, jak też ona, obładowana

wiązką gałęzi i chrustu, mogła zobaczyć jeszcze nie tknięty Gaj Chwały i otwartą Halę Chwały.

Na niespełna tuzinie uszeregowanych głazów odcyfrowała pewnie nazwiska nie znanych sobie,

ale widać zasłużonych towarzyszy partyjnych - pośród nich kreisleitera Wismaru Dahla. Widzę,

jak z podziwem, drobnej postury, w dodatku wychudzona stoi przed czterometrowej wysokości

granitem, nie mogę jednak odgadnąć jej myśli, które mogły się pomieszać, gdy przeczytała

inskrypcję na kamieniu męczennika. Lecz matka, jak ją znam, nie miała chyba żadnych obaw

przed wejściem do Hali Chwały pośrodku Gaju.

Była ona wzniesiona z granitowych bloków na płaskiej ziemi. Na gładko wyszlifowanych

powierzchniach owych kolumn, które podpierały halę po odkrytych bokach, współczesny artysta

wykuł kontury nadnaturalnej wielkości SA - manów z chorągwiami. Poza tym we wnętrzu Hali,

która nie była przykryta dachem, znajdowało się dziesięć tablic z brązu z nazwiskami zmarłych. I

podobno ośmiokrotnie po dacie śmierci jako jej przyczyna figurowało słowo „zamordowany”.

Posadzka Hali była zanieczyszczona. Wiem to od matki. - Psy tam napaszkudżiły...

Granit ku czci Wilhelma Gustloffa stał jednak poza uszeregowanymi głazami, w miejscu

dla patrzących z odkrytej Hali Chwały szczególnie eksponowanym. Miało się stamtąd rozległy

widok na jezioro. Matka patrzyła pewnie w innym kierunku. A mnie przy szukaniu drewna nigdy

nie było. W czasie zbierania czegoś na opał mnie przy Lehmstrasse przypuszczalnie karmiła

piersią kobieta z sąsiedztwa; nazywała się pani Kurbjuhn. Matka przecież prawie nie miała piersi,

później też nie, tylko dwie spiczaste torebeczki.

Tak to jest z pomnikami. Niektóre wznosi się za wcześnie i potem usuwa, skoro minie

okres swoistego bohaterstwa. Inne, jak pomnik Lenina na osiedlu Grosser Dreesch, róg

Hamburger Allee i Plater Strasse, stoją nadal. A pomnik dowódcy okrętu podwodnego „S 13”

dopiero przed niespełna dziesięcioleciem, 8 maja 1990, a więc w czterdzieści pięć lat po

zakończeniu wojny i w dwadzieścia siedem lat po śmierci Marinesko, stanął w Leningradzie,

dzisiejszym Sankt Petersburgu: na trójkątnym granitowym słupie nadnaturalnej wielkości

gołogłowe popiersie z brązu przedstawiające człowieka uhonorowanego poniewczasie tytułem

„Bohatera Związku Sowieckiego”.

Byli oficerowie marynarki, tymczasem już na emeryturze, zakładali w Odessie, Moskwie

i gdzie indziej komitety i uparcie walczyli o sławę zmarłego w sześćdziesiątym trzecim kapitana.

W Königsbergu, jak do zakończenia wojny nazywał się Kaliningrad, nazwano nawet jego

imieniem wybrzeże Pregoły za Muzeum Okręgowym. Tak ten bulwar nazywa się po dziś dzień,

podczas gdy schwerińska Schlossgartenallee, która od trzydziestego siódmego nazywała się

Wilhelm - Gustloff - Allee, znów pod starą nazwą biegnie opodal niegdysiejszego Gaju Chwały;

podobnie jak od czasu przełomu Lenin - Allee jako Hamburger Allee koło niezłomnie stojącego

nadal pomnika przecina osiedle z wielkiej płyty Grosser Dreesch. Bądź co bądź adres matki,

który sławi imię kosmonauty Gagarina, pozostał sobie wierny.

Zwraca uwagę pewna luka. Po studencie medycyny Dawidzie Frankfurterze niczego nie

nazwano. Żadna ulica, żadna szkoła nie nosi jego imienia. Nigdzie nie postawiono pomnika

mordercy Wilhelma Gustloffa. Żadna Website nie zabiegała o wystawienie rzeźby Dawida i

Goliata, być może na miejscu zbrodni, w Davos. I gdyby wrogoprzyjaciel mojego syna wysunął

w sieci tego rodzaju żądanie, na pewno na stronach nienawiści zapowiedziano by usunięcie

pomnika przez ostrzyżoną na łyso bojówkę.

Zawsze tak bywało. Nic nie trwa wiecznie. Chociaż zaraz po zamordowaniu Gustloffa

kierownictwo NSDAP w Schwerinie i nadburmistrz miasta nie szczędzili starań, żeby stworzyć

Gaj Chwały po wieczne czasy. Już w grudniu trzydziestego szóstego, gdy w szwajcarskim Chur

proces Frankfurtera zakończył się ogłoszeniem wyroku, na polach Meklemburgii szukano głazów

narzutowych, ażeby można było wznieść z nich mur jako ogrodzenie Gaju Chwały. W instrukcji

czytamy: „Do tego celu potrzebne będą wszelkie kamienie naturalne każdej wielkości, jakie

znajdzie się przy budowach i na schwerińskich polach...” A z pisma gauleitera do spraw

szkolenia Rohdego wynika, że stolica landu czuła się w obowiązku wesprzeć finansowo

kierownictwo okręgowe Partii, mianowicie „subwencją na pokrycie kosztów w wysokości

okrągło 10 000 reichsmarek”.

Kiedy 10 września 1949 likwidacja Gaju Chwały oraz przeniesienie zwłok i urn zostały w

zasadzie zakończone, koszty były niższe, bo pod zdenazyfikowanym nagłówkiem listu

nadburmistrza można przeczytać: „O poniesionych wydatkach w kwocie 6096,75 marek celem

dokonania zwrotu powiadamia się rząd landu...”

Wszelako dowiadujemy się również, że „popiołów Wilhelma Gustloffa” nie można było

przewieźć na cmentarz miejski: „Urna G. wedle zeznań kamieniarza Kröpelina znajduje się w

fundamencie pomnikowego kamienia. Wyjęcie urny jest w chwili obecnej niemożliwe...”

Doszło do tego dopiero w początku lat pięćdziesiątych, na krótko przed wybudowaniem

młodzieżowego schroniska i nadaniem mu imienia niedawno zmarłego antyfaszysty Kurta

Bürgera. W tym czasie bohater wojny podwodnej Marinesko od trzech lat przebywał na Syberii.

Zaraz po zawinięciu „S 13” do fińskiego portu Turku od pierwszego zejścia na ląd

zaczęły się kłopoty człowieka, który oczekiwał hołdów. Choć teczka z materiałami NKWD, jego

do tej pory nie rozpatrywane przez sąd przewinienia nadal stanowiły zagrożenie, nie przestawał

na trzeźwo lub wyzbyty zahamowań po wódce domagać się uznania swych bohaterskich

wyczynów. Co prawda „S 13” został wyróżniony mianem „okrętu Czerwonego Sztandaru”, co

prawda wszyscy członkowie załogi okrętu mogli sobie przypinać do piersi Order Wojny

Narodowej, otrzymali też inne odznaczenie, ów Order Czerwonego Sztandaru, którego motywem

są gwiazda, młot i sierp, ale Aleksandra Marinesko nie obwołano „Bohaterem Związku

Sowieckiego”. Co gorsza, w urzędowych raportach Floty Bałtyckiej w dalszym ciągu brakowało

jakiejkolwiek wzmianki o zatopieniu dwudziestopięciotysięcznika „Wilhelm Gustloff”, ani

słowem nie potwierdzono też szybkiego pójścia na dno statku „General Steuben”.

Wyglądało to tak, jak gdyby z dziobowej i rufowej wyrzutni okrętu podwodnego

wystrzelono torpedy - widma, które odszukały i trafiły nie istniejące cele. Dobre dwanaście

tysięcy zabitych, jakich miał bądź co bądź na swoim koncie, nie liczyło się. Czy najwyższe

dowództwo marynarki wstydziło się z powodu trudnej do ścisłego oszacowania liczby

utopionych dzieci, kobiet i ciężko rannych? A może sukcesy Marinesko rozpłynęły się w

zwycięskim upojeniu ostatnich miesięcy wojny, kiedy to produkowano bohaterskie czyny w

nadmiarze? Trudno było nie usłyszeć jego hałaśliwego upominania się. Nic nie mogło go

powstrzymać przed trąbieniem o swoich sukcesach przy każdej nadarzającej się okazji. Zrobił się

uciążliwy.

Gdy we wrześniu czterdziestego piątego odebrano mu dowództwo okrętu podwodnego,

wkrótce potem zdegradowano go do porucznika, a w październiku zwolniono z sowieckiej

marynarki, uzasadnienie trójstopniowej dymisji brzmiało: „... z powodu obojętnego i niedbałego

nastawienia do służby”.

Po odrzuceniu podania o przyjęcie do marynarki handlowej - pretekstem była rzekoma

krótkowzroczność jednego oka - Marinesko znalazł pracę jako zarządca magazynu, który

zawiadywał przydziałami materiałów budowlanych. Po niedługim czasie mając zbyt mało

dowodów uznał za stosowne oskarżyć dyrektora przedsiębiorstwa o przyjmowanie łapówek,

przekupywanie działaczy partyjnych, sprzedawanie materiałów na lewo; w związku z tym na

niego rzucono podejrzenie, że zbyt wspaniałomyślnie rozdzielając z lekka tylko uszkodzone

elementy budowlane naruszył prawo. Sąd specjalny skazał Marinesko na trzy lata obozu pracy.

Zesłano go na Kołymę nad Morzem Wschodniosyberyjskim, w miejsce należące do

„Archipelagu Gułag”, którego dzień powszedni został opisany. Dopiero w dwa lata po śmierci

Stalina miał, ujmując rzecz przestrzennie, Syberię za sobą. Wrócił chory. Ale dopiero w początku

lat sześćdziesiątych wynędzniały bohater wojny podwodnej został zrehabilitowany. Przywrócono

mu stopień kapitana trzeciej rangi, obecnie już w stanie spoczynku i z prawem do emerytury.

Muszę się teraz powtórzyć sięgając wstecz. Dlatego przypominam tutaj tę scenę: Kiedy

na Wschodzie i na Zachodzie obwieszczono o śmierci Stalina, widziałem, jak matka płakała.

Nawet zapaliła świece. Stałem, ośmioletni, przy kuchennym stole, nie musiałem iść do szkoły,

miałem za sobą odrę albo coś równie swędzącego, obierałem z łupin gotowane ziemniaki, które

miały trafić na stół z margaryną i twarogiem, i widziałem, jak matka za płonącymi świecami

opłakiwała śmierć Stalina. Ziemniaków, świec i łez było wtedy skąpo. W czasie mego

dzieciństwa przy Lehmstrasse i dopóki byłem licealistą w Schwerinie, nigdy więcej nie

widziałem jej płaczącej. Kiedy matka się wypłakała, miała swoje nieobecne spojrzenie spod

znaku nie - ma - mnie - w - domu, znane również z lat dziecinnych ciotce Jenny. Na podwórzu

stolarni przy wrzeszczańskiej ulicy Elzy mówiono na to: „Tulla znów wywraca puste gały”.

Po tym, jak już opłakała śmierć wielkiego towarzysza Stalina, a następnie przez dłuższy

czas miała niewidzące spojrzenie, były, wcześniej przygotowane, ziemniaki w mundurach z

twarogiem i kapką margaryny.

W tym czasie matka zdała egzamin na mistrza i wkrótce w schwerińskich zakładach

meblowych kierowała brygadą stolarską, która według planu produkowała meble sypialniane i

zgodnie z wytycznymi w duchu przyjaźni między narodami zaopatrywała Związek Sowiecki.

Jakkolwiek wieloraki mógł być jej wizerunek z owego czasu, ściśle biorąc matka do dziś

pozostała stalinówką, nawet jeśli, sprowokowana przeze mnie w wymianie zdań, stara się

pomniejszyć swojego bohatera, przedstawić go w jaśniejszych barwach: - On też telko

człowiekiem beł...

I w tym czasie, kiedy Marinesko stawiał czoło klimatowi Syberii i warunkom bytowania

w sowieckich obozach karnych, matka dochowywała wierności Stalinowi, a ja w szeregach

Młodych Pionierów byłem dumny ze swojej chusty na szyję, Dawid Frankfurter, który w

więzieniu wyleczył się z uznanej za chroniczną choroby kości, okazywał się przydatny jako

urzędnik w Ministerstwie Obrony Izraela. Z czasem się ożenił. Później przyszło dwoje dzieci.

I jeszcze coś zdarzyło się w tych latach: Hedwig Gustloff, wdowa po zamordowanym

Wilhelmie, opuściła Schwerin. Mieszkała odtąd po zachodniej stronie wewnątrzniemieckiej

granicy, w Lubece. Dom z klinkierowej cegły przy Sebastian - Bach - Strasse pod 14, który

małżonkowie wybudowali sobie na krótko przed morderstwem, niedługo po wojnie został

wywłaszczony. Widziałem ten solidny budynek, typowy dom jednorodzinny, w internecie. Na

swej Website mój syn zdrowo przesadził wysuwając żądanie, żeby w niesłusznie wywłaszczonej

budowli urządzić „Muzeum Gustloffa” i udostępnić je zainteresowanej publiczności. Potrzeba

rzetelnie przedstawionej infermacji wykracza daleko poza Schwerin. Jeśli o niego chodzi, to

tablica z brązu w lewo od okna balkonowego wykuszu może nadal oznajmiać, że od

czterdziestego piątego do pięćdziesiątego pierwszego w wywłaszczonym domu mieszkał

pierwszy premier Meklemburgii, niejaki Wilhelm Höcker. Nie razi go też następująca końcówka

napisu na tablicy „...po rozgromieniu hitlerowskiego faszyzmu”. To jest po prostu fakt, jak

faktem pozostaje zamordowanie męczennika.

Mój syn potrafił zręcznie rozmieszczać duże i małe zdjęcia, tabele i dokumenty. Toteż na

jego Website można było obejrzeć nie tylko przód, ale i tył potężnego granitu wzniesionego na

południowym brzegu Jeziora Schwerińskiego. Zadał sobie trud i obok sfotografowanego

ogólnego widoku kamienia pokazał powiększenie zazwyczaj trudnej do odczytania inskrypcji

wyrytej na tylnej stronie. Jedna nad drugą trzy linijki: „Żył dla Ruchu - Skrytobójczo

zamordowany przez Żyda - Umarł dla Niemiec”. Jako że środkowa linijka nie tylko pomijała

nazwisko sprawcy, lecz ostentacyjnie uznawała wszystkich Żydów za skrytobójców, można było

przyjąć - i tak też to później zostało zinterpretowane - że Konny uwolnił się od jednostronnej

manii skupionej na historycznym Dawidzie Frankfurterze i chciał zademonstrować swoją

nienawiść do „Żyda samego w sobie”.

Ale to wytłumaczenie, a także dalsze poszukiwanie motywu nie rozjaśnia tego, co

zdarzyło się po południu 20 kwietnia 1997. Przed zamkniętym o tej porze i na oko jakby

wymarłym schroniskiem młodzieżowym rozegrało się coś, co nie było przewidziane, a przecież

na mchem porosłym fundamencie dawnej Hali Chwały znalazło niejako wyćwiczone

zakończenie.

Co skłoniło wirtualnego Dawida, żeby z daleka, z Karlsruhe, gdzie osiemnastoletni

gimnazjalista jako najstarszy z trzech synów mieszkał z rodzicami, realnie przyjąć mgliste

zaproszenie i pojechać pociągiem do Schwerina? I co skusiło Konny'ego, żeby powstałą przez

internet, w gruncie rzeczy fikcyjną przyjaźniowrogość przenieść przez autentyczne spotkanie na

płaszczyznę rzeczywistości? Zaproszenie do przyjazdu tak się przyczaiło w powszedniej sieczce

słownej ich komunikowania się, że mogło być zrozumiałe tylko dla polemisty występującego pod

imieniem Dawid.

Skoro schronisko młodzieżowe jako miejsce spotkania odpadło, przystali na kompromis.

Mieli się zobaczyć tam, gdzie urodził się męczennik. Pytanie za ileś tam punktów, jako że na

Website mojego syna nie podano ani miasta, ani ulicy, ani numeru domu. Jednakże samo hasło

wystarczyło znawcy tematu; a Dawid jak Konny, który on - line nazywał się Wilhelmem, był

obeznany ze wszystkimi, nawet z najbardziej niedorzecznymi szczegółami przeklętej historii

Gustloffa. Jak się miało okazać, wiedział nawet, że gimnazjum, w którym Wilhelm Gustloff

uczył się do małej matury i któremu po morderstwie, już jako liceum, nadano jego imię, od

czasów NRD nosi nazwę szkoły Pokoju. Mój syn nie tylko czuł respekt dla rozległej wiedzy

swego adwersarza, podziwiał też jego „kręćka na punkcie dokładności”.

Spotkali się zatem przy przepięknej wiosennej pogodzie na Martinstrasse pod domem

numer 2, róg Wismarsche Strasse. Dawid bez szemrania zaakceptował szczególną datę. Do ich

spotkania doszło przed świeżo otynkowaną fasadą, która miała sprawić, że czasy tak długo

trwającego upadku pójdą w zapomnienie. Podobno przywitali się podając sobie ręce, i to Dawid

pierwszy wyciągnął swoją przedstawiając się wybujałemu wysoko Konradowi Pokriefke jako

Dawid Stremplin.

Potem, na propozycję Konny'ego, w programie była przechadzka po mieście. W trakcie

zwiedzania Schelfstadt jako jedna z osobliwości została gościowi pokazana nawet owa stojąca

wciąż jeszcze rudera z wypalanej cegły i z dachem krytym smołowaną papą na jednym z

podwórek Lehmstrasse, gdzie w powojennych latach gnieździliśmy się z matką, podobnie jak w

dalszym ciągu rozwalone i już odremontowane domy z muru pruskiego tej malowniczej

dzielnicy. Konny prowadził Dawida we wszystkie miejsca i kryjówki moich młodych lat tak

zdecydowanie, jakby to były jego własne.

Po kościele Świętego Mikołaja, obejrzanym w środku i z zewnątrz, przyszła naturalnie

kolej na zamek na Zamkowej Wyspie. Wszystko odbywało się bez pośpiechu. Mój syn nie

ponaglał. Zaproponował nawet pójście do sąsiedniego muzeum, ale jego gość nie okazał

zainteresowania, zaczął się niecierpliwić, chciał wreszcie zobaczyć teren koło młodzieżowego

schroniska.

Przechadzając się po mieście zrobili sobie jednak przerwę. We włoskiej lodziarni każdy

wtrząchnął sporą porcję gelati. Konny wystąpił w roli fundatora. A Dawid Stremplin miał

przyjaźnie, lecz z ironicznym dystansem opowiadać o swoich rodzicach, fizyku atomowym i

nauczycielce muzyki. Mógłbym się założyć, że mój syn ani słowem nie wspomniał o ojcu i

matce; na pewno jednak ważna była dla niego potraktowana aluzyjnie historia ocalenia jego

babki.

Potem nierówni wzrostem wrogoprzyjaciele - raczej tęgawy Dawid był o głowę niższy -

przez ogród zamkowy, mijając szlifiernię, podążając Schlossgartenallee, z której otynkowane na

lśniącą biel wille uczyniły drogi adres, potem przez Waldschulweg zbliżyli się wreszcie do

feralnego miejsca, które rozciągało się płasko pod drzewami. Początkowo nie było między nimi

napięcia. Dawid Stremplin pochwalił widok na jezioro. Gdyby na stole ping - pongowym przed

schroniskiem leżały rakietki i piłeczka, być może doszłoby do meczu; Konny i Dawid byli

zapalonymi tenisistami stołowymi i chyba nie przepuściliby nadarzającej się okazji. Możliwe, że

szybka partyjka nad siatką podziałałaby odprężająco i nadałaby popołudniu inny przebieg.

Potem stanęli na niejako historycznym gruncie. Ale nawet obrosłe mchem bryły granitu i

kawał głazu narzutowego z wykutym znakiem runicznym i resztką nazwiska nie dały powodu do

kłótni. Obaj nawet śmieli się na dwa głosy z wiewiórki przeskakującej z buka na buk. Dopiero

gdy znaleźli się na fundamentach dawnej Hali Chwały i gdy mój syn wyjaśnił swemu gościowi,

gdzie dokładnie stał pomnikowy kamień, mianowicie za nie istniejącym wówczas schroniskiem

młodzieżowym, potem dopiero, gdy zasugerował perspektywę na granit, następnie wyrecytował

nazwisko męczennika na frontowej stronie kamienia, a potem słowo w słowo trzy linijki wykute

na tylnej stronie, Dawid Stremplin podobno powiedział: - Jako Żydowi nic innego nie przychodzi

mi do głowy - i trzykrotnie splunął na omszały fundament, a zatem „zbezcześcił”, jak zeznał

później mój syn, miejsce pamięci.

Zaraz potem padły strzały. Mimo słonecznego dnia Konny miał na sobie skafander. Z

jednej z obszernych kieszeni, prawej, wyciągnął broń i czterokrotnie strzelił. Był to pistolet

produkcji rosyjskiej. Pierwszy strzał trafił w brzuch, następne w głowę, szyję i głowę. Dawid

Stremplin bez słowa upadł na wznak. Później mój syn przywiązywał wagę do tego, że trafił tyle

razy co kiedyś w Davos Żyd Frankfurter, choć nie z rewolweru. I jak tamten z najbliższej budki

telefonicznej doniósł na samego siebie wykręciwszy numer 110. Nie wracając na miejsce zbrodni

ruszył na najbliższy posterunek, gdzie oddał się w ręce policji mówiąc: - Strzelałem, ponieważ

jestem Niemcem.

Po drodze minęły go jadące z naprzeciwka radiowóz i ambulans, obydwa na sygnale. Ale

dla Dawida Stremplina pomoc przyszła za późno.

8

On, który utrzymuje, iż mnie zna, twierdzi, że ja nie znam krwi z krwi mojej i ciała z ciała

mego. Możliwe, że nie miałem przystępu do jego najtajniejszych izb tortur. A może nie byłem

dość sprytny, żeby rozszyfrować tajemnice mojego syna? Dopiero w trakcie procesu zbliżyłem

się do Konny'ego, co prawda nie na wyciągnięcie ręki, ale na odległość głosu, nie zdobyłem się

jednak na to, żeby z miejsca dla świadków zawołać coś w rodzaju: „Twój ojciec jest przy tobie!”

albo: „Nie wygłaszaj odczytów, synu, streszczaj się!”

Pewnie dlatego ktoś obstaje przy nazywaniu mnie „spóźnionym ojcem”. Wszystko, co

robię uciekając rakiem od siebie, co dość blisko prawdy wyznaję albo wyjawiam jakby pod

presją, dzieje się w jego ocenie „z opóźnieniem bądź z nieczystego sumienia”.

A teraz, gdy moje wysiłki zostały opatrzone etykietą „Za późno!”, on sprawdza stertę

mojej dokumentacji, ten stos karteluszków, chce wiedzieć, co się stało z lisem matki. To

czekające mnie jeszcze uzupełnienie dla niego, szefa, wydaje się szczególnie ważne: Mam się

więcej nie ociągać z moją szczegółową wiedzą i opowiedzieć po kolei o lisie Tulli, nawet jeśli do

tej niemodnej już części garderoby czuję najgłębszą nienawiść.

Zgadza się. Matka miała go od początku i wciąż jeszcze go nosi. Liczyła sobie jakieś

szesnaście lat i była konduktorką tramwaju, w furażerce i z bloczkiem biletów, pełniącą służbę na

liniach piątki i dwójki, kiedy na przystanku Strzyża Górna jeden obergefrąjter, który dodatkowo

wchodzi w rachubę jako mój ewentualny ojciec, jakoby dał jej w prezencie nienaruszonego lisa,

już spreparowanego przez kuśnierza. - Ż polarnego frontu ranny curyk przyjechał i w Oliwie na

zdrowotnym urlopie beł - brzmiał i brzmi krótki opis mojego bądź co bądź wyobrażalnego

rodziciela, bo ani mocno wątpliwy Harry Liebenau, ani jakiś chłopaczyna ze służby pomocniczej

lotnictwa nie mogliby wpaść na pomysł, żeby matce dać w prezencie lisa.

I kiedy Pokriefkowie okrętowali się na „Gustloffa”, ona weszła na pokład w tym

ocieplającym futrzanym kołnierzu wokół szyi. Wkrótce potem, jak statek wypłynął z portu i ona,

ciężarna, wsparta na ramieniu młodziutkiego rekruta Kriegsmarine, odważyła się krok za

krokiem przejść po oblodzonym pokładzie słonecznym, była w lisie. W zasięgu ręki obok

kamizelki ratunkowej znajdował się lisi kołnierz, gdy leżała na oddziale dla położnic i ciężarnych

i doktor Richter, zaraz po trzecim trafieniu torpedą i pierwszych bólach, zaaplikował jej zastrzyk.

I bez niczego - plecak został na statku - tylko w pozapinanej kamizelce i w lisie na szyi matka,

zanim nią została, wsiadła do łodzi ratunkowej, a przedtem z pewnością sięgnęła najpierw po

futrzany kołnierz, nie po kamizelkę.

Tak odziana, bez butów na nogach, ale w ciepłym lisie, trafiła na torpedowiec „Löwe”. I

tylko w czasie rozpoczętego niebawem porodu, a więc w owej chwili, kiedy to „Gustloff” z

zanurzonym już wcześniej dziobem przewracał się do góry dnem na lewą burtę i tonął, a krzyk

iluś tam tysięcy zmieszał się z moim pierwszym krzykiem, lisi kołnierz znów leżał zwinięty przy

niej. Lecz opuszczając torpedowiec w Kołobrzegu matka z niemowlęciem na ręku, o z nagła

zbielałych włosach, szła wprawdzie w skarpetkach, ale szyję miała owiniętą lisem, który nie

doznał szoku i ani trochę nie zbielał.

Twierdzi, że podczas nieustannej ucieczki przed Rosjanami z powodu lodowatego zimna

otulała mnie futrzanym kołnierzem. Gdyby nie lis, na pewno bym zamarzł w ciżbie uciekinierów

przed mostem na Odrze. Jedynie lisowi - nie zaś kobietom z nadmiarem mleka - zawdzięczam

życie. - Bez niego bysz za grudę lodu beł... - A obergefrąjter, który podarował jej kołnierz -

dzieło jakoby kuśnierza z Warszawy - podobno powiedział na pożegnanie: - Kto wie,

dziewczyno, do czego ci się on kiedyś przyda.

W czasach pokojowych natomiast, kiedy już nie musieliśmy marznąć, rudy lis należał

tylko do niej, spoczywał w szafie w pudle po butach. Nosiła go przy stosownych i niestosownych

okazjach. Na przykład jak dostawała dyplom mistrzowski, potem jak ją odznaczano jako

„zasłużoną przodownicę pracy”, nawet na uroczystościach zakładowych, kiedy w programie był

„wieczór atrakcji”. A gdy ja miałem dość państwa robotników i chłopów i z Berlina

Wschodniego chciałem dać nogę na Zachód, odprowadziła mnie na dworzec w lisie wokół szyi.

Później, dużo później, kiedy po krótkiej wieczności znikła granica i matka była na emeryturze, na

spotkaniu ocalałych w nadbałtyckim kąpielisku Damp wystąpiła w swoim zawsze

wypielęgnowanym lisim kołnierzu; wyglądała niezrównanie między nowomodnie wystrojonymi

paniami w swoim wieku.

A gdy pierwszego dnia procesu, w którym odczytano tylko akt oskarżenia, a mój syn bez

ceregieli przyznał się do popełnionego czynu nie poczuwając się jednak do jakiejkolwiek winy -

„Zrobiłem to, co musiałem zrobić!” - matka nie usiadła tam, gdzie z konieczności ramię w ramię

siedzieliśmy oboje z Gabi, lecz demonstracyjnie zajęła miejsce obok rodziców trafionego

śmiertelnie czterema strzałami Dawida, niejako oczywiście miała na sobie lisa, który otaczał jej

szyję jak pętla. Jego spiczasto zakończony pysk wgryzał się w futro powyżej nasady ogona, tak

że łudząco prawdziwe szklane oczy, z których jedno przepadło w czasie ucieczki i musiało być

zastąpione, znajdowały się w położeniu ukośnym wobec jasnoszarych oczu matki, w związku z

czym podwójne spojrzenie padało stale na oskarżonego albo obejmowało ławę sędziowską.

Zawsze z przykrością patrzyłem na nią, ilekroć nosiła się tak po staroświecku, zwłaszcza

że lis pachniał nie ulubionymi perfumami matki „Tosca”, lecz przemożnie i o każdej porze roku

kulkami na mole; czasami wyglądał, bestia, dość parszywie. Ale skoro tylko w drugim dniu

procesu na wezwanie sądu wystąpiła jako świadek obrony, nawet ja byłem pod wrażeniem:

niczym obsesyjnie odchudzona diwa przy pałająco białej fryzurze miała na sobie ów kolorowy

kołnierz i swoje pierwsze odpowiedzi, chociaż nie została zaprzysiężona, poprzedzała formułą:

„Przysięgam, że...”, po czym wszystko, co miała do powiedzenia, mówiła na pozór swobodną,

acz nieco napuszoną literacką niemczyzną.

W przeciwieństwie do Gabi i mnie, którzy skorzystaliśmy z przysługującego nam prawa i

odmówiliśmy wszelkich wyjaśnień, matka była skora do zeznań. Wobec kompletu

sędziowskiego, to znaczy wobec trzech sędziów, przewodniczącego i asesorów, oraz obu

ławników przemawiała jak do zgromadzenia zielonoświątkowców. Słuchano jej uważnie, gdy

przemawiała do sumienia prokuratorowi dla nieletnich: W gruncie rzeczy straszny czyn sprawił

ból również jej. Od tego czasu jej serce jest rozdarte. Rozpłatał ją ognisty miecz. Została

roztrzaskana przez olbrzymią pięść.

Przy Demmlerplatz, gdzie w schwerińskim sądzie krajowym toczył się proces przed izbą

karną dla młodocianych, matka prezentowała się jako osoba załamana duchowo. Przeklinała zły

los, a następnie rozdawała lżejsze i cięższe ciosy, obwiniała niezdolnych do miłości rodziców i

chwaliła swego wnuka, sprowadzonego na manowce przez złe moce i diabelski wynalazek,

„komputerzysko”, jako chłopca zawsze pilnego i grzecznego, superschludnego, w każdej chwili

uczynnego i nadzwyczaj punktualnego, nie tylko jeśli chodzi o przychodzenie na kolację.

Zapewniała, że odkąd jej wnuk Konrad przebywa u niej - ta radość jest jej udziałem od jego

piętnastego roku życia - nawet ona sama przywykła do rozkładania swego dnia z dokładnością co

do minuty. Tak, ona przyznaje: Komputerzysko z wszystkimi przyległościami to był niestety

prezent od niej. To nie znaczy, że chłopiec był przez babkę rozpieszczany, wręcz przeciwnie.

Jako że był tak niezwykle mało wymagający, chętnie spełniła jego pragnienie posiadania

„nowoczesnego sprzętu”. - On przecież z reguły nigdy niczego sobie nie życzył! - wołała i

przypominała sobie: - Godzinami mój Konradzik mógł się tym aparaciskiem zabawiać.

Potem, potępiwszy mącącą w głowach nowoczesną kołowaciznę, przeszła do właściwego

tematu. Statek bowiem, o którym do tej pory nikt nie chciał nic wiedzieć, stał się dla wnuka

powodem niezmordowanego wypytywania. Ale „Konradzik” nie tylko interesował się

zatonięciem „pięknego parowca KdP pełnego kobiet i dzieciaczków” i nie tylko o to wypytywał

ocalałą babkę, lecz był gotów, między innymi na jej życzenie, dzielić się swymi ogromnymi

wiadomościami, „całym tym bigosem”, za pomocą podarowanego mu komputera z calutkim

światem, aż po Australię i Alaskę. - To przecież nie jest zakazane, panie sędzio. Może nie? -

zawołała matka i przesunęła łeb lisa na centralne miejsce.

Raczej mimochodem zajęła się potem ofiarą mordu. Fakt, że jej „Konradzik” w ten

sposób - „mianowicie przez komputerzysko” - zaprzyjaźnił się z nie znanym sobie osobiście

chłopcem, nawet jeśli obaj byli często odmiennego zdania, ucieszył ją, ponieważ jej ukochany

wnuk uchodzi zazwyczaj za samotnika. Taki już jest. Nawet jego związek z przyjaciółeczką z

Ratzeburga - „ona jest za pomoc u jednego dentysty” - trzeba uznać za dość luźny - „tam nigdy

nie doszło do czegoś takiego jak seks i tak dalej”, ona to dobrze wie.

Tyle i jeszcze więcej jako świadek obrony powiedziała matka bardzo poprawną literacką

niemczyzną, nader starannie dobierając słowa. Wychwalała przed sądem cechującą Konrada

„wrażliwość na kwestie sumienia”, jego „niezłomne umiłowanie prawdy” i „niewzruszoną dumę

z Niemiec”. Ale gdy prokurator dla młodocianych - ledwie zdążyła zaręczyć, jak mało to dla niej

znaczy, że komputerowy przyjaciel Konrada był młodym Żydem - zapewnił ją, że od dłuższego

czasu jest rzeczą wiadomą i udokumentowaną, iż rodzice zamordowanego bynajmniej nie są

pochodzenia żydowskiego, ojciec Stremplin bowiem urodził się w domu wirtemberskiego

pastora, a jego żona pochodzi z chłopskiej rodziny osiadłej w Badenii od pokoleń, matkę

ogarnęło widoczne wzburzenie. Gmerała przy lisim kołnierzu, przez sekundy miała to swoje

spojrzenie spod znaku nie - - ma - mnie - w - domu, potem porzuciła starania o językową

poprawność i zawołała: - A to ci oszukansztwo! Przeczeż mój Konradzik wiedżecz ni mógł, że z

tego Dawida fałszywy Żydżak beł. Taki, co przed sobą i przed drugimi maszkaradę urządzał,

przy byle okazji jako prawdziwy Żydżak są ceregielił i imer telko o naszej hańbie gadał...

Kiedy zaczęła lżyć zamordowanego od „poszpolitych kłamaczy” i „podsztępnych

fałszywców”, sędzia przewodniczący odebrał jej głos. Naturalnie Konny, który do tej pory

przysłuchiwał się lisim zapewnieniom matki z leciutkim uśmiechem, nie okazał wcale

przestrachu czy może rozczarowania, gdy prokurator z ironiczną miną przedłożył, jak to

powiedział, „dowód aryjskiego pochodzenia” Wolfganga Stremplina, który on - line nazwał się

Dawidem. Mój syn skomentował ten i tak znany sobie fakt ze spokojną pewnością: - To nie

zmienia stanu rzeczy. Jedynie do mnie należała decyzja, czy osoba znana mi pod imieniem

Dawid mówi i działa jak Żyd. - Kiedy sędzia przewodniczący zadał mu pytanie, czy

kiedykolwiek, czy to w Mölln, czy to w Schwerinie, spotkał prawdziwego Żyda, odpowiedział

zdecydowanym „nie”, dodał jednak: - Dla mojej decyzji było to bez znaczenia. Strzelałem dla

zasady.

Potem roztrząsano sprawę pistoletu, który mój syn po dokonanym czynie rzucił z

wysokiego południowego brzegu do Jeziora Schwerińskiego i o którym matka wypowiedziała się

krótko: - Jakże ja mogłabym znaleźć tego gnata? Mój Konradzik zawsze sam sprzątał swój pokój.

Do tego przykładał dużą wagę.

Zapytany o narzędzie przestępczego czynu mój syn odparł, że spluwa - nawiasem mówiąc

siedmiomilimetrowy tokariew z zasobów armii sowieckiej - była w jego posiadaniu już od

półtora roku. Musiał ją mieć, ponieważ groziło mu niebezpieczeństwo ze strony młodocianych

skrajnych prawicowców z meklemburskiej prowincji. Nie, nazwisk nie chce i nie będzie

podawał. „Nie zdradzę dawnych kamratów!” Powodem zagrożenia był odczyt, jaki wygłosił w

tamtym czasie na zaproszenie kamractwa o nastawieniu narodowym. Jego temat, „Losy statku

KdP 'Wilhelm Gustloff od położenia stępki do zatonięcia”, dla części słuchaczy - „wśród nich

półgłówków nastawionych tylko na żłopanie piwska do upadłego” - był chyba zbyt wymagający.

Zwłaszcza jego obiektywna ocena militarnego wyczynu dowódcy sowieckiego okrętu

podwodnego, który storpedował statek z ryzykownej pozycji, rozsierdził skinów. Kilku osiłków

nawymyślało mu później od „rusolubów”, kilkakrotnie groziło mu na ulicy i uciekało się do

rękoczynów. - Od tego czasu było dla mnie jasne, że z tymi prymitywnymi nazistami człowiek

nie może stykać się bez broni. Argumenty do nich nie trafiały.

Ów wspomniany przed chwilą odczyt, wygłoszony w początkach dziewięćdziesiątego

szóstego w schwerińskiej gospodzie, miejscu spotkań wymienionego kamractwa, w weekend, i

dwa dalsze referaty, których nie dało się wygłosić, ale których spisane teksty znajdowały się w

dyspozycji sądu, odegrały w dalszym przebiegu rozprawy szczególną rolę.

Co się tyczy pierwszego referatu, to zawiedliśmy oboje. Gabi i ja powinni byliśmy

wiedzieć, co się dzieje w Mölln. Oboje udawaliśmy ślepych. Ona jako pedagog, chociaż w innej

szkole, na pewno by się dowiedziała, dlaczego to jej synowi nie pozwolono wygłosić referatu na

kontrowersyjny temat z powodu, jak to ujęto, „mylnej tendencji”; ale nie ma co ukrywać: ja też

powinienem był okazywać mojemu synowi więcej zainteresowania.

Na przykład byłoby możliwe takie rozłożenie moich niestety ze względów zawodowych

nieregularnych wizyt w Mölln, żebym na zebraniach rodziców mógł był zadawać pytania, nawet

jeśli doszłoby przy tym do scysji z jednym z tych ograniczonych belfrów. Mógłbym był wołać:

„Skąd ten zakaz? Gdzie tu tolerancja!” czy coś w tym stylu. Być może odczyt Konny'ego,

opatrzony podtytułem „Pozytywne aspekty narodowosocjalistycznej wspólnoty 'Kraft durch

Freude'„ wniósłby trochę urozmaicenia w nudne lekcje „wiedzy o społeczeństwie”. Ale ja nie

byłem na żadnym zebraniu rodziców, a Gabi uważała, że nie ma prawa subiektywnie

matczynymi zastrzeżeniami utrudniać i tak trudnej sytuacji kolegów nauczycieli, zwłaszcza że

sama wypowiadała się „kategorycznie przeciwko wszelkiemu bagatelizowaniu brunatnej

pseudoideologii” i wobec własnego syna zawsze broniła swego lewicowego stanowiska, często,

jak musi przyznać, zbyt niecierpliwie.

Nic nas nie uniewinnia. Nie można wszystkiego zwalić na matkę albo na belferską

ciasnotę horyzontów. I podczas gdy proces się toczył, moja była i ja - ona raczej z ociąganiem i

nieustannym powoływaniem się na granice pedagogiki - musieliśmy przyznać, że obydwoje

zawiedliśmy. Ach, żebym ja, pozbawiony ojca, nigdy nie został ojcem!

Podobne wyrzuty robili sobie zresztą rodzice biednego Dawida, który właściwie miał na

imię Wolfgang i którego filosemickie zachowanie najwidoczniej sprowokowało naszego

Konny'ego. W każdym razie kiedy Gabi i ja w przerwie rozprawy nawiązaliśmy z początku

podszytą zahamowaniami, potem jednak dość otwartą rozmowę z przybyłymi do Schwerina

małżonkami, pan Stremplin powiedział mi, że to chyba jego czysto naukowa praca w ośrodku

badań nuklearnych i z pewnością zbyt powściągliwa ocena historycznych zdarzeń doprowadziły

do wyobcowania, co więcej: do niemoty między nim a synem. W szczególności jego stosunkowo

chłodne spojrzenie na okres narodowosocjalistycznych rządów nie znajdowało zrozumienia. - No

cóż, skutkiem było coraz większe oddalanie się.

A pani Stremplin stwierdziła, że Wolfgang zawsze był dziwakiem. Kontaktu z

rówieśnikami szukał co najwyżej przy stole ping - pongowym. O bliższych związkach z jakąś

przyjaciółką nigdy nic jej nie było wiadomo. Ale jej syn już dawno, od czternastego roku życia,

przybrał imię Dawid i z racji, Bóg świadkiem, aż nadto dobrze znanych zbrodni wojennych i

masowego zabijania do tego stopnia przejął się ideami pokuty, że w końcu wszystko, co

żydowskie, stało się dla niego jakby święte. Zeszłego roku zapragnął dostać akurat na gwiazdkę

siedmioramienny świecznik. I jakoś dziwnie było patrzeć, jak u siebie w pokoju siedział przy

swojej alfie i omedze, komputerze, w czapeczce, jaką noszą pobożni Żydzi. - Wiele razy domagał

się ode mnie, żebym gotowała już tylko koszernie! - W najlepszym razie ona w taki sposób może

sobie wytłumaczyć, dlaczego jej Wolfgang w swoich komputerowych grach podawał się za

Dawida wyznania mojżeszowego. Jej napomnienia - w jakimś momencie trzeba skończyć z

wiecznymi oskarżeniami - nie docierały do niego. - W ostatnim czasie nasz chłopak odsunął się

od nas na nieosiągalną odległość. - Dlatego też ona nie wie, jak jej syn doszedł do tego

okropnego partyjnego aparatczyka i jego mordercy, studenta medycyny nazwiskiem Frankfurter.

- Czy za wcześnie przestaliśmy oddziaływać na niego wychowawczo?

Pani Stremplin mówiła z przerwami. Jej mąż potakująco kiwał głową. Wolfgang

ubóstwiał tego Dawida Frankfurtera. Jego ciągła gadanina o Dawidzie i Goliacie była co prawda

dziecinna, ale widać traktowana serio. Młodsi bracia, Jobst i Tobiasz, nabijali się z niego za ten

przesadny kult. Na biurku Wolfganga stała nawet oprawiona w ramki fotografia młodego jeszcze

w czasie mordu w Davos człowieka. Do tego dużo książek, wycinków z gazet i wydruków

komputerowych. Wszystko to miało chyba związek z tym Gustloffem i statkiem nazwanym jego

imieniem. - Jakoś to straszne - powiedziała pani Stremplin - co się wtedy stało po zatopieniu.

Taka masa dzieci. Zupełnie nic się o tym nie wiedziało. Nawet mój mąż, a jego hobby to badanie

najnowszych dziejów Niemiec. Jemu też brakowało wiedzy o sprawie Gustloffa, aż w końcu...

Rozpłakała się. Gabi również płakała i w swojej bezradności położyła dłoń na ramieniu

pani Stremplin. Ja też mógłbym był uderzyć w bek, ale ojcowie poprzestali na spojrzeniu, które

pewnie sygnalizowało wzajemne zrozumienie. Jeszcze kilkakrotnie spotykaliśmy się z rodzicami

Wolfganga, także poza gmachem sądu. Ludzie liberalni, którzy robili wyrzuty raczej sobie niż

nam. Zawsze starający się zrozumieć. Jak mi się wydawało, w trakcie rozprawy przysłuchiwali

się uważnie z reguły zbyt rozwlekłym wywodom Konny'ego, jak gdyby spodziewając się, że od

niego, mordercy ich syna, usłyszą coś rozjaśniającego.

Dla mnie Stremplinowie nie byli niesympatyczni. On, koło pięćdziesiątki, w okularach, z

zadbaną siwą czupryną, wydawał się typem człowieka, który wszystko relatywizuje, nawet

niezbite fakty. Ona, dobrze po czterdziestce, ale wyglądająca młodziej, skłaniała się do

uznawania wszystkiego za ,jakoś” niewytłumaczalne. Kiedy rozmowa zeszła na matkę,

powiedziała: - Babka syna państwa jest na pewno osobą godną uwagi, ale robi na mnie jakoś

niesamowite wrażenie...

O młodszych braciach Wolfganga usłyszeliśmy, że są zupełnie inni. A o szkolne postępy

swego najstarszego syna, jego słabe wyniki w matematyce i fizyce, ona wciąż jeszcze się martwi,

jak gdyby Wolfgang był Jakoś” żywy i miał jednak niedługo zdawać maturę.

Siedzieliśmy w jednej z tych po nowemu urządzonych kawiarni na barowych stołkach

wokół wysokiego okrągłego stolika. Zgodnie zamówiliśmy cappuccino. Nie wzięliśmy ciastek.

Czasem odbiegaliśmy od tematu, tak jakbyśmy uważali, że powinniśmy mniej więcej rówieśnym

Stremplinom wyznać powody wczesnego rozpadu naszego małżeństwa. Gabi zwięźle

zaprezentowała pogląd, że nieuchronne rozstania są dzisiaj czymś normalnym i że nie ma co

orzekać o winie którejś ze stron. Ja zachowywałem powściągliwość i pozostawiłem mojej byłej

wszystkie jakie takie wytłumaczenia, potem jednak zmieniłem temat i z pewnym zakłopotaniem

poruszyłem sprawę nie wygłoszonych w Mölln i Schwerinie szkolnych referatów. Natychmiast

oboje z Gabi zaczęliśmy się kłócić jak w zamierzchłych małżeńskich czasach. Ja twierdziłem, że

nieszczęście naszego syna - i jego straszne skutki - zostało wywołane przez to, że nie pozwolono

mu ukazać swojej wizji 30 stycznia trzydziestego trzeciego, a ponadto przedstawić społecznego

znaczenia narodowosocjalistycznej organizacji „Kraft durch Freude”, ale Gabi mi przerwała: - To

całkiem zrozumiałe, że nauczyciel musiał powiedzieć „stop”. Ostatecznie, co się tyczy daty, to

chodziło o przejęcie władzy przez Hitlera, nie zaś o przypadające na ten sam dzień urodziny

podrzędnej postaci, o której głębszym znaczeniu nasz syn chciał się rozwodzić długo i szeroko,

zwłaszcza omawiając swój uboczny temat: „Zabytki niechronione”...

Przed sądem odbywało się to tak: w zeznaniach występujących w roli świadków dwóch

nauczycieli, z których każdy potwierdził dobre lub bardzo dobre wyniki oskarżonego w szkole,

omawiano referaty nie wygłoszone w Mölln i Schwerinie. Obaj pedagodzy stwierdzili zgodnie - a

była to w tym wypadku zgodność ogólnoniemiecka - że teksty nie dopuszczone do wygłoszenia

były w przeważającej mierze skażone ideologią narodowosocjalistyczną, co wszelako wyrażone

zostało w podstępnie inteligentny sposób, na przykład przez propagowanie „bezklasowej

wspólnoty narodowej”, ale też przez zręcznie przysposobiony postulat „odideologizowanej

ochrony zabytków” w nawiązaniu do wyeliminowanego nagrobka nazistowskiego aparatczyka

Gustloffa, którego uczeń Konrad Pokriefke w drugim z niedopuszczonych odczytów zamierzał

przedstawić jako „wielkiego syna miasta Schwerina”. W imię pedagogicznej odpowiedzialności

trzeba było zapobiec rozpowszechnianiu takich niebezpiecznych nonsensów, zwłaszcza że - w

obu szkołach - jest coraz więcej uczniów i uczennic o skrajnie prawicowych sympatiach.

Nauczyciel ze wschodnich Niemiec podkreślił na zakończenie „antyfaszystowską tradycję”

swojej szkoły; temu z zachodnich Niemiec przyszła do głowy tylko dość zużyta formułka:

„Tłumcie zło w zarodku!”

Na ogół przesłuchania świadków przebiegały rzeczowo, jeśli pominąć wybuchy matki, a

także zeznania świadka Rosi, która z płaczem wciąż tylko zaklinała się, jak wiernie będzie w

dalszym ciągu trwać przy swoim „kamracie Konradzie Pokriefke”. Jako że rozprawy przed izbą

karną dla nieletnich nie toczą się jawnie, brakowało warunków dla wystąpień nastawionych na

odzew publiczności. Potem jednak sędzia przewodniczący, który czasem, jak gdyby chcąc

złagodzić śmiertelnie poważne podłoże procesu, pozwalał sobie na drobne żarty, dał mojemu

synowi możliwość naświetlenia motywu swego czynu, co Konny zrobił szczegółowo, złakniony

swobodnej wypowiedzi.

Naturalnie zaczął od Adama i Ewy, co ma oznaczać: od narodzin późniejszego

landesgruppenleitera NSDAP. Podkreślając jego organizacyjne dokonania w Szwajcarii i

ogłaszając wyleczenie się z gruźlicy zwycięstwem „siły nad słabością” potrafił wiernie

sportretować bohatera. Tym samym doczekał się okazji, żeby wreszcie uczcić „wielkiego syna

stolicy landu, Schwerina”. Gdyby publiczność była dopuszczona, w tylnych rzędach mógłby był

się rozlec pomruk aprobaty.

Doszedłszy w swoim wystąpieniu - Konrad prędko oderwał się od notatek i materiałów

do cytowania - do przygotowania i dokonania mordu w Davos przywiązywał dużą wagę do

legalnego nabycia broni, która stała się narzędziem przestępstwa, i liczby oddanych strzałów:

„Podobnie jak ja Dawid Frankfurter trafił cztery razy”. Również podane przezeń przed sądem

kantonalnym uzasadnienie dokonanego czynu, że strzelał, ponieważ jest Żydem, zostało przez

mojego syna strawestowane, a potem rozszerzone:

„Strzelałem, ponieważ jestem Niemcem - i ponieważ przez Dawida przemawiał

odwieczny Żyd”.

Procesem przed sądem kantonalnym w Chur nie zajmował się długo, powiedział jednak,

że on - w przeciwieństwie do profesora Grimma i partyjnego mówcy Diewergego - nie widzi

żydowskich podżegaczy do tego czynu. Uczciwie trzeba powiedzieć: Jak on, tak i Frankfurter

działał „wyłącznie z wewnętrznej potrzeby”.

Następnie Konrad dość obrazowo odtworzył odbyty w Schwerinie pogrzeb na koszt

państwa, poinformował nawet o pogodzie, „niewielkie opady śniegu”, i opisując kondukt żałobny

nie zapomniał nazwy żadnej z ulic. Potem, po nużącej nawet dla cierpliwego sędziego dygresji na

temat „sensu, zadań i dokonań narodowosocjalistycznej wspólnoty 'Kraft durch Freude”',

przeszedł do położenia stępki pod statek.

Ta część przemówienia przed sądem najwidoczniej sprawiała mojemu synowi

przyjemność. Posiłkując się rękoma podawał długość, szerokość i zanurzenie statku. A przy

wodowaniu i chrzcie dokonanym przez, jak powiedział, „wdowę po męczenniku” skorzystał z

okazji, żeby oskarżycielsko zawołać: - Tutaj, w Schwerinie, zaraz po upadku Rzeszy

Wielkoniemieckiej panią Hedwig Gustloff bezprawnie wywłaszczono, a później wypędzono z

miasta!

Potem omówił życie wewnętrzne statku. Informował o salach bankietowych i jadalnych,

liczbie kabin, basenie pływackim i pokładzie E. Na koniec podsumował: - Pływający bezklasowo

motorowiec „Wilhelm Gustloff był i pozostanie żywym symbolem narodowego socjalizmu,

przykładem po dziś dzień i prawdziwym wzorem na przyszłość po wsze czasy!

Wydawało mi się, jak gdyby mój syn po ostatnim wykrzykniku nasłuchiwał aplauzu

wyimaginowanej publiczności; ale jednocześnie pochwycił chyba silące się na surowość,

napominające teraz do zwięzłości spojrzenie sędziego. Relatywnie prędko, jak mógłby

powiedzieć pan Stremplin, przeszedł do ostatniego rejsu i storpedowania statku. Przerażająco

wysoką liczbę utopionych i zamarzniętych w wyniku katastrofy nazwał „z grubsza oszacowaną” i

porównał z dużo niższymi liczbami ofiar innych morskich katastrof. Potem wymienił liczbę

uratowanych, podkreślił z podziękowaniem zasługi kapitanów, pominął moją osobę, wspomniał

jednak o swojej babce: - Na sali znajduje się siedemdziesięcioletnia pani Ursula Pokriefke, w

której imieniu tu i teraz daję świadectwo - po czym matka wstała i białowłosa, w lisie wokół szyi,

budziła podziw. Także ona występowała jakby przed liczną publicznością.

Jak gdyby chcąc uciszyć słyszalny tylko dla niego aplauz, Konny wypowiadał się teraz

nader rzeczowo, złożył hołd zasługom i „mrówczej pracy” byłego asystenta płatnika, Heinza

Schöna, i ubolewał nad ciągnącym się przez lata powojenne dewastowaniem wraku „Gustloffa”

przez nurkujących poszukiwaczy skarbów: - Ale na szczęście ci barbarzyńcy nie znaleźli ani

złota Banku Rzeszy, ani legendarnej Bursztynowej Komnaty...

W tym miejscu miałem wrażenie, że nazbyt cierpliwy sędzia przewodniczący z aprobatą

kiwa głową; ale przemówienie mojego syna już biegło jakby samoczynnie dalej. Mówił teraz o

dowódcy sowieckiego okrętu podwodnego „S 13”. Po długim uwięzieniu na Syberii Aleksander

Marinesko został wreszcie jednak zrehabilitowany - niestety mógł się tym cieszyć bardzo krótko.

Niezadługo potem zmarł na raka...

Ani słowa oskarżenia. Nie słyszało się, jak przedtem w internecie, nic a nic o „rosyjskich

podludziach”. Za to mój syn zaskoczył sędziów i ławników, a chyba i prokuratora, prosząc o

przebaczenie ofiarę morderstwa, Wolfganga Stremplina jako Dawida. Zbyt długo na swojej

Website oceniał zatopienie „Wilhelma Gustloffa” wyłącznie jako mord na kobietach i dzieciach.

Dzięki Dawidowi wszelako doszedł do przekonania, że dowódca „S 13” słusznie uznał

bezimienny dla siebie statek za obiekt wojskowy. - Jeśli ma tu być mowa o winie - zawołał - to

trzeba oskarżyć najwyższe kierownictwo Kriegsmarine, trzeba oskarżyć wielkiego admirała.

Dopuścił do tego, że prócz uciekinierów zaokrętowano masę personelu wojskowego. Zbrodniarz

nazywa się Dönitz!

Konrad zrobił pauzę, jak gdyby musiał przeczekać poruszenie na sali sądowej, okrzyki

słuchaczy. Ale może tylko szukał kończących słów. Wreszcie powiedział: - Przyznaję się do

swego czynu. Ale proszę Wysoki Sąd o uznanie dokonanej przeze mnie egzekucji za coś, co

można pojąć jedynie na szerszym tle. Wiem: Wolfgang Stremplin był na krótko przed maturą.

Niestety ja nie mogłem się na to oglądać. Chodziło i chodzi o rzecz większej wagi. Stolica landu,

Schwerin, musi w końcu szczególnie uczcić swojego wielkiego syna. Wzywam do tego, żeby na

południowym brzegu jeziora, tam, gdzie ja na swój sposób oddałem cześć męczennikowi,

wznieść monument, który nam i przyszłym pokoleniom będzie przywoływał na pamięć owego

Wilhelma Gustloffa, skrytobójczo zamordowanego przez Żyda. Tak jak przed kilku laty w Sankt

Petersburgu jako Bohatera Związku Sowieckiego uhonorowano pomnikiem dowódcę okrętu

podwodnego Aleksandra Marinesko, należy też uczcić człowieka, który 4 lutego 1936 oddał

życie, ażeby można było wreszcie uwolnić Niemcy od żydowskiego jarzma. Nie boję się uznać,

że po stronie żydowskiej również istnieją powody, aby albo w Izraelu, gdzie Dawid Frankfurter

zmarł w osiemdziesiątym drugim, albo w Davos uczcić rzeźbą owego studenta medycyny, który

czterema mierzonymi strzałami dał znak swojemu narodowi. A może tylko tablicą z brązu,

byłoby to całkiem okej.

W końcu sędzia przewodniczący nie wytrzymał: - Starczy już tego! - Po tym cisza na sali.

Wyjaśnienia mojego syna, nie, jego erupcja nie pozostała bez następstw; wygłoszona mowa nie

mogła jednak wpłynąć ani na złagodzenie, ani na zaostrzenie wyroku, bo sąd w potoku słów

Konny'ego dosłuchał się pewnie obecnego w nich i logicznie zazębiającego się szaleństwa;

urojeń, które bardziej czy mniej przekonująco zostały zanalizowane przez biegłych.

W istocie nie mam wysokiego mniemania o tej niby to naukowej pisaninie. Być może

jednak ów ekspert, który jako psycholog specjalizował się w anomaliach życia rodzinnego, nie

był całkiem daleki od prawdy, tłumacząc postępek Konny'ego, nazwany przezeń „samotnym

czynem desperata”, pozbawioną ojca młodością oskarżonego i w sposób naciągany dopatrując się

przyczyn także w moim narodzeniu się i dorastaniu bez ojca. Dwie inne ekspertyzy poruszały się

po równie wydeptanych ścieżkach. Nic, tylko polowanie na upatrzonego w rodzinnym rewirze.

Na koniec winien był zawsze ojciec. Tymczasem to Gabi, której przyznano prawo do wyłącznego

wychowywania dziecka, nie powstrzymała swego syna przed przenosinami z Mölln do

Schwerina, wskutek czego ostatecznie wpadł w szpony matki.

Ona, tylko ona jest winna. Wiedźma w lisim kołnierzu. Od dawien dawna błędny ognik, o

czym wie ktoś, kto zna ją z dawnych czasów i kogo na pewno coś z nią łączyło. Bo gdy tylko

zacznie gadać o Tulli... Wpada w rozmarzenie... Plecie mistyczne androny... Jakiś kaszubski czy

kośniewiacki wodnik, Thula, Duller albo Tul, był jakoby jej chrzestnym.

Z przechyloną główką, tak że jej srebrzystoszare spojrzenie zgrało się ze szklanymi

oczyma lisa, matka wpatrywała się w biegłych przedkładających swoje opinie. Siedziała sobie i

słuchała nieporuszenie, jak moja ojcowska zawodność towarzyszy niczym lejtmotyw całemu

szeleszczeniu papierzysk tworząc miłą jej uszom muzykę. Ona występowała w ekspertyzach

tylko na marginesie. Oto próbka: „Skądinąd życzliwa babcina opieka nie mogła zagrożonemu

młodzieńcowi zastąpić ojca i matki. W najlepszym razie można przyjąć, że ciężki los babki, jej

ocalenie w poważnym stanie i poród w obliczu tonącego statku, miał na wnuka, Konrada

Pokriefke, wpływ z jednej strony kształtujący, z drugiej - wskutek intensywnie wyobrażanego

sobie współuczestnictwa - destrukcyjny...”

Ten karb wycięty przez ekspertów usiłował pogłębić obrońca. Pełen dobrych chęci

mężczyzna w moim wieku, zaangażowany przez moją byłą, któremu jednak nie udało się

pozyskać zaufania Konny'ego. Ilekroć mówił o „nierozważnym i niezamierzonym postępku” i

starał się złagodzić postawiony zarzut z morderstwa na zwykłe zabójstwo, mój syn niweczył

wszelkie wysiłki swego obrońcy wyznając z własnej woli: - Nie spieszyłem się i byłem przy tym

zupełnie spokojny. Nie, nienawiść nie grała żadnej roli. Moje myśli były natury czysto

rzeczowej. Po pierwszym, oddanym niestety zbyt nisko strzale w brzuch trzy kolejne strzały były

mierzone. Niestety posłużyłem się pistoletem. Rad byłbym, jak Frankfurter, mieć do dyspozycji

rewolwer.

Konny brał odpowiedzialność na siebie. Za szybko wybujały, w okularach i z

kędzierzawą czupryną stał przed sądem jako oskarżyciel samego siebie. Wyglądał młodziej niż

na siedemnaście lat, mówił jednak nad wiek mądrze, jak gdyby zbierał życiowe doświadczenie na

przyśpieszonych kursach. Na przykład nie godził się na obarczanie współwiną swoich rodziców.

Z pobłażliwym uśmiechem mówił: - Moja matka jest całkiem okej, mimo że działała mi często

na nerwy ciągłym gadaniem o Oświęcimiu. A mojego ojca sąd powinien szybko zapomnieć, jak

ja robię to od lat, po prostu go zapomnieć.

Czy mój syn mnie nienawidził? Czy Konny był w ogóle zdolny do nienawiści?

Kilkakrotnie wypierał się nienawiści do Żydów. Ja skłaniam się do mówienia o

uprzedmiotowionej nienawiści Konrada. Nienawiść na małym ogniu. Podgrzewana na okrągło.

Nienawiść rozmnażająca się beznamiętnie, obojnaczo.

A może mogłoby być tak, że obrońca wcale się nie mylił interpretując rozniecony przez

matkę maniacki kult Wilhelma Gustloffa jako szukanie namiastki ojca? Poddał pod rozwagę fakt,

że małżeństwo Gustloffów było bezdzietne. Szukającemu Konradowi Pokriefke nadarzyła się

tym samym luka możliwa do wirtualnego wypełnienia. Ostatecznie nowa technologia, w

szczególności internet, pozwala na taką ucieczkę z młodzieńczej samotności.

Za tym przypuszczeniem przemawia to, że skoro sędzia w tym punkcie rozprawy udzielił

Konny'emu głosu, ten entuzjastycznie, mało tego: bardzo ciepło mówił o „męczenniku”.

Powiedział: - Odkąd moje badania wykazały, że zaangażowanie społeczne Wilhelma Gustloffa

pozostawało pod wpływem bardziej Gregora Strassera aniżeli führera, tylko w nim widziałem

wzór dla siebie, co na mojej home - page wielokrotnie znajdowało dobitny wyraz. Męczennikowi

zawdzięczam moją wewnętrzną postawę. Pomszczenie go było dla mnie świętym obowiązkiem!

Gdy po tej wypowiedzi prokurator dla nieletnich dość natarczywie wypytywał go o

przyczyny jego pogardy dla Żydów, odparł: - Widzi pan to najzupełniej błędnie! Ja w zasadzie

nie mam nic przeciwko Żydom. Ale podobnie jak Wilhelm Gustloff reprezentuję pogląd, że Żyd

pośród narodów aryjskich jest obcym ciałem. Niech oni wszyscy wyjadą do Izraela, gdzie jest ich

miejsce. Tutaj są nie do zniesienia, tam pilnie się ich potrzebuje do walki z wrogim otoczeniem.

Dawid Frankfurter miał całkowitą rację podejmując decyzję, by po wypuszczeniu z więzienia

wyjechać zaraz do Palestyny. To było najzupełniej okej, że znalazł później pracę w Ministerstwie

Obrony Izraela.

W toku procesu można było odnieść wrażenie, że spośród wszystkich, którzy zabierali

głos, jedynie mój syn mówi prosto z mostu. Szybko przechodził do rzeczy, ogarniał całość, na

wszystko miał gotowe rozwiązanie i precyzyjnie ujął swoją sprawę, podczas gdy oskarżenie i

obrona, w trójcy jedyni eksperci, a także sędzia wraz z asesorami i ławnikami błądzili

nieporadnie w poszukiwaniu motywu popełnionego czynu, przywołując Boga i Freuda jako

drogowskazy. Wciąż usiłowali oni z „biednego chłopaka”, jak się wyraził obrońca, uczynić ofiarę

stosunków społecznych, rozbitego małżeństwa, jednostronnie pojmowanych w szkole celów

nauczania i bezbożnego świata, w końcu nawet, na co odważyła się moja była, obwinie „geny

przekazane Konradowi przez babkę za pośrednictwem syna”.

O właściwej ofierze czynu, niedoszłym maturzyście Wolfgangu Stremplinie, który wyrósł

on - line na Żyda Dawida, przed sądem prawie się nie mówiło. Wstydliwie pomijany,

występował tylko jako cel ataku. Toteż obrońca uznał za stosowne przypisać mu prowokacyjne

upozorowanie fałszywych faktów. Co prawda nie padło stwierdzenie: „sam sobie winien”, ale

kryło się w takich pobocznych zdaniach jak: „Ofiara wręcz się narzucała”. Albo: „Nader

nieostrożne było przeniesienie sporu internetowego do rzeczywistości”.

W każdym razie sprawca spotykał się z większym współczuciem. Chyba dlatego

małżeństwo Stremplinów wyjechało jeszcze przed ogłoszeniem wyroku. Zrobili to zapewniwszy

uprzednio Gabi i mnie w kawiarni naprzeciwko gmachu sądu, że zbyt surowe ukaranie naszego

syna nie byłoby po ich myśli i na pewno nie po myśli Wolfganga. - Czujemy się wolni od

jakiejkolwiek chęci zemsty - powiedziała pani Stremplin.

Gdybym uczestniczył w procesie z racji zawodu, to znaczy jako dziennikarz,

krytykowałbym wyrok wydany po zmianie kwalifikacji czynu na zabójstwo jako „za niski”, jeśli

nie zgoła „skandal sądowy”; a tak, z dala od poczucia dziennikarskiego obowiązku i skupiony

wyłącznie na moim synu, który nieporuszenie przyjął siedem lat więzienia dla nieletnich, byłem

przerażony. Stracone lata! Będzie ich miał dwadzieścia cztery, jeśli przyjdzie mu odsiedzieć

całość kary. Przez codzienne obcowanie z kryminalistami i prawdziwymi skrajnymi

prawicowcami zgruboskorniały, będzie potem wprawdzie żył na wolności, lecz przypuszczalnie

znów wejdzie w konflikt z prawem i powtórnie trafi do więzienia. Nie! Ten wyrok jest nie do

przyjęcia!

Konny jednakże nie chciał skorzystać ze wskazanej przez obrońcę możliwości starania się

o rewizję procesu i uchylenie wyroku. Mogę tylko przytoczyć słowa, jakie miał wypowiedzieć do

Gabi: - Po prostu trudno skapować, że dostałem zaledwie siedem lat. Żyda Frankfurtera

zapudłowali wtedy na osiemnaście, z czego wszakże odsiedział tylko dziewięć i pół...

Mnie, zanim go zabrali, nie chciał widzieć. I jeszcze na sali sądowej wziął w objęcia nie

swoją matkę, tylko babkę, która mimo pantofli na wysokim obcasie sięgała mu do piersi. Kiedy

musiał iść, obejrzał się raz jeszcze; być może szukał, na próżno, rodziców Dawida bądź

Wolfganga.

Kiedy wkrótce po tym staliśmy przed gmachem sądu na Dremmlerplatz i ja mogłem

wreszcie włożyć sobie papierosa w usta, zobaczyliśmy rozwścieczoną matkę. Zdjęła lisa i wraz z

tym futrzanym kołnierzem na oficjalne występy porzuciła napuszoną literacką niemczyznę: -

Przeczeż to żadna szprawiedliwoszcz! - Wściekle wyrwała mi papierosa z kącika ust, rozdeptała

go w zastępstwie czegoś tam, co należało unicestwić, z początku krzyczała, a potem mówiła w

podnieceniu: - To jedno wielkie szwińsztwo! Szprawiedliwoszczi ju ni ma. To ni chłopaczynę, to

mnie przyszkrzynicz powinni. No, bo to niby ja żem jemu najpierw komputerzyszko, a potem

szpluwę na osztatnią Wielkanoc w prezencze dała, bo te łyse pały mojego Konradżika są

czepiały. Raz to zbity na kwaszne jabłko do domu przyszedł. Ale ni płakał, nic a nic. A szkąd!

Dawno ju w mojej komodże se leżał. Glajch po przełomie na ruszkim targu żem go kupiła.

Całkiem tani beł. Ale w sądzie nikt mnie ni pytał, no, szkąd są niby ta szpluwa wżęła...

9

Znak zakazu postawiony od samego początku. On stanowczo mi zabronił spekulowania

na temat myśli Konny'ego, inscenizowania myślowego spektaklu na podstawie tego, co sobie

przypuszczalnie myślał, ewentualnego zapisywania rzeczy, które w głowie mojego syna mogłyby

dojść do głosu i nadawałyby się do zacytowania.

Mówi: - Nikt nie wie, co myślał i nadal myśli. Żadne czoło, nie tylko jego, nie

przepuszcza. Strefa zamknięta. Ugór dla łowców słów. Bezcelowe jest otwieranie czaszki. Poza

tym nikt nie wypowiada tego, co myśli. A kto tego próbuje, kłamie już w pierwszym półzdaniu.

Zdania, które zaczynają się tak: Myślał w owej chwili... albo: Jego myśli błądziły... zawsze były

protezami. Nic nie jest szczelniej zamknięte niż głowa. Nawet wzmożone tortury nie wymuszą

kompletnych zeznań. Ba, nawet w sekundzie śmierci możliwe są myślowe oszustwa. Dlatego też

nie możemy wiedzieć, co sobie myślał Wolfgang Stremplin, kiedy kiełkowała w nim decyzja,

żeby wystąpić w internecie w roli Dawida, albo co dosłownie działo się w jego głowie, gdy stojąc

przed schroniskiem młodzieżowym „Kurt Bürger” widział, jak jego wrogoprzyjaciel,

występujący on - line pod imieniem Wilhelma, teraz, jako Konrad Pokriefke, wyciąga pistolet z

prawej kieszeni skafandra i po pierwszym strzale w brzuch trzema następnymi strzałami trafia go

w głowę i w zamknięte w niej myśli. Widzimy tylko to, co widzimy. Powierzchnia nie mówi

wszystkiego, ale mówi dostatecznie dużo. Zatem żadnych myśli, również takich wymyślonych z

opóźnieniem. W taki sposób, oszczędni w słowach, szybciej dojdziemy do końca.

Jak to dobrze, że nie przeczuwa, jakie to myśli całkiem wbrew mojej woli wypełzają z

lewych i prawych zwojów mózgowych, przerażająco nabierają sensu, wyjawiają strzeżone

lękliwie tajemnice, kompromitują mnie, napełniają trwogą, tak że staram się prędko myśleć o

czymś innym. Pomyślałem na przykład o prezencie dla Neustrelitz, o czymś, co usiłowałem

wymyślić sobie dla mojego syna, o drobnym upominku stosownym na pierwsze odwiedziny.

Jako że z biura wycinków dostałem wszystkie gazetowe sprawozdania komentujące

przebieg procesu, miałem przed sobą fotografię Wolfganga Stremplina z „Badische Zeitung”.

Wyglądał na niej miło, ale niczym się nie wyróżniał. Może abiturient, na pewno ktoś w wieku

poborowym. Uśmiechał się i miał jakiś smutek w oczach. Ciemnoblond włosy, lekko faliste, były

bez przedziałka. Młody mężczyzna w rozpiętej pod szyją koszuli, z głową przechyloną w lewo.

Być może idealista, który myślał nie wiadomo o czym.

Nawiasem mówiąc komentarze do procesu mojego syna wypadły, co się tyczy objętości,

zaskakująco skromnie. W czasie rozprawy w obu częściach już zjednoczonych Niemiec doszło

do szeregu przestępstw popełnionych przez skrajnych prawicowców, między nimi do usiłowania

zabójstwa Węgra w Poczdamie przy użyciu kijów bejsbolowych i pobicia emeryta w Bochum ze

skutkiem śmiertelnym. Ustawicznie i wszędzie atakowali skini. Przemoc o podłożu politycznym

stała się tymczasem codziennością, podobnie jak apele przeciwko prawicy; a także ubolewanie

polityków, którzy w zdaniach pobocznych dostarczali zbrodniarzom opakowaną hubkę.

Może też jednak być, że bezsporny stan rzeczy, według którego Wolfgang Stremplin nie

był Żydem, zmniejszył zainteresowanie toczącym się procesem, bo z początku, zaraz po fakcie,

w całym kraju ukazywały się wytłuszczone nagłówki: „Zastrzelony współobywatel żydowskiego

pochodzenia!” i „Tchórzliwy mord z nienawiści do Żydów!” Podobnie brzmiał obcięty przeze

mnie podpis pod fotografią: „Najnowsza ofiara antysemickiej przemocy”.

I tak to za pierwszą wizytą w zakładzie karnym dla młodocianych - mocno podniszczonej

budowli, która prosiła się o rozbiórkę - w kieszeni mojej marynarki w charakterze podarku

znalazło się gazetowe zdjęcie Wolfganga Stremplina. Konny powiedział nawet: dziękuję, gdy mu

podsunąłem złożoną tylko raz odbitkę. Wygładził ją, uśmiechnął się. Nasza rozmowa przebiegała

opornie, ale bądź co bądź on ze mną rozmawiał. Siedzieliśmy w rozmównicy naprzeciwko siebie;

przy innych stolikach inni młodociani przestępcy również mieli gości.

Jako że odczytywanie myśli z czoła mojego syna zostało mi zabronione, powiem jedynie,

że w zetknięciu ze swoim ojcem okazał się jak zwykle zamknięty w sobie, ale nie niechętny.

Zaszczycił mnie nawet pytaniem o moją dziennikarską pracę. Opowiadając mu o reportażu na

temat sklonowanej w Szkocji cudownej owieczki Dolly i jej twórcy zobaczyłem, jak się

uśmiecha. - To na pewno zainteresuje mamę. Pasjonuje się przecież genami, zwłaszcza moimi.

Potem usłyszałem o możliwości grywania w ping - ponga w więziennej świetlicy i

dowiedziałem się, że dzieli celę z trzema innymi nieletnimi, „zbakierowane typy, ale

nieszkodliwe”. Ma on, jak mówił, własny kąt ze stołem i półką na książki. Poza tym możliwa jest

nauka zaoczna. - Raz coś nowego! - zawołał. - Zrobię maturę za kratkami! Pod czujną strażą,

żebym się ściągać nie ważył. - Nie bardzo mi się podobało, że Konny silił się na dowcipy.

Kiedy wychodziłem, zastąpiła mnie jego przyjaciółka Rosi, która już wyglądała na

zapłakaną przychodząc, jak w żałobie, cała na czarno. Ogólne przychodzenie i wychodzenie

charakteryzowało dzień odwiedzin: łkające matki, zakłopotani ojcowie. Strażnik, który dość

niedbale kontrolował prezenty, przepuścił fotografię Wolfganga jako Dawida. Przede mną na

pewno była u niego matka, być może razem z Gabi; a może obie odwiedziły Konny'ego jedna tuż

po drugiej?

Czas upływał. Ja nie karmiłem już cudownej owieczki Dolly papierem drzewnym,

deptałem po piętach innym sensacjom. I mimochodem bez wielkich hałasów dobiegła końca

jedna z moich krótkotrwałych romansowych historii - tym razem chodziło o fotografkę

specjalizującą się w zdjęciach chmur. Potem był w kalendarzu znowu dzień odwiedzin.

Ledwie usiedliśmy naprzeciw siebie, mój syn opowiedział mi, że w więziennym

warsztacie oprawił w szkło i powiesił pod półką na książki kilka fotografii: - Jasne, również tę

Dawida. - Poza tym oszklone zostały dwie fotografie, które należały do materiałów z jego

Website i na życzenie przyniesione zostały mu zapewne przez matkę. Chodziło o odbitki, z

których każda przedstawiała kapitana trzeciej rangi Aleksadra Marinesko, ale które, jak mówił

mój syn, nie mogłyby być bardziej do siebie niepodobne. On ściągnął sobie kopie z internetu.

Dwaj entuzjaści Marinesko twierdzili, że to właśnie oni mają w swojej witrynie prawdziwe

zdjęcie. - Zabawny spór - powiedział Konny i spod niezniszczalnego norweskiego puloweru

wyciągnął odbitki oprawione jak fotografie rodzinne.

Zostałem rzeczowo pouczony: - Ten z okrągłą twarzą koło peryskopu jest wystawiony w

petersburskim Muzeum Marynarki. A ten tutaj z kanciastą twarzą, co stoi na wieżyczce swojego

okrętu, to ma być prawdziwy on. W każdym razie istnieją pisemne dowody, że ta fotografia jako

oryginał została podarowana fińskiej prostytutce, z której usług Marinesko wiele razy korzystał.

Dowódca „S 13” miał przecież słabość do kobiet. Ciekawa rzecz, co po takim gościu zostaje...

Mój syn długo jeszcze mówił o swojej małej galerii portretów, do której należały jedno

wczesne i jedno późne zdjęcia Dawida Frankfurtera; późne ukazuje go jako starego i

niepoprawnego palacza. Jednego portretu brakowało. Już chciałem zrobić sobie maleńką

nadzieję, gdy Konny, jak gdyby umiał czytać w myślach swego ojca, dał mi do zrozumienia, że

kierownictwo więzienia niestety nie zezwoliło mu na ozdobienie celi „ostrym jak brzytwa

zdjęciem męczennika w mundurze”.

Najczęściej odwiedzała go matka, w każdym razie bywała tam częściej niż ja. Gabi

przeważnie stawało na przeszkodzie „związkowe zawracanie głowy”; zasuwała honorowo w

sekcji „Wychowanie i Nauka”. Żeby nie zapomnieć o Rosi: przyjeżdżała bardzo regularnie,

wkrótce już nie była zapłakana.

W bieżącym roku miałem do czynienia z wszczętą wcześnie w całym kraju wrzawą

wyborczą, to znaczy jak wszyscy żurnaliści próbowałem wróżyć z fusów permanentnego

wypytywania wyborców; treściowo cały ten szum niewiele dawał. W najlepszym razie można

było przewidywać, że ten pastor Hintze ze swoją „kampanią czerwonych skarpetek” przysłuży

się PDS, lecz nie zdoła uratować Grubego, który potem też przepadł w wyborach. Dużo

jeździłem, przeprowadzałem wywiady z deputowanymi do Bundestagu, biznesmenami średniego

szczebla, nawet z kilkoma republikanami, bo skrajnej prawicy przepowiadano więcej niż pięć

procent. W Meklemburgii - Pomorzu Przednim byli oni bardzo aktywni, aczkolwiek z nader

umiarkowanym powodzeniem.

Nie pojechałem do Neustrelitz, ale przez telefon usłyszałem od matki, że jej „Konradżik”

ma się dobrze. Przytył nawet o parę funtów. Poza tym „awanszował”, jak się wyraziła, na

kierownika kursu komputerowego dla nieletnich przestępców. - No, sam wiesz, w tej dżedżinie

imer asem beł...

Wyobraziłem więc sobie mojego syna, jak - z czasem pucołowaty - według najnowszej

instrukcji obsługi uczy swoich współwięźniów komputerowego abecadła, zakładałem wszelako,

że pensjonariusze zakładu karnego dla młodocianych nadal nie będą mieli dostępu do internetu;

w przeciwnym razie kilku przestępców według wskazówek, jakich im udzielił Webmaster

Konrad Pokriefke, mogłoby znaleźć wirtualną drogę ucieczki: rejterada w cyberprzestrzeń.

Ponadto dowiedziałem się, że drużyna tenisa stołowego neustrelitzczan, w której

występował mój syn, grała i wygrała z reprezentacją zakładu karnego dla młodocianych

Plötzensee. W sumie: uznany wyrokiem sądu za zabójcę i tymczasem już pełnoletni syn wielce

zajętego dziennikarza miał pełne ręce roboty. Zaraz na początku lata zdał zaoczną maturę z oceną

jeden przecinek sześć; posłałem telegram: „Gratulacje, Konny!”

A potem dostałem wiadomość od matki: Przeszło tydzień była w polskim Gdańsku. Po

powrocie do Schwerina, gdzie ją odwiedziłem, można było usłyszeć: - Po Dancigu żem

naturalnie pochodziła, ale najwięcej żem we Wrzeszczu są nałażiła. Wszysztko są tam zmieniło.

Ale dom przy Elzy jesz sztoi. Nawet balkony ze szkrzynkami na kwiaty wszysztkie jesz na

miejszcu są...

Pojechała na wycieczkę autokarem. - Ganc tanio dla nas beło! - Grupa wysiedleńców,

kobiet i mężczyzn w wieku matki i starszych, skorzystała z oferty agencji turystycznej, która

organizowała tak zwane „podróże nostalgiczne”. Matka mówiła: - Pięknie beło. To Polaczkom

przyznacz trzeba, dużo odbudowali, wszysztkie koszczoły i takie różne. Telko pomnika

Gutenberga ju ni ma, co go żeszmy w dżeczińsztwie Kułtejnbekiem zwali i co w Jaszkowym

Lesze glajch za Grochową Kopą ształ. Ale w Brzeźnie, gdzie żem przy pięknej pogodzę beła,

znowu prawdziwe kąpieliszko jeszt jak dawniej...

Potem jej spojrzenie spod znaku nie - ma - mnie - w - domu. Ale po krótkim czasie na

nowo ruszyła zdarta płyta: Jak to było dawniej, jeszcze dawniej, bardzo dawno, na podwórzu

stolarni albo jak w lesie lepiło się śniegowego bałwana, albo co się w wakacje działo na plaży

nad Bałtykiem, „kiedy żem jesz chuda jako patyk beła”... Ze zgrają chłopaków dopływała do

wraku okrętu, którego nadbudówki od początku wojny wystawały z wody. „Ganc głęboko

żeszmy w pordzewiałej łajbie nurkowali. A jeden z chłopaków, co najgłębiej nura dawał, Jochen

mu beło...”

Zapomniałem spytać matkę, czy w czasie nostalgicznej podróży, mimo letniej pogody,

miała w bagażu swojego sakramenckiego lisa... Ale dopytywałem się tylko, czy w Gdańsku -

Wrzeszczu i gdzie indziej była z nią ciotka Jenny. - Niii - odparła matka - jeżdżycz ona ni chcze.

Przez wzgląd na nogi i w ogóle. Za mocno by jej żal beło, powiedżała. Ale drogę do szkoły, co

żeszmy nią z moją przyjaczółką chodziły, to żem kilka razy tam i ż powrotem przeszła. Tym

razem dużo krótsza mnie są wydała.

Jeszcze więcej wrażeń z podróży zaraz po powrocie musiała matka zaserwować na gorąco

mojemu synowi, ze wszystkimi szczegółami poczynionego także mnie wyznania: - I w

Gotenhafen żem też beła, samuszeńka. Z grubsza biorącz tam, gdże nas okrętowali. Wszysztko w

myszlach żem se przedsztawiła, i te wszysztkie dżeczaczki główkami do dołu w lodowatej

wodze. Płakacz żem powinna beła, ale żem ni mogła... - Znowu to spojrzenie nie - ma - mnie - w

- domu. Potem była już tylko mowa o „Kadeefie” - Po prawdże to przeczeż piękny sztatek beł...

Toteż nie było w tym nic zaskakującego, że za następną wizytą w Neustrelitz - zaraz po

wyborach do Bundestagu - ujrzałem produkt maniackiego majsterkowania. Pudło z elementami

konstrukcji, którymi posłużył się mój syn, to był prezent zakupiony z pewnością z funduszy

matki.

Coś takiego można znaleźć w działach zabawek domów towarowych tam, gdzie na

regałach leżą dobrze posegregowane i poukładane jedno na drugim pudła z modelami do

składania znanych egzemplarzy, które mogą latać, jechać, pływać. Nie sądzę, żeby kupowała w

Schwerinie. Szukała i znalazła pewnie albo w hamburskim Alsterhaus, albo w berlińskim

KaDeWe. W Berlinie często bywała. Ostatnio miała golfa i w ogóle jeździła dużo oraz - co się

tyczy sposobu jazdy - ryzykownie; matka wyprzedza dla zasady.

Jeśli przyjeżdżała do Berlina, to nie po to, żeby odwiedzić mnie w moim kawalerskim

bałaganie na Kreuzbergu, tylko żeby w Schmargendorfie ze swoją przyjaciółką Jenny

„powszpominacz sztare dżeje” i do kruchych ciasteczek napić się musującego Czerwonego

Kapturka. Od przełomu obie widywały się tak często, jak gdyby trzeba było coś nadrobić, jak

gdyby należało powetować sobie stracone lata z czasów muru. Były szczególną parą.

Kiedy matka odwiedzała ciotkę Jenny - a mnie wolno było być świadkiem - zachowywała

się nieśmiało i udawała małą dziewczynkę, która niedawno zrobiła jej brzydki kawał. Teraz

chciała naprawić szkodę. Co do ciotki Jenny natomiast to wydawało się, że wybaczyła wszystko,

co przed wielu laty stało się złego. Widziałem, jak kuśtykając obok głaskała matkę. Szeptała przy

tym: - Już dobrze, Tulla, już dobrze. - Potem obie milczały. I ciotka Jenny piła swój sok z

cytryny na gorąco. Jeśli matka w ogóle kogoś jeszcze kochała prócz Konrada, który utonął w

kąpieli, i Konny'ego, który trafił do więzienia, to właśnie swoją szkolną przyjaciółkę.

Od początku lat sześćdziesiątych, kiedy to zamieszkiwałem pokoik w schmargendorfskim

mansardowym mieszkaniu, nie został tam przestawiony żaden mebel. Wszystkie porozstawiane

bibeloty, choć nie pokrywają się kurzem, tchną zamierzchłym czasem. I jak u ciotki Jenny każda

ściana, nawet te ukośne, wytapetowana jest baletowymi zdjęciami - ona, znana pod pseudonimem

artystycznym Angustri, jako Giselle, w „Jeziorze łabędzim” i w „Coppelii”, smukła jak topola

solo bądź obok swych również szczupłych baletmistrzow - tak matka jest w środku i z wierzchu

oklejona wspomnieniami. I jeśli, jak mówią, wspomnienia można wymieniać, to przy Karlsbader

Strasse można było kiedyś i można nadal znaleźć punkt wymiany tego trwałego towaru.

Zatem z okazji przyjazdu do Berlina - przed albo po wizycie u ciotki Jenny - w KaDeWe

wyszukała w ofercie dla majsterkowiczow bardzo określony model. Ani wodnopłatowiec

Dorniera „Do X”, ani model czołgu Königstiger, ani pancernik „Bismarck”, który został

zatopiony już w czterdziestym pierwszym, ani ciężki krążownik „Admirał Hipper”, który po

zakończeniu wojny pocięto na złom, nie wydały się jej stosownym prezentem. Nie wybrała

niczego wojskowego; najbardziej przypadł jej do gustu statek pasażerski „Wilhelm Gustloff”.

Prawdopodobnie nie korzystała z niczyich rad, bo matka zawsze sama wiedziała, czego chce.

Mój syn musiał chyba postarać się o pozwolenie, żeby wolno mu było zademonstrować

niezwykły przedmiot w rozmównicy. W każdym razie dyżurny strażnik życzliwie skinął głową,

gdy więzień Konrad Pokriefke przyszedł obładowany modelem statku. To, co zobaczyłem,

poruszyło szpulę myśli, które splątały się w kłąb. Czy to się nie skończy? Czy ta historia zaczyna

się wciąż na nowo? Czy matka nie może przestać? Co ona sobie przy tym myślała?

Do Konny'ego, teraz już pełnoletniego, powiedziałem: - Bardzo ładny. Ale właściwie

powinieneś już wyrosnąć z wieku odpowiedniego do takich zabawek, może nie? - A on przyznał

mi nawet rację: - Wiem. Ale gdybyś ty, jak miałem trzynaście albo czternaście, dał mi na

urodziny „Gustloffa”, to nie musiałbym teraz nadrabiać dziecinnych zaległości. Ale robótka była

przyjemna. A czasu mam dość, może nie?

Zarzut okazał się celny. I podczas gdy ja jeszcze go przeżuwałem i zastanawiałem się, czy

zajęcie się przeklętym statkiem jako zwykłym modelem do składania, w dodatku pod ojcowskim

kierunkiem, nie powstrzymałoby mojego syna przed najgorszym, on powiedział: - Poprosiłem o

to babcię Tullę. Chciałem mieć plastycznie przed oczami, jak statek wyglądał. A wygląda

całkiem fajnie, może nie?

Od dziobu po rufę statek „Kraft durch Freude” prezentował się w całej swojej piękności.

Mój syn złożył to bezklasowe marzenie wycieczkowiczów z wielu części. Jaki przestronny i nie

zatarasowany żadnymi nadbudówkami był pokład słoneczny! Jak elegancko stał na śródokręciu

jedyny komin, lekko przechylony ku rufie! Wyraźnie rozpoznawalny oszklony pokład

spacerowy! Pod pomostem nawigacyjnym oranżeria nazywana Altaną. Zastanawiałem się, gdzie

we wnętrzu statku mógłby być pokład E z basenem pływackim i policzyłem łodzie ratunkowe:

żadnej nie brakowało.

Konny wstawił lśniący bielą model statku w specjalnie sporządzone przez siebie druciane

rusztowanie. Kadłub pozostał widoczny aż po stępkę. Wyraziłem swój podziw, choć podszyty

ironią, dla pracowitego majsterkowicza. Zareagował na moją pochwałę chiehotliwym śmiechem,

wyczarował z kieszeni pudełeczko po pastylkach, w którym, jak się miało okazać, trzymał trzy

czerwone nalepki wielkości mniej więcej feniga. I czerwonymi plamkami oznakował kadłub tam,

gdzie torpedy dosięgły celu: jedną plamkę nakleił na lewą burtę części dziobowej, następną w

miejscu, w którym i ja zlokalizowałbym we wnętrzu statku basen pływacki, trzecia plamka była

przeznaczona dla maszynowni. Konrad robił to uroczyście. Pokrył tułów statku stygmatami,

przyjrzał się swemu dziełu, był najwidoczniej zadowolony, powiedział: - To była precyzyjna

robota - a potem raptownie zmienił temat.

Mój syn chciał wiedzieć, na kogo głosowałem w wyborach do Bundestagu. Odparłem: -

Na pewno nie na republikanów - po czym przyznałem się, że już od lat żaden lokal wyborczy nie

potrafił mnie skusić. - To znów typowe dla ciebie: nie mieć absolutnie żadnych własnych

poglądów - rzucił, sam jednak nie chciał zdradzić, przy kim jako młody wyborca głosujący

korespondencyjnie postawił krzyżyk. Ja, podejrzewając wpływ matki, stawiałem na PDS. Ale on

tylko się uśmiechnął i zaczął rozmieszczać na dziobie, rufie i topach obu masztów małe,

wykonane widać własnym przemysłem flagi, które czekały na to w innym pudełeczku.

Odtworzył w miniaturze nawet emblemat KdF i flagę Niemieckiego Frontu Pracy; nie zabrakło

też tej ze swastyką. Statek oflagowany. Wszystko grało, tylko u niego znowu nie grało nic.

Co robić, kiedy syn odczytuje zakazane, od lat trzymane w areszcie domowym myśli ojca,

za jednym zamachem bierze w posiadanie i nawet wprowadza w czyn? Zawsze starałem się nie

podpadać przynajmniej politycznie, wystrzegać się niewłaściwych wypowiedzi, zachowywać na

zewnątrz pozory poprawności. Nazywa się to samodyscypliną. Czy to w gazetach Springera, czy

w „taz”, wciąż tańczyłem, jak mi zagrali. Byłem nawet dość przekonany do tego, co wychodziło

mi spod pióra. Bić pianę nienawiści, cynicznie zmieniać fronty, dwie czynności, które na

przemian przychodziły mi z łatwością. Ale nigdy nie wybiegałem przed szereg, nigdy w

artykułach wstępnych nie wytyczałem kursu. Temat poddawali inni. Tak to trzymałem się

złotego środka, nigdy nie zapędziłem się ani całkiem w lewo, ani całkiem w prawo, nie

wychylałem się, płynąłem z prądem, pozwalałem się unosić, musiałem utrzymać się na

powierzchni; no cóż, pewnie się to wiązało z okolicznościami moich narodzin; tym dawało się

wytłumaczyć niemal wszystko.

Potem jednak mój syn nawarzył piwa. Właściwie to nie była niespodzianka. Tak musiało

się stać. Po wszystkim, co Konny zamieścił w internecie, naplótł w chatroomie, ogłosił na swojej

homepage, mierzone strzały oddane na południowym brzegu Jeziora Schwerińskiego były

ostateczną konsekwencją. Siedział teraz w więzieniu dla młodocianych, zwycięstwami w ping -

pongu i prowadzeniem kursu komputerowego zyskał sobie uznanie, mógł się pochwalić zdaną

maturą, już teraz, o czym szepnęła mi matka, dostawał z gospodarki propozycje na później: nowe

technologie! Wydawało się, że będzie miał przyszłość w bliskim już nowym stuleciu, robił

wrażenie pogodnego, wyglądał na dobrze odżywionego, mówił całkiem rozsądne rzeczy, nie

przestał jednak wznosić chorągwi jak chorągiewki. To może tylko źle się skończyć, myślałem

niejasno i szukałem rady.

Na początek, ponieważ taki byłem skołowany, nawet u ciotki Jenny. Starsza pani w

swoim pokoiku dla lalek lekko trzęsąc głową wysłuchała wszystkiego, z czego zwierzyłem się

mniej czy bardziej szczerze. Przed nią można było się wywnętrzyć. Przywykła do słuchania

zwierzeń, prawdopodobnie od młodości. Skoro już wyjawiłem większość z tego, co mi leżało na

wątrobie, obdarzyła mnie swym zlodowaciałym uśmiechem i powiedziała: - To jest zło, które

chce się wydostać. Moja przyjaciółka z lat młodości Tulla, twoja droga matka, zna ten problem.

Ojej, ile to razy jako dziecko musiałam cierpieć przez jej wybuchy. A także mój przybrany ojciec

- ja przecież, co wtedy musiało być trzymane w tajemnicy, pochodziłam podobno od

prawdziwych Cyganów - no cóż, ten trochę zdziwaczały profesor, którego nazwisko, Brunies,

przyszło mi nosić, musiał poznać Tullę od jej złej strony. U niej to była czysta swawola. Ale źle

się skończyła. Po doniesieniu tatę Bruniesa zabrali... Trafił do Stutthofu... Na koniec jednak

prawie wszystko odwróciło się ku dobremu. Powinieneś z nią pomówić o swoich troskach. Tulla

na samej sobie doświadczyła, jak gruntownie człowiek może się zmienić... Pognałem więc na

łeb, na szyję z Berlina A 24 i zjechałem z autostrady na Schwerin. A jakże, rozmawiałem z

matką, o ile można z nią było rozmawiać o moich wciąż skotłowanych myślach. Siedzieliśmy na

dziesiątym piętrze odnowionego wieżowca z wielkiej płyty przy Gagarinstrasse na balkonie z

widokiem na wieżę telewizyjną; w dole nadal stał Lenin z brązu i spoglądał na Zachód. Jej

mieszkanie wydawało się nie zmienione, ale matka ostatnio odkryła na nowo wiarę swego

dzieciństwa. Poczuła się katoliczką i w rogu bawialni urządziła coś w rodzaju domowego

ołtarzyka, na którym pośród świec i plastykowych kwiatów - białe lilie - stał wystawiony obrazek

Matki Boskiej; obok szokowała wszelako fotografia poczciwie palącego fajkę towarzysza Stalina

w białym ubraniu. Ciężko było wpatrywać się w ten ołtarzyk i nic nie mówić.

Przywiozłem to, co matka lubiła: pszczele żądełka i makowiec. Ledwie wyrzuciłem z

siebie niemal wszystko, ona powiedziała: - O naszego Konradżika za bardzo martwicz są ni

muszisz. On biedy se napytał i teraz za to szedżi. A jak na wolnoszcz wyjdże, to sicher

prawdziwym radykałem bandze, jako ja żem taką radykałką beła, kiedy mnie właszni towarzysze

od osztatnich sztronniczek Sztalina wymyszlali. Niii, jemu ju nic złego są ni sztanie. Nad naszym

Konradżikiem imer anioł sztróż czuwa...

Zrobiła „puste gały”, po czym patrzyła już normalnie i przyznała rację swej przyjaciółce

Jenny, która znów miała dobrego nosa: - Co w nas szedżi, w głowie i wszędże, to złe wydosztacz

są muszi...

Nie, od matki nie można było uzyskać rady. Jej białowłose myśli pozostały krótko

przystrzyżone. Ale do kogo jeszcze mogłem się zwrócić? Może do Gabi?

Ponownie przejechałem dobrze mi już znany odcinek ze Schwerina do Mölln i jak za

każdym przybyciem byłem zdumiony skromnym pięknem tego miasteczka, które chlubiąc się

przeszłością powołuje się na Dyla Sowizdrzała, ale chyba nie zniosłoby jego figli. Ponieważ

moja była miała ostatnio przyjaciela, człowieka, jak mówiła, „bardzo miłego, łagodnego i

drażliwego...”, spotkaliśmy się w sąsiednim Ratzeburgu i zjedliśmy coś - ona po wegetariańsku,

ja sznycel - w „Seehofie” z widokiem na łabędzie, kaczki i niezmordowanego perkoza

dwuczubego.

Po tym, jak na wstępie poprzedzonym frazą: „Bóg mi świadkiem, że nie chciałabym cię

urazić” - obarczyła mnie odpowiedzialnością za wszystko, co się tyczy naszego syna,

powiedziała: - Wiesz, od dłuższego czasu nie znajduję z chłopakiem porozumienia. On się

zamyka. Nie przyjmuje miłości i podobnych uczuć. Z czasem doszłam do przekonania, że

głęboko w nim, i to aż po ostatnie myśli, wszystko jest z gruntu zepsute. Ale kiedy przypomnę

sobie twoją panią matkę, domyślam się, co przez jej szanownego syna odziedziczył po niej

Konrad. Tu nic się nie da zmienić. Nawiasem mówiąc podczas mojej ostatniej wizyty twój syn

odżegnał się ode mnie.

Potem dała do zrozumienia, że ze swoim „serdecznym, a przy tym mądrym i bywałym w

świecie” partnerem chce zacząć nowe życie. Należy się jej ta „mała szansa” po tym wszystkim,

co przeszła. - I wyobraź sobie, Paul, mam dość siły, żeby rzucić palenie. - Zrezygnowaliśmy z

deseru. Ja, przez wzgląd na nią, odmówiłem sobie kolejnego papierosa. Moja była uparła się, że

zapłaci za siebie.

Próba zasięgnięcia rady u Rosi, oddanej przyjaciółki mojego syna, wydaje mi się z

późniejszej perspektywy co prawda śmieszna, ale też pouczająca, wskazująca w przyszłość. Już

następnego dnia, który był dniem odwiedzin, spotkaliśmy się w neustrelitzkiej kawiarni, krótko

po jej widzeniu z Konnym. Jej oczy już nie mokre od łez. Włosy zazwyczaj luźno opadające

zawiązane w węzeł. Jej ustawicznie gotowa do poświęceń postawa wyprężona. Nawet jej

niespokojne dłonie, raz po raz daremnie szukające w sobie samych oparcia, leżały obecnie na

stole zaciśnięte w pięści. Zapewniła mnie: - Jak pan postąpi jako ojciec, to pańska sprawa. Co do

mnie, to zawsze będę wierzyła w dobro w Konnym, choćby się działo nie wiem co. On jest taki

silny, taki nadzwyczajnie silny. A ja nie jestem jedyna, która mocno, bardzo mocno wierzy w

niego - i to nie tylko w myślach.

Odrzekłem, że z tym wewnętrznym dobrem jest coś na rzeczy. Ja w zasadzie też w nie

wierzę. Chciałem powiedzieć jeszcze więcej, usłyszałem jednak jakby na zakończenie: - To nie

on, to świat jest zły. - Nadszedł czas, żebym zgłosił się na wizytę w zakładzie karnym dla

młodocianych.

Po raz pierwszy dane mi było odwiedzić go w celi. Powiedziano, że Konrad Pokriefke

dobrym sprawowaniem i wzorową postawą społeczną wyjednał sobie to jednorazowe specjalne

zezwolenie. Jego współwięźniów nie było, pracowali, jak usłyszałem, w ogrodzie. Konny czekał

na mnie w zajmowanym przez siebie kącie.

Ten zakład to waląca się rudera, ale mówią, że w planie jest postawienie

nowocześniejszego budynku. Z jednej strony sądziłem, że jestem z biegiem czasu uodporniony

na niespodzianki, z drugiej bałem się nagłych inspiracji mojego syna.

Kiedy wszedłem i najpierw zobaczyłem tylko poplamione ściany, siedział w swym

norweskim pulowerze przy stole przysuniętym do ściany i nie podnosząc wzroku odezwał się: -

No, tato?

Mój syn, który nieoczekiwanie powiedział do mnie „tato”, nieznacznym gestem wskazał

na półkę z książkami, spod której, czego nie dało się ogarnąć jednym spojrzeniem, usunięto,

zdjęto wszystkie oprawione w ramki fotografie - tę Dawida jako Wolfganga, młodego i starego

Prankfurtera, obie przypisywane dowódcy okrętu podwodnego Marinesko. Nic nowego nie

zawisło w miejsce fotografii. Bacznym spojrzeniem przebiegłem grzbiety książek na półce: jak

można się było spodziewać, dużo rzeczy historycznych, coś niecoś o nowych technologiach,

pomiędzy tym dwa tomy Kafki.

Nie puściłem pary z ust na temat usuniętych fotografii. A on też zdawał się nie oczekiwać

żadnego komentarza. To, co nastąpiło potem, przebiegło szybko. Konrad wstał, z drucianej

podpory, która stała na środku stołu wyjął nazwany imieniem Wilhelma Gustloffa i oznakowany

trzema czerwonymi plamkami model statku, ułożył kadłub przed rusztowaniem, tak że leżał na

lewej burcie jakby w przechyle, po czym bez pośpiechu lub wpadania we wściekłość, raczej z

premedytacją zaczął gołą pięścią rozwalać dzieło swego majsterkowiczowskiego trudu.

Musiało to być bolesne. Po czterech, pięciu uderzeniach krwawił brzeg jego prawej dłoni.

Skaleczył się pewnie o komin, łodzie ratunkowe, obydwa maszty. Mimo to walił dalej. Gdy

kadłub statku nie chciał ostatecznie ulec jego uderzeniom, wziął wrak oburącz, przekręcił na bok,

uniósł na wysokość oczu i spuścił na podłogę z nasączonych olejem desek. Następnie rozdeptał

to, co pozostało z modelu „Wilhelma Gustloffa”, na koniec ostatnie łodzie ratunkowe, które

wyskoczyły z żurawików.

- Zadowolony teraz, tato? - Potem już ani słowa. Jego wzrok poszukał zakratowanego

okna, utkwił w nim. Plotłem sam nie wiem co. Coś pozytywnego. „Nigdy nie należy

rezygnować” czy „Zacznijmy wspólnie jeszcze raz od początku” albo jakąś bzdurę zasłyszaną w

amerykańskich filmach: „Jestem z ciebie dumny”. Nawet na odchodnym mój syn nie wydusił z

siebie słowa.

W parę dni później, nie, już nazajutrz ktoś - on, w którego imieniu idąc rakiem

posuwałem się naprzód - poradził mi, żebym pilnie zajrzał do internetu. Powiedział, że za sprawą

kuknięcia myszą być może znajdzie się odpowiednie zakończenie. Dotychczas żyłem

wstrzemięźliwie: tylko to, czego wymagał zawód, co pewien czas jakieś porno, nic więcej.

Odkąd Konny siedział, panowała cisza w eterze. Nie było już także Dawida.

Długo musiałem surfowaó. Często wprawdzie miałem w oknie nazwę przeklętego statku,

ale nic nowego czy ostatecznie kończącego. Ale potem wyszło coś gorszego, niż się obawiałem.

Pod tym szczególnym adresem po niemiecku i po angielsku przedstawiała się website, która jako

„www.kamractwo - konrad - pokriefke.de” agitowała za kimś, kto wykazuje się wzorową

postawą i wiernością ideałom i z tego powodu jest więziony przez znienawidzony system.

„Wierzymy w Ciebie, czekamy na Ciebie, pójdziemy za Tobą...” I tak dalej, i tak dalej.

To się nie kończy. To się nigdy nie skończy.

Mroźna noc, zawieja śnieżna, wzburzone morze i tonący statek z tysiącami ludzi na

pokładzie to sceneria opisanej w Idąc rakiem tragedii „Wilhelma Gustloffa”, storpedowanego na

Bałtyku w końcowej fazie drugiej wojny światowej, 30 stycznia 1945. Zatopienie tego statku

płynącego z Gdyni (przemianowanej wówczas na Gotenhafen) do Kilonii to największa

katastrofa morska w dziejach - zginęło w niej od siedmiu do dziewięciu tysięcy ludzi, cywilnych

uciekinierów z Prus Wschodnich i Pomorza Gdańskiego oraz wieluset żołnierzy - mężczyzn i

kobiet.

Najnowsza książka Guntera Grassa wydana w Niemczech u schyłku tegorocznej zimy

wywołała wielkie poruszenie w ojczyźnie pisarza i poza jej granicami, od Francji i Polski po

Chiny i Stany Zjednoczone. Autor mówi tu pełnym głosem o sprawach, o których przez długie

lata mówiło się - nie bez powodu - głosem ściszonym: o cierpieniach doznanych w ostatniej

wojnie przez Niemców a pozostających w cieniu cierpień zadanych innym.

W splecionej misternie z wielu wątków opowieści Gunter Grass dokonuje literackiej

rekonstrukcji okoliczności i tła wydarzeń sprzed lat i podejmuje spór o miejsce tej tragedii w

świadomości współczesnych. Przeszłość, zapominana lub pamiętana na różne sposoby, żyje w

ich psychice, jest przedmiotem zażartych dyskusji, wpływa na ich postępki. Groźne jest

zapomnienie, ale jeszcze groźniejsza zła, jednostronna, zaślepiona tendencyjnością pamięć, która

prowadzi w książce do krwawego rozstrzygnięcia.

Przerażająca śmierć tysięcy pasażerów „Wilhelma Gustloffa” mieściła się w okrutnych

regułach wojny narzuconych światu przez hitlerowskie Niemcy. Warto o tym pamiętać

współczując ofiarom tragedii.

W serii dzieł wybranych Guntera Grassa oficyna POLNORD Wydawnictwo OSKAR

opublikowała następujące utwory Listopadia (1994), Blaszany bębenek (1994), Turbot (1995),

Kot i mysz (1996), Miejscowe znieczulenie (1997) Psie lata (1998), Moje stulecie (1999), Z

dziennika ślimaka (1999), Wróżby kumaka (1999), Spotkanie w Telgte (2000), Rozległe pole

(2000), Szczurzyca (2001), Rzeczy znalezione Dla tych, co me czytają (2OO2)