Zagadnienie ochrony środowiska w prawie międzynarodowym

Kryzys ekologiczny w układzie człowiek-środowisko, zarysowujący się coraz wyraźniej w

pierwszej połowie XX wieku spowodował, że problemy z nim związane znalazły się w centrum zainteresowania społeczeństw i rządów wielu krajów, w tym najwyższego, światowego

forum - Zgromadzenia ONZ. Zwołana w grudniu 1968 roku, XXIII Sesja Zgromadzenia ONZ,

w całości poświęcona była problemowi ochrony środowiska. Po raz pierwszy w historii ludzkości zwrócono uwagę na ogólnoświatowy zasięg kryzysu, obejmujący zarówno kraje rozwinięte,

jak i rozwijające się. Zdano sobie przy tym sprawę z tego, że jeżeli ten proces degradacji przyrody będzie kontynuowany, to przyszłe życie na ziemi zostanie poważnie zagrożone.

Stało się jasne, że wszyscy żyjemy w biosferze, której przestrzeń i zasoby, jakkolwiek olbrzymie, są jednak ograniczone.

Jednym z ważniejszych zadań rezolucji, uchwalonej 3.12.1968 na XXIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ, było zobowiązanie Sekretarza Generalnego (U Thanta) do przygotowania

specjalnego dokumentu, który by zwrócił uwagę państwom członkowskim i światowej opinii

społecznej na rangę i palącą potrzebę szukania rozwiązań w zakresie ochrony środowiska.

Raport U Thanta zatytułowany „Człowiek i jego środowisko” ukazał się 26.05. 1969 roku.

Jego treść dotyczyła:

1. informacji na temat najpoważniejszych zagrożeń dla środowiska naturalnego, występujących w różnych regionach świata (identyfikacja i inwentaryzacja),

2. klasyfikacji tych zagrożeń, występujących w skali lokalnej, regionalnej, krajowej i

międzynarodowej, przydatnej w polityce ochrony środowiska,

3. znaczenia zagadnień globalnych, które można rozwiązywać jedynie na drodze

międzynarodowych porozumień i pod warunkiem, że narody wyrażają gotowość wspólnego

działania dla wspólnego dobra,

4. potrzeby zwołania ogólnoświatowej konferencji ONZ nt. ochrony środowiska, dla której w raporcie zawarto katalog podstawowych problemów, wymagających rozpatrzenia na forum

międzynarodowym.

W czerwcu 1972 roku odbyła się w Sztokholmie pierwsza tego typu konferencja z udziałem

przedstawicieli najwyższych władz ze 113 krajów, na której to ochrona środowiska podniesiona została do rangi podstawowej funkcji państwa. Owocem tej konferencji był zbiór 26

fundamentalnych zasad, znany pod nazwą „Deklaracji Sztokholmskiej w Sprawie Ochrony Środowiska” (16.06.1972.). Na konferencji tej powołano również do życia międzynarodową

instytucję UNEP (United Nations Environmental Programm), jako wyspecjalizowaną agencję

ONZ, posiadającą swoje organy, a zwłaszcza Radę Zarządzającą z siedziba w Genewie i

Sekretariat Rady w Nairobi (Kenia). Do dziś aktualne zasady sformułowane w Deklaracji

Sztokholmskiej stanowią wytyczne polityki ochrony środowiska, jaką powinny prowadzić

państwa w skali lokalnej i we współpracy międzynarodowej, w zakresie rozwoju badań

naukowych, rozwiązań prawnych i techniczno-organizacyjnych, kształcenia i dokształcania.

Zasada pierwsza podkreśla prawo człowieka nie tylko do wolności i równości, ale i do

odpowiednich warunków życia, zaznaczając przy tym, że ponosi on jednocześnie poważną

odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych

pokoleń.

Zasada druga mówi o potrzebie ochrony zasobów naturalnych ziemi, obejmujących powietrze, wodę, glebę, florę i faunę poprzez staranne planowanie przedsięwzięć gospodarczych i

odpowiednie zarządzanie zasobami.

Dalsze zasady wskazują na potrzebę wstrzymania procesu zatruwania przyrody ekotoksynami, tak w skali lokalnej jak i globalnej. Wytyczne w tym zakresie znalazły swoje odzwierciedlenie w wielu późniejszych konwencjach międzynarodowych, ratyfikowanych przez kraje

członkowskie ONZ, w tym i przez Polskę. Z ważniejszych należałoby wymienić:

- Konwencję Paryską (1974) o ochronie mórz i oceanów,

- Konwencję Genewską (13.07.1979, ratyfikowaną przez Polskę w 1985 roku) w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza,

- Konwencję Wiedeńską (22.03.1985, ratyfikowaną przez Polskę w 1992 roku), o ochronie warstwy ozonowej,

- liczne konwencje i umowy bi- i multilateralne dotyczące problemów ochrony środowiska określonych ekosystemów, np. basenu Morza Bałtyckiego (ratyfikowaną przez polski Sejm

w 2000 roku).

Zasady zawarte w Deklaracji Sztokholmskiej podkreślają również znaczenie i potrzebę

racjonalnego planowania przy lokalizacji przemysłu lub rozwijaniu miast i osiedli, jako podstawowego instrumentu godzenia konfliktów między potrzebami rozwoju, a potrzebami

ochrony i poprawy środowiska. Zwraca się w nich również uwagę na konieczność podejmowania wysiłków w dziedzinie upowszechniania wiedzy na temat zagrożeń ochrony środowiska, tak

wśród młodzieży, jak i dorosłych. Powinno się również tworzyć warunki dla swobodnego

dostępu do wyników badań naukowych i doświadczeń w rozwiązywaniu problemów

środowiskowych.

Każda z tych 26 zasad, mimo upływu ponad 30 lat od ich ustanowienia, zachowuje nadal

swoją aktualność. Doszły natomiast nowe, sformułowane na drugiej, ogólnoświatowej konferencji ONZ poświęconej ochronie środowiska, jaka odbyła się z udziałem liderów ze 179

państw w Rio de Janeiro, w czerwcu 1992 roku (następna 26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu

– RPA). W programowym dokumencie tej konferencji zatytułowanym „Globalny Program

Działań”, oznaczanym też skrótem „Agenda 21” pomyślano już o potrzebach XXI wieku.

Program ten zarysowuje ogólnoświatową strategię ONZ zrównoważonego rozwoju społeczno-

gospodarczego, zgodnego z wymogami ochrony środowiska. Obszerny ten dokument

(700 stron) definiuje zadania, a w wielu przypadkach określa również terminy ich realizacji w najważniejszych obszarach problematyki ekologicznej. W ujęciu przedmiotowym dotyczą one w szczególności:

1. Ochrony i wspomagania zdrowia człowieka.

2. Zrównoważonego rozwoju osiedli ludzkich.

3. Ochrony atmosfery.

4. Bezpiecznego wykorzystywania toksycznych substancji.

5. Gospodarowania odpadami stałymi i ciekłymi.

6. Racjonalnego gospodarowania gruntami.

7. Walki z niszczeniem lasów (ubytek lasów wynosi średnio 20 mln. ha w ciągu roku).

8. Zrównoważonego rozwoju terenów górskich, jako ważnego źródła wody i energii.

9. Ochrony i zagospodarowania zasobów słodkowodnych.

10. Ochrony i zagospodarowania mórz i oceanów (około 600.000 ton ropy zatruwa rocznie

wody mórz i oceanów)

11. Zachowania różnorodności biologicznej.

12. Walki z pustynnieniem i suszą.

Kolejny „Szczyt Ziemi” (26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu RPA) poświęcony był

głównie ocenie realizacji postanowień ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro. Niestety okres tych 10 lat przyniósł poszerzanie się obszarów nędzy i biedy, rozwarstwienia społecznego i dalszą degradację środowiska, wzrost poziomu emisji CO2, zmniejszenie powierzchni lasów o 2,4%.

Wymarło ponad 800 gatunków roślin i zwierząt, a 10.000 ONZ uznała za zagrożone. Niewielka skuteczność takich konferencji pozwala na ujawnienie gorzkiej prawdy, że:

- sam Szczyt to biurokratyczna machina, która utrudnia uzyskanie kompromisu,

- przeważają w nich partyjne interesy polityków, będących u władzy (np. bliskie wybory),

- o wyniku konferencji decyduje lobby przemysłowo-wojskowo-handlowe wielu krajów,

- biurokraci ONZ bardziej są zainteresowani samym procesem konferencji niż jej pozytywnymi wynikami,

- organizatorzy postrzegają Szczyt jako dobry interes, inne problemy interesują ich mniej.

Pod względem prawnym, tak Deklaracja Sztokholmska, jak i „Agenda 21” nie mają takiej

mocy wiążącej dla państw, jaką mają np. umowy międzynarodowe. Stanowią one raczej zbiór wytycznych, które powinno się uwzględniać przy opracowaniu konstytucji, formułowaniu

krajowych ustaw i międzynarodowych umów. Rok po konferencji w Sztokholmie, na specjalnej sesji Rady Ministerialnej państw EWG przyjęto np. przez kraje członkowskie Europejską Kartę na temat ochrony środowiska, a następnie dyrektywę Rady Wspólnoty Europejskiej, mającą

na celu ujednolicenie w krajach członkowskich ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i norm

technicznych, dotyczących pośrednio lub bezpośrednio ochrony środowiska, np. notyfikacji niebezpiecznych substancji chemicznych, klasyfikacji opakowań i sposobu oznakowania

substancji niebezpiecznych, a także podejmowania środków zapobiegających eksportowaniu

zanieczyszczeń poza własne granice.