125

Problem genezy pomorskiej państwowości niemal od zawsze wzbudzał wśród historyków

spory. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest niezwykle skąpy zestaw źródeł pisanych,

jakimi dysponujemy w odniesieniu do Pomorza dla XI wieku i początków następnego stulecia.

Znacznie większy zasób danych zawdzięczamy dopiero żywotom biskupa Ottona z Bambergu.

Ich autorzy, relacjonując wyprawy misyjne na Pomorze z lat 1124–1128, zawarli w swych dzie-

łach także informacje obrazujące utrwalanie władzy książęcej przez Warcisława I w okresie, kiedy

ciągle istniały plemienne struktury społeczne, a instytucje państwowe nie były jeszcze w pełni

wykształcone

1

. Ewentualni poprzednicy Warcisława są nam jednak niemal zupełnie nieznani,

wobec czego aktualna pozostaje dawna konstatacja Adolfa Hofmeistra, że historia pomorskiej

dynastii książęcej pozostaje w mrokach ciemności

2

.

W końcowych księgach kroniki Galla Anonima oraz niektórych rocznikach polskich pojawiają

się w okresie podboju Pomorza przez Bolesława Krzywoustego postaci kilku książąt, najczęściej

bezimiennych

3

. Mimo wielu prób i dziesiątek hipotez stawianych przez badaczy trzeba jednak

stwierdzić, że w odniesieniu do większości z tych osób brak pewności co do właściwej oceny

charakteru ich społecznej pozycji i władzy, nie wspominając już licznych domysłów co do zacho-

dzących między nimi więzów pokrewieństwa. Zgodzić się tu wypada z krytyczną opinią Jana

Piskorskiego, wedle której nie wiemy i najpewniej nigdy się nie dowiemy, ile było dynastii książę-

cych na Pomorzu, i czy którakolwiek z nich była spokrewniona z Piastami

4

. Zauważmy też, że dla

części z owych książąt poważne wątpliwości wzbudzać muszą nawet próby umiejscowienia ich

siedzib, lub tylko przypisania do wschodniej lub zachodniej części ziem geograficznego Pomorza.

Jedną z takich dość tajemniczych postaci jest Świętopełk odrzański, którego śmierć odnoto-

wał pod rokiem 1122 tzw. „Rocznik świętokrzyski dawny”, niemal współczesny wydarzeniom

5

.

Zgodnie z kontekstem odrzański książę łączony jest przez całą historiografię z Pomorzem, a jego

śmierć wpisywana w końcowy etap podboju nadmorskich ziem przez Bolesława Krzywoustego.

Przypomnieć w tym miejscu wypada, że za ostatni akord tegoż podboju uznawane jest powszech-

nie zdobycie Szczecina, dość zgodnie datowane na zimę między 1121 a 1122 rokiem

6

.

1

Leciejewicz 1993, s. 63–64.

2

Hofmeister 1938, s. 8.

3

Najpełniej ostatnio Rymar 2005, s. 86–96 – tam starsza literatura.

4

Piskorski 2002, s. 70–71.

5

Zuetepolc dux odrensis interfectus est: Rocznik świętokrzyski dawny, t. II, s. 774. Na temat tej postaci powstało szereg prac,

których najnowsze zestawienie zawarto w biogramie autorstwa Edwarda Rymara (2005, s. 94–96).

6

Z licznych prac wymieńmy tylko dla przykładu: Zientara 1970, s. 201; Powierski et al. 1993, s. 34; Rosik 2013, s. 178 i n.

Oryginalny pomysł prezentował Spors (1988, s. 121–131), datujący zdobycie Szczecina na 1119 r.

Gdzie rezydował Świętopełk

dux

odrensis

?

Przyczynek do badań struktury politycznej Pomorza

w pierwszej połowie XII wieku

Marian Rębkowski

126

Postać księcia odrzańskiego wzbudzała zainteresowanie badaczy od dawna. Lakoniczność

jednostkowego przekazu nie pozwalała, niestety, wyjść poza serię mniej lub bardziej prawdopo-

dobnych hipotez dotyczących dwóch podstawowych kwestii, a mianowicie bliższej identyfikacji

Świętopełka i lokalizacji jego władztwa

7

. W sprawie pierwszej najchętniej próbowano łączyć

go z inną osobą o tym imieniu, występującą w źródłach tego okresu: ze wzmiankowanym

przez Galla Anonima Świętopełkiem z Nakła, z księciem wieleckiego plemienia Chyżan lub

też z synem księcia obodrzyckiego Henryka

8

. Niestety, zabiegi takie, mające na celu redukcję

„bytów”, prowadziły w konsekwencji do dość karkołomnych domysłów na temat wcześniej-

szych losów Świętopełka, i przesuwania się jego aktywności i siedzib na znacznych obszarach,

od dolnej Warnowy na zachodzie aż po pogranicze pomorsko-wielkopolskie. Inne hipotezy

zakładały po prostu, że Świętopełk był księciem wieleckim na terenie przyodrzańskim

9

, władcą

Gallowej Selencji, położonej na pograniczu wielecko-pomorskim

10

, jednym z książąt zachod-

niopomorskich, może nawet poprzednikiem Warcisława I

11

. Najbardziej oryginalny – i zgoła

fantastyczny – pomysł zgłosił przed laty Ryszard Kiersnowski, sadowiąc Świętopełka w miej-

scowości Odry, położonej w Borach Tucholskich nad Gwdą, co jednak zostało niemal zgodnie

odrzucone przez całą późniejszą historiografię

12

.

Jak wolno przypuszczać, za podstawową przesłankę identyfikującą Świętopełka winno jednak

służyć nie tyle imię księcia, ile raczej przymiotnik jakim został opisany, odnoszący się do rzeki

Odry. Jego użycie wcale nie musiało jednak oznaczać, że istniało wówczas jakiekolwiek księ-

stwo nazywane „krajem Odry”

13

. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa związane było raczej

po prostu z faktem, że nad Odrą, stanowiącą tak bardzo charakterystyczny element krajobrazu,

znajdowała się siedziba, lub jedna z siedzib, Świętopełka. Wypada zatem zgodzić się z tymi

badaczami, którzy tradycyjnie lokalizują jego władztwo gdzieś w dolnym biegu rzeki. Trudno

jednak rozstrzygnąć, czy należałoby brać pod uwagę również jej rejon ujściowy, wraz z Zalewem

Szczecińskim i cieśninami Dziwny, Świny i Piany, którymi rzeka ta uchodzi do Bałtyku. Sądząc

na podstawie znanych fragmentów dzieła Adama z Bremy, w których graniczna rola Odry doty-

czy najpewniej ujściowego jej odcinka

14

, nie należałoby tego wykluczać, chociaż wcale nie musi

być to tak oczywiste, jeśli weźmiemy pod uwagę polską perspektywę geograficzną w początkach

XII wieku. Przypomnijmy też, że sam Zalew Szczeciński w źródłach tego okresu określany jest

mianem morza lub jeziora

15

.

W dotychczasowej dyskusji nad tajemniczym Świętopełkiem i próbach sytuowania jego

władztwa zupełnie pomijano dane archeologiczne. A przecież w świetle przedstawionych powy-

żej uwag wypada przyjąć, że siedzibę księcia należałoby łączyć ze znaczącym grodem lub nawet

większym grodowym zespołem osadniczym, położonym w dolinie dolnej Odry i funkcjonują-

cym w pierwszej połowie XII wieku. Mimo faktu, że po obu stronach dolnego odcinka rzeki

znajduje się cały szereg grodzisk, z których tylko część została dotychczas w zadawalający sposób

rozpoznana, sprawa warta jest bliższego rozważenia.

7

Przegląd propozycji dają np. Spors 1988, s. 131–132; Piskorski 2002, s. 62–65 oraz Rymar 2005, s. 94–96.

8

Np. Wojciechowski 1952; Maleczyński 1975, s. 132; Labuda 1975, s. 586–587.

9

Np. Spors 1988, s. 121 i n., 132–133.

10

Kossmann 1971. O Selencji zob. ostatnio Krawiec 2015, s. 34, 38–40.

11

Hofmeister 1938, s. 15; Zientara 1970, s. 201–202.

12

Kiersnowski 1952, s. 521 i n. Krytyka koncepcji – już Wojciechowski 1952.

13

W takim duchu np. Kiersnowski 1952, s. 513.

14

Np. Kowalenko 1954, s. 20 i n.; Labuda 1988, s. 65 i n.

15

Kowalenko 1954, s. 11–13; Rosik 2010, s. 301–302, 452.

127

Dolina Odry w dolnym biegu rzeki szeroko rozcina morenowe wzniesienia, osiągające niekie-

dy znaczne wysokości, dochodzące nawet do 100 m n.p.m.

16

. Większość, chociaż nie wszystkie

ze zidentyfikowanych wzdłuż biegu rzeki grodzisk, usytuowana jest na skraju owych wysoczyzn,

dominując nad doliną Odry. Spośród tych, których użytkowanie na podstawie rozpoznania

archeologicznego i/lub źródeł pisanych można datować także na XII wiek, na lewym brzegu

wymienić należy, idąc od południa: Bad Freienwalde, Oderberg, Stolpe, Schwedt, Gartz nad

Odrą, Szczecin oraz Wołogoszcz, leżącą już nad cieśniną Piany

17

. Poważna wątpliwość pojawia

się, czy ze względu na położenie można na tej liście umieścić Uznam, usytuowany nad jedną

z zatok Zalewu Szczecińskiego, oraz Lubin, położony nad Zalewem, nieopodal nasady ujścia

Świny

18

. Wzdłuż prawego brzegu rzeki rozpoznano z kolei grodziska w Cedyni oraz położo-

ne po przeciwległych stronach Dziwny: Wolin i Kamień

19

. Bez badań szczegółowych trudno

z przekonaniem stwierdzić, czy na ten okres datowane mogą być także obiekty w Połchowie,

Raduniu, Krajniku Dolnym i Widuchowej, które na podstawie rozpoznania powierzchniowego

uznane zostały za funkcjonujące w młodszych fazach wczesnego średniowiecza

20

. Z tego zestawu

potencjalnych siedzib Świętopełka wyłączyć od razu można Szczecin i Wolin, których struktura

społeczna i przeżywające się jeszcze w tym okresie relikty ustroju plemiennego upoważniają

do określania ich mianem „republik miejskich”

21

.

Pierwszym, naturalnym wręcz „kandydatem” do łączenia ze Świętopełkiem, mógłby być gród

w Kamieniu. Tam bowiem w 1124 roku, w czasie pierwszej podróży misyjnej Ottona z Bambergu,

znajdowała się główna siedziba księcia Warcisława

22

. Hipoteza taka dobrze zatem korespon-

dowałaby z domysłami, że książę odrzański był poprzednikiem Warcisława. Gród kamieński

znajdował się na wyniesieniu przylegającym do powstałego na Dziwnie Zalewu Kamieńskiego,

tuż przy ujściu do niego rzeczki Świniec

23

. W świetle badań sondażowych i wykopalisk z lat

1958–1962 datowano początki osadnictwa w tym miejscu na VIII lub IX wiek, chociaż nie

uzyskano pewności, czy pierwotnie znajdowała się tam osada otwarta, czy od początku gród

24

.

Kluczowe znaczenie dla ustalenia czasu budowy umocnień miała moneta znaleziona w warstwie

IX, jednej z najstarszych (w nasypie wału?) wyeksplorowanych. Początkowo identyfikowano

ją jako monetę karolińską z IX wieku

25

, ale ponowna weryfikacja dowiodła, że jest to późniejsze

naśladownictwo, wybite w X lub nawet XI stuleciu. Być może należałoby ją łączyć z królem

frankijskim Karolem Prostakiem, a tym samym datować na pierwsze ćwierćwiecze X wieku

26

.

Na przełomie XI i XII wieku gród został spalony i następnie odbudowany, wydarzenia te dato-

wane są skarbem monet ukrytym po 1080 roku. W XII wieku potężny wał grodu pokryty był

masywnym kamiennym licowaniem

27

, co jest rozwiązaniem wyjątkowym wśród rozpoznanych

dotychczas konstrukcji pomorskich grodów.

Oczywiście pozostaje pytanie, kiedy Kamień stał się rezydencjonalnym grodem Warcisława

lub jego poprzedników. Biorąc pod uwagę, że jeszcze w początkach XII stulecia, w okresie

wypraw Bolesława Krzywoustego z lat 1103–1109, centrum pomorskiej władzy znajdowało

16

Dobrecki, Piotrowski 2002, s. 38–40.

17

Łącznie zob. Herrmann, Donat 1979b, s. 9–10, 20–21, 34–35, 41–42; Kirsch 2004, s. 275 i n.; Cnotliwy et al. 1983;

Ansorge, Schindler 2009.

18

Dla Uznamia – zob. lit w przyp. 33, dla Lubina – Rębkowski 2016.

19

Dla Cedyni – zob. przyp. 39. Dla Kamienia – Filipowiak 1962, s. 92, dla Wolina – Cnotliwy 2014.

20

Filipowiak 1966, s. 20 i n., 32, 195 i n.

21

Zob. łącznie Leciejewicz 1962, s. 272–281; 1976.

22

Ebo II, 5: castrum magnum Gamin dictum, ubi sedes ducis est; Herbord II, 19: civitas ducis.

23

Leciejewicz 1959; Filipowiak 1962, s. 91–92.

24

Filipowiak 1962, s. 92; Garczyński 1966, s. 110–111; Porzeziński, Garczyński 2006, s. 219, 237.

25

Filipowiak 1962, s. 92.

26

Horoszko 1998; Bogucki et al. 2016, s. 276.

27

Filipowiak 1962, s. 92; 1997, s. 260–261. Na temat skarbu: Bogucki et al. 2016, s. 271–275.

128

się najpewniej w rejonie Kołobrzegu i Białogardu, możemy przyjąć, że siedzibą książęcą stał

się Kamień zaledwie kilka – kilkanaście lat przed misjami biskupa Ottona z Bambergu

28

. Być

może z tymi wydarzeniami wolno byłoby łączyć wzmiankowane powyżej zniszczenie grodu

i jego odbudowę. Za jedyną słabszą stroną hipotezy umiejscawiającej Świętopełka w Kamieniu

można uznać usytuowanie grodu nie nad głównym biegiem Odry, ale nad zalewem powstałym

na jednej z cieśnin, którymi rzeka uchodzi do morza.

Spośród pozostałych wymienionych wcześniej grodów, które moglibyśmy potencjalnie łączyć

z odrzańskim księciem, trzy – Uznam, Stolpe i Cedynia – wyróżniają się znacząco dzięki odkry-

ciom w ich pobliżu elitarnych pochówków z bronią, co w kontekście naszych rozważań jest

szczególnie godne uwagi. Wczesnośredniowieczne groby z uzbrojeniem uznawane są bowiem

zgodnie za wyznaczniki statusu społecznego zmarłych w nich pochowanych, a pojawiały się

w wielu społeczeństwach barbarzyńskich znajdujących się na etapie budowy scentralizowanych

struktur władzy i recepcji chrześcijaństwa

29

. Chowani w nich zmarli wyposażani byli w miecze,

ale też inne elementy uzbrojenia i oporządzenia jeździeckiego, niekiedy także w brązowe misy.

Niektóre z pochówków znajdowały się wewnątrz bardzo specyficznych konstrukcji, określanych

najczęściej w literaturze przedmiotu mianem tzw. grobów komorowych

30

. Najmłodsze takie

groby na obszarze nadbałtyckiej Europy pochodzą właśnie z pogranicza pomorsko-wieleckiego

i datowane są na koniec XI wieku i XII stulecie

31

. Pochowani tam zmarli identyfikowani są albo

jako przedstawiciele elit plemiennych w dobie przemian społeczno-politycznych i zewnętrznej

presji militarno-religijnej, albo też jako członkowie elit w początkowym etapie budowy scen-

tralizowanej władzy, jako na przykład członkowie książęcej drużyny

32

.

Uznam położony jest w południowej części wyspy noszącej taką samą nazwę, na północno-

-zachodnim skraju tzw. Jeziora Uznamskiego, mającego połączenie z Zalewem Szczecińskim.

Centrum tamtejszego kompleksu osadniczego stanowił obszerny gród („Bauhof”), którego

początki datowano dotychczas na przełom X i XI wieku. Uzyskane w ostatnim czasie dendro-

daty z końca IX wieku mogą jednak wskazywać na nieco wcześniejszą jego metrykę, chociaż nie

ulega wątpliwości, że największe znaczenie obiektu przypadało na okres od XI wieku do pierw-

szej połowy XIII stulecia. Jego potężny wał o szerokości kilkunastu metrów wzniesiony został

w konstrukcji zbliżonej do skrzyniowej

33

. Pierwsze informacje źródłowe potwierdzające istnienie

grodu dotyczą 1128 roku i drugiej podróży misyjnej biskupa Ottona. Zapewne krótko przed

tą datą Uznam znalazł się we władaniu Warcisława I

34

. W niewielkiej odległości na północny-

-wschód od grodu funkcjonowała nekropola („Am Hain”), na której zarejestrowano zarówno

groby ciałopalne, jak też znacznie liczniejsze pochówki szkieletowe. Odkryte na cmentarzysku

monety wskazują, że nekropola była użytkowana przede wszystkim w XI wieku i w początkach

XII wieku

35

. Sekwencja chronologiczna uznamskich cmentarzysk pozwala domyślać się, że schyłek

jej użytkowania przypada nad koniec trzeciej dekady XII stulecia

36

.

Na cmentarzysku „Am Hain” odkryto także grób komorowy (nr 135), bogato wyposażony

m.in. w miecz, zaklasyfikowany do typu X Petersena, ostrogi, brązową misę, wiadro, nóż, osełkę

i dwie połówki monet, z których jedną zidentyfikowano jako saską, wybitą około połowy XI wieku

28

Spors 1981, s. 214. Por. też np. uwagi Kiersnowskiego 1951, s. 181–182, czy Bollnowa 1964, s. 170–178.

29

Kurnatowska 1997, s. 113; Rębkowski 2007, 159; 2015, s. 261.

30

Zob. łącznie ostatnio Janowski 2015; Błaszczyk, Stępniewska 2016.

31

Biermann 2014; Janowski 2014; Sikora 2014.

32

Por. np. Biermann 2014, skłaniający się raczej ku pierwszej interpretacji, i Rębkowski 2015, s. 186.

33

Lampe 1973, s. 229 i n.; Biermann, Rębkowski 2007, s. 70–71; Biermann, Forler 2017, s. 179–182.

34

Np. Bollnow 1964, s. 212 i n.; Biermann, Forler 2017, s. 171.

35

Biermann 2009, s. 20–39, 54–99, 117–118.

36

Rębkowski 2015, s. 259–260.

129

lub wkrótce potem. Przy zmarłym, z którego szczątków zachował się tylko jeden ząb, złożono

do grobu także laskę z żelaznym okuciem, będącą być może symbolem władzy/statusu. Pochó-

wek datowany jest na koniec XI stulecia lub pierwsze dekady XII wieku

37

. Warto też dodać,

że w odległości około dziesięciu kilometrów na północny wschód od Usedom, w miejscowości

Neppermin znajduje się inne grodzisko datowane na młodsze fazy wczesnego średniowiecza.

Obok niego odkryto w okresie przedwojennym fragment cmentarzyska szkieletowego datowane-

go na XI i XII wiek. Dwa spośród pięciu przebadanych pochówków wyposażone były w ostrogi

i miecze. Chronologia tych ostatnich, klasyfikowanych jako typ X Petersena (lub

α

Nadolskiego),

umiejscawiana jest w XII wieku, raczej jednak w drugiej połowie stulecia

38

.

Pod pewnymi względami analogicznie jak w Uznamiu wygląda sytuacja w Cedyni i leżącym

w niewielkiej od niej odległości, już na lewym brzegu Odry, Stolpe. Grodzisko w Cedyni poło-

żone jest na wysokim morenowym wyniesieniu górującym nad przylegającą doń doliną Odry.

Przypomnijmy, że początki warowni sięgają X wieku, chociaż trzeba pamiętać, że pozyskane tam

w trakcie wykopalisk z lat 1958–1961 źródła nigdy nie zostały opracowane, a oceny chronolo-

giczne formułowane były na podstawie ogólnego ich oglądu

39

. Wiele wskazuje na dość wyjątkowe

cechy drewniano-ziemnej konstrukcji potężnego wału cedyńskiego grodu, który najprawdo-

podobniej wzmocniony był ławą lub płaszczem kamiennym

40

. Źródła pisane, cały kontekst

osadniczy i towarzyszące obiektowi cmentarzyska pozwalają stwierdzić, że gród z pewnością

funkcjonował jeszcze w XII, a najpewniej także XIII stuleciu

41

. Dla naszych rozważań szczegól-

nie interesująca jest młodsza z wczesnośredniowiecznych cedyńskich nekropoli, oznaczona jako

stanowisko nr 2

42

. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nekropola stanowiła kontynuację

starszego cmentarza (stan. 2a), a zaczęto ją użytkować najpewniej w ciągu pierwszej połowy XII

wieku, z pewnością po ok. 1100 roku

43

. Wśród znacznej liczby odkrytych i zadokumentowa-

nych na cmentarzysku pochówków, datowanych aż po XIV stulecie, znajdują się również dwa

wyjątkowe groby z uzbrojeniem. W komorowym grobie nr 558 zmarły mężczyzna pochowany

został dodatkowo w trumnie, a w wyposażeniu oprócz noża znalazł się także miecz typu X

Petersena

44

. Z kolei w odkrytym jakiś czas później grobie nr 1120, przy złożonych w trumnie

szczątkach znaleziono analogiczny miecz, ostrogi i nóż

45

. Podstawą ustalenia chronologii są w tym

przypadku przede wszystkim miecze, sytuujące czas pochówków w XII stuleciu. Próby bliższego

sprecyzowania datowania, biorące choćby pod uwagę stratygrafię cmentarzyska, zdają się być

skazane na niepowodzenie

46

.

Po drugiej stronie odrzańskiej doliny, niemal naprzeciwko Cedyni, znajdują się dwa bardzo

interesujące zespoły grodowe, których funkcjonowanie w interesującym nas przedziale czaso-

wym potwierdza dotychczasowe rozpoznanie archeologiczne. Obydwa łączone są zazwyczaj

ze wschodnią rubieżą osadnictwa plemienia Wkrzan. Pierwszym jest obiekt usytuowany na skraju

nadodrzańskiej doliny w Oderberg

47

, drugim natomiast grodzisko w Stolpe, umiejscowio-

ne na cyplu wysoczyzny wcinającym się w dolinę rzeki. Obiekt, wzniesiony tam w VIII lub

37

Biermann 2009, s. 35 i n., 117.

38

Eggers 1939, s. 184–187; 1978, s. 103–106; Beck 1969, s. 9; Herrmann, Donat 1979a, s. 202–205, ostatnio Janowski

2014, s. 68.

39

Filipowiak, 1959, s. 37; 1966, s. 45, 55–57; 1973, s. 26–27; Porzeziński 2012, s. 33; 2013, s. 98.

40

Porzeziński 2012, s. 36–37; 2013, s. 93–94, 96. Por. też uwagi Rębkowski, Kiarszys 2014, s. 106–107.

41

Filipowiak, 1966, s. 71, 76; 1973, s. 28; łącznie – Rębkowski, Kiarszys 2014, s. 110–113.

42

Malinowska-Łazarczyk 1982; 1985.

43

Rębkowski 2007, s. 124, 135.

44

Filipowiak 1973, s. 39; Malinowska-Łazarczyk 1982, s. 23–24, 132, a ostatnio Janowski 2014, s. 53–54.

45

Malinowska-Łazarczyk 1985, s. 93; Janowski 2014, s. 54.

46

Najpełniej na temat tych grobów Janowski 2014, tam starsza literatura. W sprawie chronologii i typologii cedyńskich

mieczy z najnowszych prac zob. np. Świątkiewicz 2002, s. 25, 107; Janowski 2014, s. 68, 70.

47

Herrmann, Donat 1979b, s. 35; Kirsch 2004, s. 98.

130

IX wieku, był użytkowany nieprzerwanie aż do XIII wieku, kiedy to zbudowano na nim ceglaną

wieżę obronną

48

. W niewielkiej odległości na północny wschód od grodu znane było od dawna

cmentarzysko szkieletowe, na którym w ostatnich latach dokonano nowych, niezwykle nas tutaj

interesujących odkryć, w tym dwóch bogato wyposażonych grobów

49

. Pochowany w grobie

nr 1 starszy mężczyzna, zmarły najprawdopodobniej na skutek zadanych mu ran, wyposażony

został w miecz typu X Petersena, brązową misę i nóż. Z kolei w grobie nr 5, gdzie przy szkielecie

starszego mężczyzny znaleziono inną metalową misę i żelazne okucie laski, według domysłów

odkrywców również znajdował się miecz, lecz został on jeszcze w przeszłości zrabowany. Całe

cmentarzysko datowane jest, także dzięki znalezionym na nim monetom, na późny wiek XI

i pierwszą połowę XII stulecia

50

.

Jak już wspomnieliśmy wcześniej, wymienione powyżej groby zaliczyć wypada, oprócz kilku

innych, odkrytych poza interesującym tu nas rejonem dolnego Nadodrza, do horyzontu naj-

młodszych elitarnych pochówków z uzbrojeniem występujących na całej zachodniej Słowiańsz-

czyźnie. Zwłoki pochowanych w nich mężczyzn składane były do grobów z charakterystycznymi

48

Herrmann, Donat 1979b, s. 20–21; Kirsch 2004, s. 99, 494.

49

Herrmann, Donat 1979b, s. 21.

50

Biermann et al. 2016, s. 52–60.

Ryc. 1. Dolne Nadodrze z zaznaczonymi rejonami koncentracji grodów (czarne punkty) i cmentarzysk z grobami

zawierającymi miecze (krzyżyki) w XII wieku. Jasnymi punktami oznaczono grodziska o niepewnej chronologii

(grafika K. Zielińska). 1 – Bad Freienwalde; 2 – Oderberg; 3 – Stolpe; 4 – Schwedt; 5 – Gartz/Oder; 6 – Szczecin;

7  – Uznam; 8  – Wołogoszcz; 9  – Neppermin; 10  – Lubin; 11  – Wolin; 12  – Kamień; 13  – Połchowo;

14 – Widuchowa; 15 – Krajnik Dolny; 16 – Raduń; 17 – Cedynia

131

wyznacznikami statusu społecznego w postaci mieczy i elementów oporządzenia jeździeckiego.

W dwóch przypadkach (Uznam, Stolpe) w grobach znaleziono także okucia lasek, interpre-

towanych jako specyficzna oznaka władzy; analogiczny przedmiot odkryto także w bogato

wyposażonym grobie z XII wieku w Usadel

51

. Dostrzegamy jednak pewną drobną odmienność

cmentarzysk, na których groby te odkrywano. Nekropole z Usedom am Hain i Stolpe (podobnie

zresztą jak starsze cmentarzysko cedyńskie nr 2a) cechuje bardzo nieregularna orientacja grobów,

co jest charakterystyczne dla pomorskich i połabskich cmentarzy w okresie przed formalną chry-

stianizacją obszarów, na których występują. Natomiast cmentarzyska w Neppermin i Cedyni

(nr 2) reprezentują nekropole rzędowe, które pojawiają się dopiero w dobie chrystianizacji

52

.

Wykorzystanie dostępnych danych archeologicznych pozwala stwierdzić, że nad dolną Odrą

istniało w pierwszych dziesięcioleciach XII wieku kilka centrów lokalnej władzy, o zróżnicowa-

nym najpewniej charakterze. Naszą uwagę szczególnie zwracają trzy opisane powyżej pokrótce,

z których jeden wolno byłoby hipotetycznie łączyć z tajemniczym Świętopełkiem (ryc. 1). Biorąc

pod uwagę kontekst, w jakim zapisana została wzmianka o odrzańskim księciu i polską per-

spektywę jej autora, w której ogląd sytuacji widziany jest od południowego wschodu, jak także

geograficzne położenie miejscowości, najmniej uzasadnione wydaje się wskazywanie na Uznam.

Trochę więcej argumentów przemawia z kolei za Kamieniem. W takim przypadku kolejne uzasad-

nienie zyskiwałaby dawna hipoteza identyfikująca osobę Świętopełka z poprzednikiem (ojcem?)

Warcisława I. Na szczególną uwagę zasługuje jednak w naszej ocenie odcinek dolnego biegu

Odry, na którym znajdują się grodziska w Cedyni, Stolpe i Oderbergu

53

. Skupisko potężnych

obiektów obronnych, położonych na przeciwległych, wysokich brzegach doliny rzeki, oraz towa-

rzyszące im cmentarzyska z elitarnymi pochówkami zbrojnych zdają się wskazywać na istnienie

tutaj w pierwszej połowie XII wieku ważnego ośrodka władzy politycznej. Trudno oczywiście

jednoznacznie stwierdzić, czy już wówczas związany był on z krystalizującym się władztwem

Warcisława lub jego poprzednika, chociaż wydaje się to mniej prawdopodobne

54

. Wolno raczej

przypuszczać, że była to jedna z istniejących na przełomie XI i XII wieku oddzielnych jednostek

politycznych o zróżnicowanym najpewniej charakterze, i ośrodek władzy, na podbiciu którego

przez Bolesława Krzywoustego skorzystał zachodniopomorski władca

55

.

Bibliografia

Źródła

Ebo

Ebonis Vita S. Ottonis episcopi Babenbergensis, Monumenta Poloniae Historica, series

nova, t. VII, fasc. 2, wyd. J. Wikarjak, K. Liman, Warszawa 1969.

Herbord

Herbordi Dialogus de Vita S. Ottonis episcopi Bebenbergensis, Monumenta Poloniae

Historica, series nova, t. VII, fasc. 3, wyd. J. Wikarjak, K. Liman, Warszawa 1974.

51

Schmidt 1992, s. 28–29.

52

Rębkowski 2007, s. 157 i n.

53

Kiersnowski 1952, s. 525, szukając przed laty miejscowości, od której miało zostać urobione określenie Świętopełka

mianem odrzańskiego brał pod uwagę Oderberg, jednak odrzucił tę możliwość uznając, że tamtejszy obiekt obronny został

założony dopiero w XIII w. przez margrabiów brandenburskich. Dzisiaj wiemy, że gród słowiański funkcjonował tu znacznie

wcześniej, por. uwagi wyżej.

54

Przypomnijmy, że ekspansja księstwa zachodniopomorskiego na ziemie plemienia Wkrzan, położone na lewym brzegu

tego odcinka Odry, datowana jest zazwyczaj dopiero na okres po połowie XII w., zob. Spors 1988, s. 73 i n., 201 i n.; Kirsch

1998, s. 231.

55

W takim też duchu o Świętopełku także np. Rosik 2013, s. 188–189. Por. uwagi Zientary 1970, s. 195.

132

Rocznik świętokrzyski dawny

Monumenta Poloniae Historica, t. II, wyd. A. Bielowski, Lwów 1972, s. 772–774.

Literatura

Ansorge J., Schindler G.

2009 Vom slawischen Burgwall zum pommerschen Herzogschloss – Archäologische Prospektion

auf Wolgaster Schlossinsel, Archäologische Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern,

Bd. 16, s. 108–130.

Beck A.

1969 Die wendische Grabfunde aus Pommern, Baltische Studien NF, Bd. 55, s. 7–32.

Biermann F.

2009 Bootsgrab – Brandgrab – Kammergrab. Die slawischen Gräberfelder von Usedom im Kontext

der früh- und hochmittelaterlichen Bestattungssitten in Mecklenburg und Pommern,

Archäologie und Geschichte im Ostseeraum, Bd. 7, Rahden.

2014 Early Medieval Richly Furnished Burials in the South of the Baltic – Symbols of Ethnic

Identity or Expressions of Social Élites under Pressure, [w:] (red.) P. Bauduin, A.E. Musin,

Vers l’Orient et vers l’Occident. Regards croisés sur les dynamiques et les transferts culturels

des Vikings à la Rous ancienne, Caen, s. 61–69.

Biermann F., Forler D.

2017 Die Burgstadt Usedom zu Zeiten Ottos von Bamberg – neue archäologische Untersuchungen,

[w:] (red.) F. Biermann, F. Rüchhoft, Bischof Otto von Bamberg in Pommern. Histori-

sche und archäologische Forschungen zu Mission und Kulturverhältnissen des 12. Jahr-

hunderts im Südwesten der Ostsee, Studien zur Archäologie Europas, Bd. 30, Bonn,

s. 149–161.

Biermann F., Kerstig T., Roskoschinski Ph., Storch S.

2016 Neue slawenzeitliche Schatz- und Grabfunde von Stolpe an der Oder, [w:] (red.)

F. Biermann, T. Kerstig, A. Klammt, Die frühe Slawen – von der Expansion zu gentes

und nationes. Teilband 1: Allgemeine Beiträge, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte

Mittelauropas, Bd. 81/2, Langenweissbach, s. 51–73.

Biermann F., Rębkowski M.

2007 Usedom-Grobe und Treptow (Trzebiatów)-Belbuck – Herrschafts- und Sakraltopographie

pommerscher Zentralorte im 12./13. Jahrhundert, [w:] (red.) G.H. Jeute, J. Schneeweiss,

C. Theune, Aedificatio terrae. Beiträge zur Umwelt- und Siedlungsarchäologie Mittel-

europas, Studia honoraria, Bd. 26, Rahden, s. 69–78.

Błaszczyk D., Stępniewska D. (red.)

2016 Pochówki komorowe na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza, Warszawa.

Bogucki M., Ilisch P., Suchodolski S. (red.)

2016 Frühmittelalterliche Münzfunde aus Polen. Inventar II, Pommern, Warszawa.

Bollnow H.

1964 Studien zur Geschichte der pommerschen Burgen und Städte im 12. und 13. Jahrhundert,

Köln-Graz.

Cnotliwy E.

2014 Umocnienia obronne wczesnośredniowiecznego Wolina, [w:] (red.) B. Stanisławski,

W. Filipowiak, Wolin wczesnośredniowieczny, cz. 2, Warszawa, s. 197–277.

133

Cnotliwy E., Leciejewicz L., Łosiński W. (red.)

1983 Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, Wrocław-Warszawa-

-Kraków-Gdańsk.

Dobrecki R., Piotrowski A.

2002 Geomorfologia i geologia doliny dolnej Odry, [w:] (red.) J. Janowska, Dolina dolnej Odry,

Szczecin, s. 35–52.

Eggers H.-J.

1939 Das wendisch-wikingische Gräberfeld von Neppermin auf Usedom, Monatsblätter

der Gesellschaft für pommersche Geschichte und Altertumskunde, Jg. 53/10–12,

s. 183–188.

1978 Funde der wendisch-wikingischen Zeit in Pommern, Kiel.

Filipowiak W.

1959 Cedynia w czasach Mieszka I, wyd. 1, Poznań.
1962 Wolinianie. Studium osadnicze, cz. 1: Materiały, Szczecin.
1966 Cedynia w czasach Mieszka I, wyd. 2, Poznań.
1973 Gospodarcze i polityczne znaczenie Cedyni w początkach państwowości polskiej, [w:] (red.)

T. Białecki, K. Sobczak, Tysiąc lat dziejów oręża polskiego, Szczecin, s. 26–27.

1997 Wollin (Wolin) und Kammin (Kamień Pomorski) im frühen Mittelalter, [w:] (red.)

M. Gläser, Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum I: Stand, Aufgaben

und Perspektiven, Lübeck, s. 253–265.

Garczyński W.

1966 Stan badań nad wczesnośredniowiecznym Kamieniem i okolicą, Rocznik Kamieński, t. 1,

s. 109–115.

Herrmann J., Donat P. (red.)

1979a Corpus archäologischer Quellen zur Frühgeschichte auf dem Gebiet der Deutschen Demo-

kratischen Republik (7. bis 12. Jahrhundert), 2. Lieferung, Berlin.

1979b Corpus archäologischer Quellen zur Frühgeschichte auf dem Gebiet der Deutschen Demo-

kratischen Republik (7. bis 12. Jahrhundert), 3. Lieferung, Berlin.

Hofmeister A.

1938 Genealogische Untersuchungen zur Geschichte des pommerschen Herzoghauses, Greifswald.

Horoszko G.

1998 Naśladownictwo denara karolińskiego z Kamienia Pomorskiego, Wiadomości Numizma-

tyczne t. 42, z. 3–4, s. 183–187.

Janowski A.

2014 Groby 558 i 1120 z Cedyni na tle wczesnośredniowiecznych zachodniopomorskich pochów-

ków z mieczami, [w:] (red.) P. Migdalski, Civitas Cedene. Studia i materiały do dziejów

Cedyni, t. 1, Chojna-Szczecin-Cedynia, s. 53–104.

2015 Groby komorowe w Europie środkowo-wschodniej. Problemy wybrane, Szczecin.

Kiersnowski R.

1951 Kamień i Wolin, Przegląd Zachodni, R. 7, z. 9–10, s. 178–225.
1952 Świętopołk – „dux odrensis”, Przegląd Zachodni, R. 8, z. 3–4, s. 506–529.

Kirsch K.

1998 Die östliche und südliche Uckermark in jungslawischer und frühdeutscher Zeit (11.–14. Jh.),

[w:] (red.) H. Lübke, Struktur und Wandel im Früh- und Hochmittelalter, Stuttgart,

s. 231–240.

134

2004 Slawen und Deutsche in der Uckermark. Vergleichende Untersuchungen zur Siedlungs-

entwicklung vom 11. bis zum 14. Jahrhundert, Stuttgart.

Kossmann O.

1971 Das unbekannte Ostseeland Selencia und die Anfänge Pommerns, Zeitschrift für Ost-

forschung, t. 20, s. 641–685.

Kowalenko W.

1954 Piana, Świna i Dziwna jako szlaki osadniczo-komunikacyjne Słowiańszczyzny Bałtyckiej

VIII–XIII w., Przegląd Zachodni, R. 10, z. 1–2, s. 1–90.

Krawiec A.

2015 The concept of space in the chronicle of Gallus Anonymus, the mental geography of its autor,

and their significance for the controversy on his place of origin, Acta Poloniae Hictorica,

vol. 122, s. 25–46.

Kurnatowska Z.

1997 Die Christianisierung Polens im Lichte der materiellen Kultur, [w:] (red.) P. Urbańczyk,

Early Christianity in Central and East Europe, Warszawa, s. 101–121.

Labuda G.

1975 Świętopełk, [w:] (red.) G. Labuda, Z. Stieber, Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 5,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 586–587.

1988 Wolinianie – plemię pomorskie czy wieleckie?, [w:] (red.) G. Labuda, S. Tabaczyński,

Studia nad etnogenezą Słowian i kultury Europy wczesnośredniowiecznej, t. II, Wrocław-

-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 65–76.

Lampe W.

1973 Usedom das Zentrum terra Wanzlow, Bodendenkmalpflege in Mecklenburg, Jahrbuch,

R. 1972, s. 223–241.

Leciejewicz L.

1959 O położeniu słowiańskiego grodu w Kamieniu, Studia i Materiały do Dziejów Wielko-

polski i Pomorza, t. 5/1, s. 5–22.

1962 Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim, Wrocław-Warszawa-Kraków.
1976 Sporne problemy genezy niezależności politycznej miast przy ujściu Odry we wczesnym

średniowieczu, [w:] (red.) M. Biskup et al., Ars Historica. Prace z dziejów powszechnych

i Polski, Poznań, s. 295–309.

1993 Ośrodki władzy państwowej w księstwie zachodniopomorskim w XII w., [w:] (red.)

S. Moździoch, Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI–XII wieku w Europie Środkowo-

-Wschodniej, Wrocław, s. 63–76.

Maleczyński K.

1975 Bolesław III Krzywousty, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Malinowska-Łazarczyk H.

1982 Cmentarzysko średniowieczne w Cedyni, t. I–II, Szczecin.
1985 Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Cedyni w latach 1976–1985, Materiały

Zachodniopomorskie, t. 31, s. 85–115.

Piskorski J.M.

2002 Pomorze plemienne. Historia – Archeologia – Językoznawstwo, Poznań.

Porzeziński A.

2012 Osadnictwo ziemi cedyńskiej we wczesnym średniowieczu. Archeologiczne studium osadnicze,

Chojna.

2013 Badania wykopaliskowe na grodzisku w Cedyni (stanowisko nr 1) w latach 1958–1959

i 1961, [w:] (red.) P. Migdalski, Cedynia i okolice poprzez wieki, Cedynia-Szczecin,

s. 87–109.

135

Porzeziński A., Garczyński W.

2006 Archeologiczne badania rozpoznawcze w Kamieniu Pomorskim w 1958 roku, Materiały

Zachodniopomorskie, Nowa Seria, t. II/III, s. 177–270.

Powierski J., Śliwiński B., Bruski K.

1993 Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk.

Rębkowski M.

2007 Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne, Szczecin.
2015 Christian mission, state formation and the changes in burial customs. The case of Pomerania,

Archaeologia Polona, vol. 48, s. 254–265.

2016 Od grodu książęcego do rezydencji prepozyta kapituły. Lubin w XI–XVI w., Archaeologia

Historica Polona, t. 24, s. 59–74.

Rębkowski M., Kiarszys G.

2014 O niektórych problemach badawczych związanych ze średniowieczną Cedynią, [w:] (red.)

P. Migdalski, Civitas Cedene. Studia i materiały do dziejów Cedyni, t. 1, Chojna-Szczecin-

-Cedynia, s. 105–124.

Rosik S.

2010 Conversio gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław.
2013 Bolesław Krzywousty, Wrocław.

Rymar E.

2005 Rodowód książąt pomorskich, wyd. 2, Szczecin.

Schmidt V.

1992 Lieps. Die slawischen Gräberfelder und Kultbauten am Südende des Tollensesees, Beiträge

zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, Bd. 26, Lübstorf.

Sikora J.

2014 Groby wojowników, groby z bronią. Uwagi o wczesnośredniowiecznym rytuale deponowa-

nia uzbrojenia w grobach, [w:] (red.) W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Królowie i biskupi,

rycerze i chłopi – identyfikacja zmarłych, Poznań, s. 297–311.

Spors J.

1981 Ośrodki stołeczne państwa zachodniopomorskiego w XII i pierwszej połowie XIII wieku,

Materiały Zachodniopomorskie, t. 27, s. 209–234.

1988 Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego. XII – pierwsza

połowa XIII w., Słupsk.

Świątkiewicz P.

2002 Uzbrojenie wczesnośredniowieczne z Pomorza Zachodniego, Acta Archaeologica Lodziensia,

nr 48, Łódź.

Wojciechowski Z.

1952 W  sprawie Świętopełka, „księcia odrzańskiego”, Przegląd Zachodni R. 8, z. 3–4,

s. 700–701.

Zientara B.

1970 Polityczne i kościelne związki Pomorza Zachodniego z Polską za Bolesława Krzywoustego,

Przegląd Historyczny, t. 61, z. 2, s. 192–232.

prof. dr hab. Marian Rębkowski

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich

ul. Kuśnierska 12/12a

70-536 Szczecin

e-mail: [e-mail]