1






























Mamże wam powtórzyć ją wyrazy i stylem, jakimi poczciwy wieśniak opowiadał?
Ciężko by wam było jej słuchać panowie czytelnicy, nieprzywykli do tak długiej a
tak prostej powieści. Lubicie wy prawda kury, ale kiedy wam je kucharz przyprawi
truflami[1], podleje sosem i do niepoznania ubierze po swojemu, tak że kura
będzie się mogła nazwać pulardą[2] i nie dosmakujecie się w niej kwoczki kusej,
która wczoraj jeszcze wesoło grzebała na śmiecisku. To się właśnie dzieje i z
powieścią, lubicie prostą powieść z wiejskiego śmieciska, która jeszcze wczoraj
była żywa i trzepotała skrzydłami; ale trzeba ją wam ubrać, przyprawić, smak jej
zaostrzyć. Pojmując to dobrze, postanowiłem dla waszej zabawki, zepsuć moim
opowiadaniem prostą Sawki historię.

Sawka Karpowicz (takie było nazwisko jego rodu, bo i chłopi je mają z
przeproszeniem jaśnie wielmożnych). Sawka urodził się we wsi hrabiego
Gronostajskiego, leżącej na wesołym i urodzajnym Wołyniu, który ubrany w zielone
gaje i złocone łany, przecięty rzekami i strumieniami niebieskimi wygrzewa się
spokojnie na słońcu, nie kłopocąc o swoje jutro, wycinając zielone gaje,
rozsypując złote ziarno swych łanów i dając zarastać rzekom swoim i stawom.

O! na Wołyniu to życie; tu szlachetka jaki taki jeździ, je, pije, ubiera się jak
litewski pan, a pszenicy przedaje więcej niż cały klucz[3] gdzie indziej...

Na Wołyniu to życie, ale nie chłopowi... Biedny Sawka urodził się na Wołyniu,
gdzie pędzą na pańszczyznę od niedzieli do niedzieli, najmują parobków na flisy,
sadzą dziewczęta w sukiennie ciemne i smrodliwe[4], wydzierają ostatki za daniny
i czynsze, a w dodatku powiadają chłopom jak na szyderstwo, że się dobrze mają i
mieć powinni.

W starej chacie, stojącej na końcu sioła, niedaleko paradnej karczmy bogatego
arendarza, ujrzał dzień biały i ujrzawszy zapłakał Sawka, bo przeczuł życie

nędzy, pracy, znoju i ciężkiego poddaństwa. Matka jego, Hrypina, leżała sama na
mizernym łóżku; w chacie wszystkich tego dnia wygnali na pańszczyznę. Był to
czas żniwa i kosowicy[5]; mąż poszedł z kosą, brat z sierpem, siostra z
przewiąsłami na jarzynny łan, dzieci pozabierali na pastuszków, do ogrodu
pańskiego i Bóg wie gdzie. Jedno ty1ko pozostało, co jej wody podawszy, gdy ją
bole wzięły, pobiegło po starą Czyżychę. Czyżychy przecie ekonom na pańszczyznę
nie wygnał, bo jej ekonom się obawiał trochę, choć się do tego nie przyznawał.

Stara Czyżycha była czarownicą, babą lekarką, płaczką na wszystkich pogrzebach,
swachą na wszystkich weselach, kumą na wszystkich chrzcinach. Bez niej się nic
dobrego i nic złego w wiosce nie stało.

Kto z nią żył zgodnie w wiosce, dobrze mu z tym było, kto ją zaczepił, ruski
miesiąc popamiętał. Bo Czyżycha nasyłała płaksy na dzieci, kręciła zawiertki w
zbożu, osypywała... miała choroby i nędzę na swoje posługi... a komu licha
nawarzyła, to się z niego łatwo nie wyskrobał.... A komu drużbą Czyżycha, to go
w najcięższym razie wspomoże... Chłopak od Hrypiny pobiegł po Czyżychę.

Zastał ją na progu chałupy, co stała pod cerkwią starą; siedziała znachorka na
progu, podparłszy się ręką pod brodę, suszyła ziele jakieś na słońcu. A jak
postrzegła chłopca z daleka, nim słowo powiedział, odgadła z czym przyszedł.
- Dobry deń, matko!
- Dobry deń, synku... Do Hrypiny pewnie chcesz mnie prowadzić. Jej to już czas
byłoby rodzić, bo donosiła syna do pory... powiedzcie, że zaraz idę.

A chłopiec jak stał, tak ze strachu i podziwienia wrył się i nie wiedział co
począć; aż mu Czyżycha powiedziała:
- Nie stój, Parchomie, i nie wyszczerzaj zębów, a ruszaj nazad do chaty, bo tam
matce wody nie ma komu podać, pewnie ekonom wszystkich wygonił w pole, ta i na

łąki.

I chłopiec zawrócił się, pobiegł do matki i krzyczącą w bolach pocieszał.
- Nie turbujcie się matuniu, Czyżycha zgadła, żeście słaba i oto już tu idzie...
tylko co jej nie widać.

Aż za chwilę z garnuszkiem pod pachą, z pękiem ziela różanego w ręku, wtoczyła
się Czyżycha i do łóżka słabej przyszła.
- Dobry deń, matko Hrypino - rzekła - syna rodzicie, pociechę na stare lata...
Da Bóg będą chrzciny ta i miód! Nie frasujcie się, nic wam nie będzie. Ciężko to
rodzić paniom białym, co w sobie dzieci duszą, siedząc a wzdychając za stołem,
ale nam choć z tym łatwiej! Żeby czego jak tego! jest kowal, kowalicha, to
będzie tego licha! Ale złe przysłowie, bo dzieci Boży dar i pomoc, i pociecha na
starość...

I tak mówiąc, żartując, kadząc, uwijając się, śmiejąc, dodając odwagi biednej
Hrypinie, Czyżycha przyjęła na świat przychodzącego Sawka.
- A co, nie mówiłam, że syn będzie! - zawołała. - Dał Bóg syna, matko! cieszcie
się.

I podała dziecię obmyte Hrypinie, która je pobożnie pobłogosławiła, a chłopaka
pchnęła na łan skarbowy do ojca, aby mu dał znać o synie...
- Niech się ojciec u ekonoma wyprosi - powiedziała - ta i przyjdzie gotować się
na chrzciny. Choć to jeszcze u was przednówek, bo za pańską pszenicą ledwieście
sobie pewnie kopę zielonego żyta pochwycili na kaszę; ale trzeba się zastawić u
Żyda, byle sute chrzciny wyprawić dla syna. Już taki postawi Hryćko krupniku i
miodu, i oleju wybije, bo to post, będziemy jedli i pili na zdrowie trzeciego
chłopca, jak pili my i jedli za tamtych dwóch, ci się zdrowe chowają.
- Gdzie nas tam na chrzciny stać - słabym głosem powiedziała Hrypina - ciężej to

teraz jak bywało. Dawniej z roku na rok co zeszło, teraz i sukmanę na przednówku
przedali za chleb z kartoflami ledwie dopędzili do nowego żyta...
- Cicho - przerwała stara - cicho! nie skarżcie się, a bądźcie dobrej myśli...
Jakoś to będzie. Dał Bóg syna, to da i na syna. Ot i ja tam od siebie przyniosę,
i u was się co taki w bodni[6] znajdzie i arendarz pokredytuje na to, co tam Pan
Bóg z pola da... A taki będą wesołe chrzciny.

To mówiąc, kręciła się baba koło Sawki, który krzyczał wniebogłosy, jakoby
wymawiał matce, że go na świat biały wydała, gdy jej o to nie prosił.

Tymczasem nadszedł ojciec z łąki z kosą na ramieniu i z płaczem radosnym syna
wziął na ręce.
- Nu, dał wam Bóg trzeciego - powitała go Czyżycha cieszcie się Hryćko, a
pocałujcie Hrypinę. Tęgi chłopak, kiedyś was wyręczy, a wy będziecie jedli
spokojnie kaszę za piecem. Idźcie tymczasem bić olej, ta i po wódkę poślijcie,
bo się tu nie obejdzie bez niej. A nie żałujcie na chrzciny.
- Kiedyż bo ciężko, matko Czyżycho - ozwał się Hryćko...
- Oj, nie gadajcie tego - przerwała mu stara. - Wy to zawsze lubicie się
skarżyć, a takić to żyjecie jakoś. Jest na polu, będzie w stodole i na stole...
nie pomrzemy z głodu, ot i ja wam coś przyniosą, pobiegnę.

I wyszła, a Hryćko pozostał, ale nie z założonymi rękoma koło łóżka, poszedł
zaraz w drugą stronę szukać po kątach i wyciągać gdzie co było lepszego, aby
uczcić chrzciny swojego trzeciego.
A choć we wsi było dość pusto, bo kto nie wyszedł w pole na łan pański, to na
swój wyruszył, uciekając z chaty, aby go choć o pół dniu ekonom do jakiej roboty
nie wygnał, wkrótce do Hrypiny zbiegać zaczęły stare sąsiadki i młodsze z pola
nawet, którym szczególny fawor[7] ekonoma dozwolił tego. Biegły jedne z
życzeniami, drugie z radami; te pożyczały, czego brakło; tamte w robocie

pomagały wesoło - i zaruszało się w pustej chacie, ożyło, zakipiało gwarem.

Cóż dopiero gdy z zachodzącym słońcem powróciła gromada z pola! Dopiero to
toczył się kto żył do Hryćkowej chaty. I było tak aż do chrzcin i dzień jeszcze
po chrzcinach, bo sute były, a wódki na wódki na nich nie brakowało i popili się
kto żyw był, nawet gumienny, łanowy, wójt, pop, diak i starosta cerkiewny.

Otóż jak przyszedł na świat Sawka, który urodziwszy się płakał, płakał przy
chrzcie, gdy się wszyscy śmieli, płakał ciągle, choć mu się jeszcze uśmiechało
wszystko i pełna pierś matki wróżyć zdawała dostatnie życie.

Mamyż mówić, jak się wychował? Jest-li wychowanie jakie, wyobrażenie wychowania
u naszych wieśniaków?... Co umieją, czym są, tym się stają, sami o tym nie
wiedząc i bez pracy tych, co ich otaczają. Świat im się daje poznać, uderzając
ich w oczy całą nagością swoją, potrzeba pracy, konieczność cierpienia, nie
słowy, ale rzeczą przechodzi do ich serca...

Zaledwie pierś matki wyschłą porzucił i czołgać się począł, chłopak zdany na
ręce mało co starszej siostry lub brata, wygrzewa się w piasku lub płocie przed
chatą razem z kurami domowego śmieciska i starą lochą, gospodynią podwórza...
Często krzykiem i płaczem okupuje on kawałek chleba, zimny kartofel, który
zgłodniałemu nie prędko matczyna ręka podaje. Często o kromkę spleśniałą walczyć
musi z równie głodnymi psem i kotem, uczy się wzywać litości i nie darować
swego... wydziera matce płaczem, zwierzęciu napastnemu siłą. Lecz oto rośnie
chłopię na słońcu, na deszczu, na wygrzanej ziemi, mimo niedostatku, mimo głodu,
rozrasta się jak roślina, której ziarno ma tyle siły, że jej z ziemi nie
potrzebuje, i karmi się potężnie na wydmie piaszczystej... Ledwie powstał na
nogi, nie może zostać bezużytecznym w chacie; większy już jego kawałek chleba,
większa miska strawy, ale tuż praca, tuż obowiązki zaraz. Jeszcze na niepewnych

kołysze się nogach, już pasie gęsi na wiejskim wygonie, już pilnuje cieląt,
które szukają zielonej trawy w burzanach[8] dzikiego bzu, za wsią rosnących; już
ojcu nosi dwojaczki w pole, już w chacie tysiące posług czynić musi. I nie
zapłacze dziecina od znoju i pracy, chyba go psy nastraszą, chyba mu się garnki
potłuką i matka obije, i ojciec za czuprynę podgoloną wytarga... Już mały, a
potrzebny - i rozum mu rośnie z siłami.

Patrzcie, co umie Sawka, choć on chłopięciem takim ledwie, jakie u panów chodzi
z niańką na paskach... W cerkwi żegna się i czołem bije, gdy wiodą zmarłego z
bochenkiem chleba na białej trumnie, on rzuci garść piasku pod koła wozu; gdy
pan przejeżdża, on się do ziemi pokłoni, aż długimi włosy proch przed nim
zamiecie; on wie, gdzie wypas wolny, gdzie szkoda; on zna wieś i chaty; on
poznał miary; on odróżni swoje bydełko od cudzego, swoje siedmioro owiec od
sąsiednich, choć i te, i te czarne i kudłate; on wie drogę do siół sąsiednich,
do lasu, do karczemki na rozdrożu, gdzie ojciec często przesiaduje... A w głowie
chłopca już obrazy świata i wyobrażenia obowiązków ułożyły się porządnie i
wybiły dobitnie na wieki. On już dojrzał nie odrósłszy od ziemi; on wszystko wie
i niczego nie ciekawy wkrótce, a wszystkiego zazdrosny. A nikt, nikt nie
powiedział mu jeszcze co dobre, co złe; on dobre tłumaczy korzyścią, a złe -
cierpieniem, posłuszeństwo - strachem, miłość potrzebą. O biedne, stokroć biedne
dziecię! i dziwujecie się potem, że z seciny wyrastających samopas, dziko jak
chwasty pod grotem dzieci, wyrośnie dziesięć ostów i pokrzyw? Dziwcie się
raczej, że same osty i pokrzywy nie rosną.

A jednak kwitną i róże dziko, kwitną i lilie wonne wśród chwastów, bo Bóg dobry
i gdzie nie uczą ludzkie usta, tam uczy we śnie, czy marzeniem, uczy przeczuciem
anioł stróż, duch Boży i przychodzą im cnoty do serca jak nasiona niebieskich
kwiatów nad wody, nie wiedzieć skąd, nie wiedzieć jak... Nieraz prawda, sto razy
na kielichu będzie kropla błota, na liściu plama rdzawa; ale jak się błotem nie

umazać, rdzą nie zarazić, rosnąć w błocku na rudawinie? Darujcie im plamy!

Tak rosnął Sawka z drugimi dziećmi, grzejąc się na progu chaty, póki się nie
zerwał na nogi. Jeszcze czasem macierzyńskie oko zajrzało na dziecinę, póki
chodzić siły nie miała, ale wtedy poczęła się praca; i wtedy już nieraz pilnował
Sawka schnącej na słońcu pszenicy, hreczki, prosa, od ciekawych kur i jędycząt.
A choć siły nie miał odpędzić natrętnego nawet wróbla, to krzyczał, póki kogo
silniejszego nie wywołał z chaty. A potem gdy począł chodzić, już był ojcu i
matce posługą... udźwignął dwojaczki, mógł dzbanek przynieść z wodą, ognia w
garnku pożyczyć od sąsiada.

I zaraz myśleć począł, a pierwsze, co się w małej głowie jego pomieściło, było:
trzeba na chleb pracować.

Z tą myślą rosnął postępując od straży gęsi do pastuszenia cieląt, wyganiania
owieczek, do chwili wielkiej, chwili wyjścia na człowieka, gdy został
poganiaczem u pługa i trzaskał z bicza za kluką[9] bron skarbowych.

Sawka był jednym z najroztropniejszych chłopców we wsi, z oczu jego biła
pojętność i ta żądza ciekawa nauczenia się czegoś, stania się użytecznym. Nigdy
nie zaleniwiał, nigdy nie zapragnął spoczynku, nigdy się nie odkradał od pracy,
zawsze był do niej gotów, z uśmiechem, z poskokiem.

W wolne chwile on dumał na progu chaty o jutrzejszej robocie lub budował te
młynki na wezbranych strumykach pośród drogi, któreście nieraz może po wsiach
widzieli. Kochali też rodzice najmłodsze dziecię; ale kochali po swojemu, nie po
naszemu. Większą kromką chleba, tłuściejszą miską strawy liczbą kartofel,
tłumaczyła się ta miłość rodzicielska, która inaczej objawić się nie mogła.
Rzadki był uścisk matki, rzadszy pocałunek ojca, a najrzadszy wzgląd na młode

lata, gdy szło o pomoc w pracy. Ale gdy zasypiał przykryła go matka swoją świtą,
ojciec sprawił buty za ostatni grosz i białą uszył sukmanę, naszywaną sznurami z
kapturem, w której Sawce było, jak się czerwonym pasem podpasał, tak wesoło, że
się śmiał nieustannie, idąc do cerkwi, w cerkwi samej i powróciwszy jeszcze, gdy
już chowali białą sukmanę i zdjęli kraśny pas.

I tak szły mu te szczęśliwe lata młode... już w pracy ciężkiej na wiek,
przecięte tylko niewielą przyjemnościami. Ale jak było, było mu dobrze i nie
skarżył się.

Tak Sawka dobiegł lat kilkunastu i został chłopakiem, liczącym się w chacie
potrzebnym. Już się rodzicom wypłacił, matce za chwilę boleści, ojcu za pas i
sukmanę.

Dotąd wesoły był i raźny, ale niedługo, niedługo; bo też Bóg zesłał na chatę
ciężkie lata. Naprzód zmienił się dawny ekonom, który jakkolwiek ciężki, dawał
się przecie ubłagać włóczebnem[10], kwaterką, czarnymi oczyma dziewcząt i
pokłonami panów gospodarzy. Hrabia, właściciel wioski, wyjechał nagle,
zostawując rządy chciwemu pełnomocnikowi, który zaraz pozmieniał podręcznych i
nowy uciążliwszy jeszcze niż kiedy porządek wprowadził. Nie dość, że nie było
karbów, tabeli i pańszczyzny, nie dość że dni kobiece nie liczyły się za nic, że
prządki w dzień szły do rządcy na folwark, nie dość, że trzeba było wychodzić z
chaty, gdy szarzało na dzień, czekając nieraz świtu w polu, ale jeszcze
potworzono daniny i osypy nowe, którymi przemyślny plenipotent[11] zwiększał
swoje dochody.

Padła na całe sioło żałoba i nastały dni okropnego ucisku. Nikt skarżyć się nie
śmiał, bo któż nie wie, co skarga podwładnych? Za skargę wyciśniętą nadużyciem,
karzą gorzej niż za nieposłuszeństwo, niż za swawolę i bezprawia... łatwiej

darują złodziejowi, niż temu co się śmie skarżyć, choć Bóg widzi, że nieraz
wytrzymać trudno, nie podobna!

Nowy ekonom, jak zwykle nowi, począł od chłost niemiłosiernych, od zaszczepienia
grozy i wpojenia posłuszeństwa. Było czy nie było za co, on bił i bił od rana do
wieczora. A gdy który, do rządcy poszedł i poskarżył się, to rządca poprawił
jeszcze po ekonomie... Pan był daleko, Pan Bóg wysoko, jak mówi proste
przysłowie: a rosa oczy wyjadała.

W chacie Sawki nie było mołodycy hożej, co by uśmiechem wyciśniętym strachem
ekonoma poskromić mogła; nie było dostatku, którym by się dał ująć; sjemia[12]
niewielka, a gnali ich bez ustanku. Starszego brata zajęli na pastuszka do owiec
i odebrawszy go, choć za to nie odliczali ani pańszczyzny, ani dni letnich, ani
kop, ani czynszu, jeszcze go chacie karmić kazali. Drugi brat chodził za pługiem
jako tako na swoim polu, toteż nie postał w chacie dnia jednego. Ojciec raz wraz
szedł do pracy, matka podobnie... Ledwie się czasem jeden Sawka zostawał u
wygasłego ognia, zimną strawę roznosząc na cztery strony, ojcu, matce i braciom!
Ciężkie było życie, a wzdychając podoływali mu jednakże, tylko starszy brat bity
co dzień we dworze, popuścił głowę i ręce, pobladł, zachorzał, zakaszlał,
zachrypiał słabnął chodząc za owieczkami... i w jesieni umarł.

Jak umarł, to mu zblili z czterech opółków[13] trumienkę i przedali pas, żeby
dobrodziejowi za pogrzeb zapłacić, i popłakała matka, i zadumał się ojciec, i
zawodzili na pogrzebie, wiodąc go na mogiłki, a gdy pochowali, zapili,
powzdychali, postawili krzyżyk w głowach, położyli kamień na nogach, posadzili
brzozę na piersi, ta i zapomnieli o Parchomie...
- Tak mu było przeznaczono! - mówiła Hrypina płacząc. A ojciec powtarzał:
- Pójdziemy i my za nim!


A stara Czyżycha, co się jeszcze włóczyła, nałajała ojcu i matce.
- Porzućcie narzekać... Bóg dał, Bóg wziął, a kto jemu życia skrócił, ten
odpowie za niego. Wam jeszcze dwóch zostało, nie każdy i tyle ma... nie
zakładajcie rąk, otrzyjcie oczy, ta do roboty.

Tak się stało, w tydzień, przy pracy, przy doskwierających trudach, musieli
biedacy zapomnieć o starszym synu... A na miejsce najstarszego wzięto średniego
z chaty, choć ojciec trzy razy ze łzami prosił ekonoma, aby mu go zostawił, choć
dziesięć razy matka podchodziła do ekonomowej i wyniosła z domu do ostatniej
kury, do ostatniego lnu dziesiątka. Ekonomowa gładziła ją pod brodę, brała
podarki, obiecywała instancję[14] do męża, a dlatego[15] chłopaka nie puszczali.
Gdy Hrypina ostatni raz z próżnymi rękoma przyszła na folwark, zbyła ją pani
Wolska kwaśną miną i na tym się skończyło. Hrypina milcząca, z suchymi oczyma
powróciła do chaty. W chacie rady dać sobie nie było można, nie było nieraz komu
jedzenia gotować, gdy gospodarza i gospodynie wójt wypędził, a jeden Sawka
pozostał; jeśli i tego nie użyto jeszcze. Hryćko chodził zasępiony, blady i
siadywał w progu chaty, patrząc w milczeniu na mogilnik, który widać było na
wzgórzu, między brzozy i dębami, najeżony krzyżami i posypany mogiłkami.

A Czyżycha, która się jeszcze włóczyła, pocieszała ich po swoi temu, wyschłą
kiwając ręką przeciw dworu:
- Było dobre, nastało złe; przejdzie złe, dobre będzie. Nie wiekować tu jemu,
nie stanie ekonoma, a taki chłop chłopem zostanie.
- Ależ matko nie wytrzymamy! - mówił Hryć...
- Ej, wytrzymacie i przetrzymacie jego - szepleniła stara. - Wierzcie mnie,
przebyła ja wiele. Byli tu już różni... pamiętają ludzie pijaka Litwina i łotra
tego, co to go pan uwolnił, a z chłopa kapotowym[16] zrobił; co się znęcał nad
nami, jakby nie nasz był. Wzięli taki diabli obudwóch, a my zostali...


I szła dalej pocieszać, leczyć, babić[17], swatać i zawodzić z płaczkami.

Tymczasem miesiące za miesiącami płynęły, a ludziom się nie polepszało; owszem,
widno było, spojrzawszy po wsi, jak w niej rządy sprawiano.

Nie te to już sioło było co przedtem, z białymi chatami, z ryczącym, tłustym
bydełkiem, z wesołym ludem, który raźny, ochoczy do pracy, biegł na hulankę
niedzielną do karczmy i białymi świtami, kraśnymi pasami, sutymi czapkami
popisywał się w cerkwi... Chaty czarne i okopcone stały gdzieniegdzie waląc się
i przechylając w tę i ową stronę... bydło chude, wymęczone, słabe, wracało z
paszy z wyciągniętymi bokami; ludzie smutni chodzili w powszedni dzień i święto
w czarnych koszulach, a obdartych świtach. Niedziela nie gromadziła ich do
cerkwi, bo się wstydzili pokazać w niej ze swoim ubóstwem; nie szli też ze
skrzypki i cymbałami do karczmy, bo i pohulać za co nie było; ale gwałcąc dzień
święty, musieli nieboracy, gdy im czasu w tygodniu robić co sobie nie
zostawiono, biec na swoje pola i sianożęci. Chudoba wypadła[18], owcy wilcy
wychwytali, świnie wystrzelali w szkodzie, drób wyszedł na podarki, ludzie
chorzeli i marli... pusto było na siole. A dwór nie zważał na to - i rządca, co
był najechał na folwark dwoma jednokościstymi[19] szkapami, czwanił się[20]
teraz w koczobryku[21] piątką koni w krakowskich chomątach. Ekonom, co się
przywlókł na mizernej kobylinie, wioząc za sobą na wołowej furmance żonę z
bladymi dzieciakami i zielony kuferek lekki, bo pusty, jeździł teraz
nejtyczanką[22] trzema gniadoszami i palił zalibocki[23] tytoń z piankowej
fajki.

Lecz wróćmy do Sawki. I Sawka stracił wesołość przy pracy nad siły; ale nie
skarżył się przed rodzicami, bo widział, że oni temu nie winni i rady nie dadzą,
pracował z nimi, stękał z nimi, pomagając im i w robocie, i w żalach. Był to już
chłopak dorosły, co sam wiódł pług na pola, sam jechał do lasu, nieraz starego

ojca wyręczył.

Ojcu też już chorzało się i głowa posiwiała, i nie golona porosła broda, i plecy
się pochyliły, i nogi drżały. Matka także nieboraczka złamała się w pracy
ustawicznej, zestarzała się i kaszlała jak Parchom, a za kaszlem mówić często
nie mogła. I nie było już Czyżychy, co by jej ziela jakiegoś pić dała, bo starą
Czyżychę wywieźli na mogiłki i pochowali, gdzie prosiła, pod starym dębem zwanym
dębem Iwana. A ten Iwan był to sławny niegdy bogacz na wsi, ale dawno temu
pomarł, kiedy mu już stary dąb wyrósł nad głową; tylko go jeszcze przecie
wspominali, bo był bogaty jak pan, i gdyby był chciał, to by był wioskę zakupił,
tak miał wiele pieniędzy pozakopywanych w ogrodzie, w chacie, stodole... I
znaleźli ich trochę po śmierci, a resztę gdzieś tak ukrył, że nie mogli
natrafić. Kopali synowie, kopał dwór, ale na próżno...

Otóż tam i Czyżychę koło niego pochowali, bo była jego rodu, z tej samej chaty,
która zubożała nareszcie i upadła tak, że pole pustką zostało i dwór je sobie
zasiewał, zostawiwszy tylko z łaski kawał ogrodu starej Czyżysze.

Ojcu staremu przychodziło nieraz na myśl ożenić którego syna; ale starszy przy
dworze był u owiec pastuchem, a młodszy, choć i lata miał jak trzeba, to ciężko
go było ożenić bez pomocy dworu, bo chata podupadła, a na wesele to taki zawsze
trzeba i na wódkę, i na korowaj[24], i na podarki, i dla popa, i na wszystko.
Wesela nie zbyć wiatrem i słowem. A tu bardzo a bardzo zdałaby się młoda synowa
w domu, bo Hrypina chrypiła i kaszlała coraz to gorzej, i sąsiadki nieraz z
litości strawę przychodziły gotować, bo ona leżąc większą część roku, nie
zdążała nawet tego.

Jednego wieczora słyszał Sawka, jak do ojca chaty wszedł stary sąsiad Jurko...
siedli na ławie pod piecem i zaczęli rozmawiać po cichu.

- A co to będzie z nami? - rzekł Jurko - toć to, Hryćku kumie, co godzina to
nowina, coraz gorzej a gorzej... A pókiż tego będzie?...
- Sam Pan Bóg wie póki...
- Nu, czas żeby się to skończyło, dalej nas pogubi ze szczętem psia wiara
Lach[25] bez sumienia...
- Nie gadajcie tak głośno, znajdzie się, co posłucha i do dworu poniesie...
- Bierz diabeł i dwór, i donoszczyków - ozwał się Jurko niedługo już panowanie
ich się skończy.
- Nu, to jak?
- Nie wiecie co zrobił łysy? (tak zwali ekonoma).
- Mało on narobił?!
- Wczoraj tak obił Denisa Pilipowego, że się położył i pewnie nie wstanie.
Będzie sąd, zjadą z miasta, ta i powiemy, co on tu wyrabia...
- Oj, oj i bardzo go nastraszycie - odparł Hryćko - licho go nie weźmie!
Wytrzęsie połowę trzosa, co go nabił przez ten czas, jak się nad nami znęca -
zapłaci i wysiecze na nowo tych, co przeciw niemu poświadczą,
- Nu, niechaj choć zapłaci - rzekł Jurko.
- A jak będzie goły, gorzej nas będzie darł - odparł Hryćko. - Uważaliście, że
teraz taki zwolniał, jak poszył się[26], i śpi dłużej i na polu nie siedzi jak
dawniej. Niech no zholeje[27], będzie znowu taki diabeł, jak był.

Jurko pokiwał głową i zamilkł.
- A kto wie, może my go wysadzim. Hryćko westchnął.
- Niedoczekanie nasze.
- Poprobujem - rzekł Jurko - niech no cała gromada panom sąsiadom zacznie
śpiewać, co tu było, co z nami wyrabiał, jak się znęcał, jak zdzierał; taki oni
nie dadzą mu tu rządzić. Wszakże i niedaleko w Hrehorowie było tak w kubek[28] z
ekonomem i wypędzili go.
- Poczekajcież, niechaj Denis umrze.

- Już ja nikomu śmierci nie życzył - rzekł Jurko - i Denis mnie krewniak, a
niechajby umarł, boby wioskę wybawił i my o nim jak o dobrodzieju wspominali.

Gdy to mówili, wpadła z płaczem Pilipowa zawodząc:
- Oj dziecież ty moje, oj synkuż ty mój, na to ja ciebie hodowała, na to ja
ciebie karmiła, na to ja pielęgnowała, żeby stara po tobie płakała...
- Co wam? - spytał Hryćko.
- Oj! - zapłakała stara - Denis mój, Denis...
- Zachorował ta i wyzdrowieje - rzekł Hryćko...
- Oj! nie chorować już jemu - wołała matka - a zdrowemu leżeć w czarnej ziemi.
- Umarł! - krzyknął Jurko chwytając się[29] z ławy.
- Oj biednaż ja sierota, bez mego gołąbeczka, bez mego sokolika, bez mego
Denysa! bez mego syna! Oj! biednaż ja stara, z kijem mnie i z torbą w świat. Już
chata upadła, już my - poprzepadali.
- No! no! nie frasujcie się Pilipowa - rzekł Jurko - nie da wam Bóg zginąć, ot
dawajcie znać do popa dobrodzieja, taż to waszego syna pobił ekonom i on z
poboju umarł. - Cała wieś widziała - szlochając i zawodząc mówiła stara - bili
go do krwi, że się z ziemi zbity podnieść nie mógł, i położył się zawlókłszy do
chaty, i nie wstał.
- Także i gadajcie matko, i idźcie do popa, bo jak go schowają, to przepadnie
wasza krzywda.

I w chwili cała się wieś poruszyła, choć to był wieczór; jęli starzy gromadzić
się pod karczmą i szeptać po cichu... Zmawiali się, jak mieli mówić na
śledztwie. Stary Jurko rej wodził między najzawziętszymi nieprzyjaciółmi łysego,
nie mógł mu on darować jednego kańczuka[30], który spoczął mu na grzbiecie nie
wiedzieć za co, choć pracował równo z drugimi.

I wójt poszedł dać znać do dworu do ekonoma o śmierci Denisa. A ekonom

przestraszywszy się pobiegł do popa, prosząc, aby pochował. Wprzód jednak
dobiegła z płaczem stara Pilipowa i o wszystkim księdzu doniosła. Ksiądz odmówił
pogrzebu... Na próżno ekonom prosił, próżno ofiarował podarek, pop nie dał się
pokonać. Łysy szarpiąc resztę włosów, zły jak diabeł wyleciał z plebanii i
popędził na folwark. Na folwarku piekło, hałas, krzyk. Rządca wali wszystko na
ekonoma i stawi mu się groźno. Nie ma rady, potrzeba gromadę przekupić, aby nic
nie mówiła na śledztwie. Choć noc, choć słotna pora bieży łysy pod karczmę.
Kwaśno mu się zrobiło, gdy ujrzał pod wsią lud kupami gromadzący się i szepczący
po cichu, domyślił się, że na niego się umawiają.

Jak nieswój wszedł do pustej izby gościnnej, i posłał wójta po ludzi... Gromada
weszła w ponurym milczeniu... Ekonom nie wiedział, jak począć; ale złagodniał
jak baranek, nie klął, nie rzucał się, nie piorunował, nie posyłał z diabłami.
- Dzieci moje... - rzekł.
- Dobry z ciebie ojciec - szeptali starzy w dumie.
- Zrobił tu się przypadek...
Milczeli, on potniał i czerwieniał mówiąc:
- Denis Pilipiuk umarł. Nu, umarł, to i wieczny mu odpoczynek. Co dziwnego,
chorował dwa tygodnie i skończył. A tu szalona ta Pilipowa do mnie się uczepiła,
że ja go pobił. A jak ja jego bił? Toż wy wiecie wszyscy, ja go tylko trącił, on
dawno był chory, ja bym się był bał go ruszyć... A pop zły na mnie, że ja jemu
nie pozwalam was obdzierać, moje dzieci, i mówi, że go nie pochowa... Trzeba
śledztwa, będzie śledztwo... A wy, moje diteńki, powiecie prawdę świętą:
chorował, umarł. Ekonom nikogo nie bił, nie zabijał i jemu nic nie zrobił!

Skończył, wszyscy milczeli ponuro... Nareszcie Jurko wyszedł i pokłoniwszy się
chciał coś gadać... ale ekonom mu przerwał.
- Nu, teraz wódki dla gromady! Hej! Arendarz, daj wódki!
- Bardzo dziękujemy - rzekł Jurko - nie potrzeba nam waszej wódki i waszej

łaski.
- Co ty chamie?
- Nie gniewajcie się - mówił Jurko. - Skończyło się wasze panowanie, a co było i
jak było, to powiemy, poświadczym wszyscy i krzyż pocałujem na to... Ot tak...
płakali my, zapłaczecie i wy, i wasze dzieci.

Ekonom chciał grozą, ale się pomiarkował, że to by jeszcze gorzej było, i znowu
w prośby. Ale gromada, którą Jurka przykład ośmielił, głucha była na wszystko, a
łysy próżno przepiwszy wódką do nich, gdy żaden usty nie tknął nalanego
kieliszka, jakby się wszyscy pić zarzekli, nazad uciekł do dworu.

Ale nie w ciemię bity, wyprawił zaraz ekonomowę z dziećmi do gromady. Tu już
inaczej poczęła jejmość, i niezgorzej, bo zaklinaniem, że tego więcej nigdy nie
będzie, że ona mężowi dawno mówiła, że bić tak nie trzeba, że ona się wstawiała,
prosiła za nimi... Na koniec zawołała:
- Nie gubcie mnie i dzieci moich, zlitujcie się nad nimi niebożętami... Ja wam
przysięgam, że mąż nie tknie żadnego... Nie gubcie dzieci.

Aż wyszedł Hryćko i rzekł:
- A jak on nasze dzieci pogubił? A jak mego Parchoma na mogilnik wyprawił pracą
i biciem. Mało my was prosili, nie gubcie naszych dzieci? Mało my chodzili do
dworu i płakali, a nic nie pomogło?

I rozeszła się gromada po wsi, a ekonomowa z płaczem powróciła na folwark. Co
tam była za scena, nie opiszę, cała noc przeszła na wymówkach, narzekaniach,
przeklinaniach, bezsenna jak kara za przestępstwo. Bo wiedział ekonom, że w
najszczęśliwszym przypadku usunięty zostanie, opłaciwszy się dobrze doktorom,
asesorom i całemu sądowi, i odarty - miejsca nie znajdzie prędko. Chleb więc to
jego dzieci uchodził mu z ręki.


A po chatach szepty były i narady, zmawiali się starzy, jak co mówić mieli, co
kto wiedział, teraz wyniósł i wyrzucił, i przypomniał, by winnego potępić.

W świetlicy Pilipiukowej, na górze, leżał zmarły Denys na środku, a matka
zawodziła w kącie siedząc, ojciec stary płakał w progu, siostry ocierając oczy
fartuchem gotowały coś przy wpół wygasłym ogniu. Pełna chata starych bab, które
wchodzą i wychodzą, a w sieni szepczą z sobą kiwając głowami. Na stole flasza
zielona z wódką - i raczą się staruchy do łez rozczulając.

I Sawka wybiegł z chaty, ścieżką mimo studni i gruszy wdrapał się na górę,
wszedł do chaty, stanął w progu; spojrzał na posiniałą twarz Denysa, aż mu się
brat przypomniał - i łza się potoczyła na rękaw świty.
- Płakać i weselić się - rzekł w duchu - jeden umarł, a wszystkim lepiej będzie!
tylko żal starej matki... I nasza tak płakała Parchoma, gdy go wieźli na
mogilnik. Sława tobie i dzięki Denysie, bo ty umarłeś, żeby nas wybawić z
ucisku, i będą ludzie w sto lat chodzić na twoją mogiłę, a ciebie wspominać...

I wyszedł po cichu, wracając zamyślony do chaty, w której tylko stara matka
jęczała na łóżku, nie mogąc już powstać, tak była osłabła...

Nazajutrz koło południa dzwoniły pocztowe kołokolczyki[31] na drodze do
miasteczka; ludzie powybiegali, jechali panowie sądowi (tak ich nazywają
pospolicie) z czerwonymi kołnierzami i naprzód stanęli przed arendarzem dla
rozwiedzenia się o słuchach chodzących. Tu ich otoczyło zaraz chłopstwo ze
skargami. Jurko stary przodkował; a gdy spytał jakiś tam otyły urzędnik, z czego
Denys umarł, odpowiedział w brew[32]:
- Z poboju!
Wszyscy za nim drapiąc się trochę w głowy ciszej lub głośniej powtórzyli:

- Z poboju!
I Sawka, co tam był przypadkiem - dodał półgłosem także: - Jak mój brat Parchom.
- Oj! ekonom bo to, ekonom - kończył Jurko - skórę z nas zdziera... Od lat dwóch
czy trzech jak tu siadł, my do siebie niepodobni. Chudoba wypadła, my zubożeli,
a mało to ze zgryzoty, a mało to z głodu popuchłszy wymarło?

Śledztwo zajechało na folwark i tegoż dnia rozpoczęły się badania. Obejrzenie
ciała pokazało, że pobój świeży mógł się do śmierci przyczynić, chociaż zdało
się i być mogło (doktór dał się zapłacić), że zmarły umarł z nagłego napływu
krwi do górnych trzewiów i rodzaju apopleksji, mającej przyczynę w usposobieniu
jego, nie w tym przypadku... Tak ni czarno, ni biało osądził Niemiec doktor,
który zebrawszy krocie na urzędzie swym powiatowego lekarza, jeszcze się nie
wahał przedawać za kilka rubli... Zeznania gromady, która pokonać się nie dała
ani ofiarami wódki, ani zaklęciami i prośbami ekonoma, cale inny obrót dały
rzeczy. Okazało się z nich tyle nadużyć w zarządzie majątku, tyle ucisku, tyle
bezprawiów, iż natychmiast rządcę, który ręce od wszystkiego umywał i walił
wszystko na ekonoma, zmuszono do odmiany podręcznego.

Wielka była radość gromady i cała wieś weseliła się przy pogrzebie Denysa, na
którym tylko matka biedna z kilką krewnymi trzymając się trumny zawodziła.
Reszta śpiewała i hulała w karczmie. Wzięto podpiskę[33] z pana ekonoma, iż
więcej nigdzie nie wejdzie na służbę, póki śledztwo nie zostanie skończone; i
gdy już lud biedny szalał, on wyjeżdżał już z wioski. Na widok jego wózka
wybiegła zgraja kłaniając mu się nisko, przyśpiewując, szydząc, a cymbalista ze
skrzypkami do wrót ostatnich za sioło go przeprowadzali.

Po tym przypadku, czy się rządca zląkł, czy się już do sytości napasł, ale i on
zwolniał. Przyjął młokosa za ekonoma, który latał cały boży dzień i całą noc za
mołodycami i dziewczętami, i pokoju im nie dawał. Z tego śmieli się tylko

obojętni małżonkowie, ojcowie i bracia.

Sawka dorastał i jemu już zaczynało chodzić po głowie o ożenieniu - i przed
cerkwią w niedzielę i święta stawał, a przeglądał przechodzące dziewczęta. Czuł,
że mu lubo było choć popatrzeć na krasawice... I wabił je uśmieszkiem, i
zaczepiał słowami, i chwytał nadybawszy sam na sam, po chłopsku całując
przemocą.

A we snach marzyło mu się o jakiejś dziewczynie, której nigdy nie widział,
wysokiej, silnej, rumianej, wesołej, z którą szedł do cerkwi... I marzyło mu się
szumne wesele.

Aż się powyuczał piosenek, żeby ulżyć sobie, i śpiewał je za pługiem idąc, za
radłem, za broną; a w niedzielę odpoczynku to szukał oczyma tej pięknej
dziewczyny, która mu się wraz we śnie marzyła. Było ich tam wiele pięknych we
wsi, ale takiej nie było. I nie bardzo go piekło w serce, że nie znalazł tej,
której szukał; za pracą za niedostatkiem, nie było czasu myśleć bardzo o
dziewczętach. Jednakże coraz a coraz częściej snuły mu się po głowie i przed
oczyma. Co ich dawniej nie widział prawie, to teraz spotykał wszędzie.

Jednego razu, a był to prażnik[34] we wsi, Sawka z dwoma innymi nahulawszy się
do wieczora w karczmie, do której Żydek przemyślny, aby oderwać od kanonu[35],
sprowadził niekosztowną muzyczkę, wyjrzawszy, że mrok pada, wyjeżdżał na
nocleg[36]. Pozbierali swoje konie i śpiewając wesoło, aż się pieśń daleko po
rosie rozchodziła, w piękną noc księżycową wyjeżdżali w las, na dolinę. A choć
im było tęskno swoich porzucać na hulance, jednakże jechali chłopaki, bo konięta
głodne prosiły się na paszę, a nazajutrz trzeba było jechać z transportem do
Uściługa, gdyż hrabia zażądał pieniędzy od rządcy a rządca nie czekając sannej,
odstawiał zboże przedane Żydom.


Jak wyjechali chłopcy w pole, a potem ku lasowi, porzuciwszy za sobą gwarliwą i
śpiewającą a napiłą wioskę, która się jeszcze ruszała jak we dnie, gdy ich
dobiegały śpiewy małodyc i brzęk cymbałów, żal się hulanki zrobiło... I jeden do
drugiego mówili: Niechajby konie za sianem przeszłorocznym tę noc postały. Ale
wyjechali, to i pojechali dalej w las.

Na zielonej dolinie, otoczonej brzozami i dębami pozsiadali z koni, popętali je,
wykrzesali ognia i rozłożyli sobie suszy. Tu, gdy się konie pasą, parobcy gadają
i śmieją się, a Sawka z nimi.
- Taki bo, co żal, to żal prażniku - rzekł jeden.
- Eh - dodał drugi - my tu, a tam moja Maryna z kozakiem dworskim hasa!
- Dałbyś jej pokój - zaśmiał się Sawka - ons z ciebie drwi, jej kozaczy
sełedec[37] zajechał w głowę, a o tobie ani myśli. Jeszcze kozak psia wiara, gra
na teorbanie[38], ta i śpiewa, to jak jej zacznie różne tam swoje pieśni dudlić,
dziewczysko samo nie wie, jak do niego za pieśniami lgnie. Tak to wszystkie
dziewczęta...
- Nu, nu, a taki będzie moja! - rzekł pierwszy.
- Tym ci gorzej - bo ty jemu, nie sobie weźmiesz żonę.
- Ano, zobaczymy !

I pomilkli. Po chwili ozwał się drugi:
- Jak nie żałować? ta to jeden prażnik w roku!

I słyszeli (bo nieopodal to było ode wsi) śpiewy dalekie i wykrzyki pijanych.
- Nie wytrzymam - krzyknął zrywając się pierwszy - mnie się zdaje, że ja słyszę
kozaczy głos!
- A to wracaj na wieś!
- Tak i będzie - odpowiedział parobek - jednego konia zostawię, a drugiego wezmę

i pojadę...
- Właśnie my to twojego będziemy pilnować?...
- Dam porcję...[39]
- To co innego.
- A chcesz Sawka drugiej porcji? - rzekł drugi - popilnuj i moich, a ja wrócę
także.
- Niechaj tak będzie... a jak mnie wilcy z końmi zjedzą?...
- Ej, teraz wilki niestraszne...

I rozśmiawszy się parobcy, na konie i nazad do wsi. Sawka w lesie został sam
jeden. Przyrzucił gałęzi na ogień, ukrążył[40] tytoniu do fajki, położył się i
dumał sobie... Wiatr szeleszczał w dąbrowie, sowy hukały... kiedy niekiedy rżały
konie, trzeszczała susz na ognisku, a wśród nocnego milczenia przerywanego tylko
tymi głosy lasu i ognia, z daleka słychać było prażnik sielski, jak opiewał, jak
hukał, jak szumiał.

Trzy drogi szły mimo doliny, na której Sawka pozostał: jedna w las, druga do
Hrehorowa, trzecia do Biesiadek poza krzakami, między dąbrową a łąką... I tymi
dwoma wracający goście z prażnika przechodzili raz wraz i śpiewali mu, aż
chłopcowi te śpiewy do serca dojmowały, bo sam jeden noclegował, gdy wszyscy
hulali.

Jeszczeż kiedy pijany głos starej kumy lub opilca dziada przerwał nocną ciszę,
to Sawka podniósłszy tylko głowy, posłuchał i pokiwał nią. Ale kiedy zaleciała
do niego piosenka miłosna, z kaliną, z zuzulą, z tęsknotą za miłym gołąbkiem, ze
łzami, z rucianym wiankiem, nucona głosem mołodycy lub dziewczyny, której biała
chustka migała w oddaleniu, to tak mu serce biło tak się wyrywało, żeby był
oddał co miał do ostatniej świty, aby tam pohulać z nimi, posłuchać śpiewu i
popatrzeć w czarne oczy. Ale dalej, dalej rzadsze były glosy wracających, znać

ci, co mieli wracać, przeszli, a reszta nocowała we wsi u krewnych, kumów,
swatów lub pod ławą u arendarza... I Sawka drzemać począł, a ogień gasnąć.

Nagle krzyk go doleciał; krzyk przeraźliwy. Porwał się... ucichło. I znowu
bliżej ten sam krzyk... krzyk kobiety... Sawka kija wyłamał i na nogi... Stoi,
czeka. Trzeci raz wyraźniejszy, okropniejszy, tuż poza krzakami, dal się dyszeć
ten sam glos, bez wyrazów, wołający pomocy.

Sawka wybiegł na drogę.

Księżyc świecił nad ługami, na których biała para się unosiła... Między
ługiem[41] a dąbrową szła drożyna górą; na drożynie postrzegł Sawka dwa cienie
migające i zbliżające się ku niemu. Jeden biały, czarny drugi... Szybko leciała
dziewczyna, szybko ją gonił mężczyzna. I poznał Sawka, że to nie był parobek, bo
się za nim jak jaskółce ogon, dwie cienkie poły sukni zwijały, i czarnymi,
cienkimi nogami dybał jak żuraw. A dziewczyna w białej chustce na głowie, z
rozpuszczonym na wiatr fartuchem, podniesionymi rękoma, biegła, biegła... I
coraz bliżej był mężczyzna, coraz okropniej krzyczała kobieta. Sawka stał w
krzaku ukryty; a serce mu biło, silniej niż na piosenkę i ściskał kij w ręku, że
go mało nie zgruchotał...

Prawie przed samym już Sawką, dognał mężczyzna kobietę, pochwycił za fartuch
mocno i zatrzymał wołając:
- Taki bo nie ujdziesz... latawico!

A dziewczyna wyrywając się krzyczała i wołała to matki, której nie było, to
ojca, to braci jak szalona...
- Puszczaj, puszczaj! - krzyknęła...
- O! teraz ty moja! - zawył mężczyzna...


A Sawce krew pobiegła do głowy i wyleciał z krzaka z pałką, a z tyłu zabiegłszy
gruchnął w łeb jegomości, ten w chwili puściwszy kobietę, zaczął krzyczeć sam
pod razami kija, którym go nie żałując ręki obrabiał Sawka. Dziewczyna pobiegła
kilka kroków, stanęła i patrzała w milczeniu... a dognany nie bronił się, tylko
prosił, w ręce całował i płakał.

Sawka go poznał, ale poznawszy ekonoma, do którego miał żal niejeden, jeszcze
lepiej raz rozpocząwszy okładał. Wkrótce też Sawkę ekonom wypraszający się
rozpoznał także i jął mu grozić. Ale chłopiec śmiał się... Wreszcie puścił
biedaka ochłostanego i kazał mu wracać do wsi. Gdy się to dzieje, dziewczyna
stoi w milczeniu i patrzy...
- Skąd ty? - pyta jej Sawka - nie nasza?
- Z Hrehorowa...
- Jak tobie imię?...
- Naścia.
- A czego ty sama?...
- On mnie od karczmy pognał w pole, a z pola ja uciekła aż tu, a tam matka
została się i swoi. Teraz strach do domu powracać i do was, bo on gdzie
przydybie na drodze.
- Ja ciebie odprowadzę.
- Bądź łaskaw... A ty skąd? - dodała dziewczyna.
- Tutejszy,

I tak mile w uszach parobka dźwięczał głos dziewczyny, że zabywszy o koniach w
dolinie, poszedł z nią aż do wsi. A idąc do wsi przypatrzył się jej dobrze i
naśmiał się wesoło, i nażartował, i czy to, że noc była, czy że mu się tak
przydało, wszystko mu się zdało, że to była ta sama, którą widywał we śnie, choć
nigdy nie widział; tylko młodsza, cieńsza... Bo Naścia miała ledwie lat

piętnaście, smukła jak brzoza, czarnooka, rumiana, tak była piękna jak jaka
pani! I gdybyś jej twarz włożył na białe ramiona pańskie, nie powstydziłyby się
jej żadne; takie miała czarne oczy, takie usta maleńkie, taki nosek cieniuchny,
takie kosy długie, i miękkie...

Już byli blisko wsi, a jeszcze Sawce wracać się nie chciało... Aż spotkali
rodziców, którzy jej płacząc szukali, bo była jedynaczka i bardzo ukochana u
nich. Z początku ojciec wpadł na nią i na Sawkę, ale gdy ten opowiedział
wszystko, a dziewczyna przypomniawszy strach, zawodzić zaczęła, tuląc się do
matki, to dziękowali mu serdecznie, że dziecko od złego człowieka wybawił, i
ojciec prosił Sawkę na miarkę. Ale on odmówił, bał się o konie swoje i zaraz
wrócił do nich.

Nieraz się jeszcze obejrzał za piękną Naścią, poskrobał w głowę myśląc o
ekonomie, nim przybył na dolinę. Na dolinie ogień wygasał, że ledwie kilka węgli
zostało. Rozdmuchał go parobek niespokojny, bo koni nie widać było i myślał, że
je najrzy, jak ognia rozpali. Ale próżno dmuchał i dokładał, oświeciła się cała
dolina, koni nie widać, nie ma.

Nie żarty... Sawka w gąszcz, po śladach, przez łomy... I tam ślady, i tu ślady,
nie wiedzieć gdzie iść, świeżo nałamane gałęzi, udeptana ziemia i pęta porwane
leżą na murawie.

Widocznie byli tu złodzieje!... Ale jak gonić za nimi? za czym?... Sawka
rozmyśliwszy się pobiegł do wsi.., zastał jeszcze hulankę w karczmie, krzyknął
do swoich, pochwytali konie i rozbiegli się na wszystkie strony za zgubą...


Cały następujący dzień spędzili w pogoni za złodziejami; na próżno rozpytywali

się po drogach, po wsiach, po karczmach Żydów i chłopów, nikt im o koniach nie
umiał nic powiedzieć. Widać złodzieje poprowadzili je manowcami, lasami do
granicy, może za granicę. Dowiedział się Sawka, że nazajutrz jarmark w
miasteczku o trzy mile i nie wracając do wsi, pognał ze swoimi na jarmark.
Pochowali się po karczmach i poglądali na konie, ale na próżno. Nigdzie swoich
się nie dopatrzyli, ani się o nich dowiedzieli.

Wieczorem już powracać mieli do wsi, kiedy znajomy gospodarz z Hrehorowa
nadbiegł, oznajmiając o koniach. Poprowadził je Żyd pocztowym traktem... Chłopcy
siedli na szkapy i dalej za nim. Dognali go w karczmie i porwali za swoje
poznawszy. Żyd rwąc pejsy na głowie, przysięgał i brał na świadki wracających z
nim z jarmarku, że kupił te konie u nieznajomego chłopa; nic to nie pomogło.
Chciano jeszcze wiązać Żyda, i rudowłosy nie dopominając się już zabranych koni,
umknął, że go znaleźć nie było można. Nie chodziło już naszym o złodzieja
odzyskawszy swoje, nie tracąc wiec czasu, popędzili nazad do wsi i dobrze już
zmierzchło, kiedy do niej wrócili, bo Sawka wstępował do Hrehorowa do Naścinej
chaty, opowiadając swoją biedę i wypił z ojcem kieliszek.

Zaledwie Siwka na próg chaty wstąpił, sotnik przyszedł wołać go do dworu.
- Oj, będzie bieda - rzekł sobie w duchu i zaczął szeptać z ojcem. Ojciec
pokiwał głową niespokojny.
- I nie byłeś na tłoce - dodał - ale staw się tylko śmiało, a nic nie uważaj.
Powiedz, żeś jeździł za końmi, co były kradzione.

Poszedł Sawka z sotnikiem do dworu, a raczej na folwark, gdzie go niespokojny
ekonom czekał. Poznał on był Sawkę w nocy i czuł jeszcze na grzbiecie razy jego
kija, przysięgał mścić się bez litości. Nie wytrzymał nawet do białego dnia i
kazał sprowadzić Sawkę, jak tylko powróci. Posłuszny sotnik spełnił rozkaz
natychmiast. Ekonom blady chodził po izbie, gdy mu znać dano, że przyprowadzono

Sawkę, porwał za kańczug wiszący nad stołem i wybiegł do sieni.
- Stróża, stróża! - zawołał - trzymać tego łotra, ,ja go nauczę hulać po
prażniku i nie chodzić, kiedy nakazują, na pańszczyznę. Ja go nauczę łotra!

Sawka skłonił się nisko.
- Weźcie go, weźcie go! - krzyczał ekonom.
- A za cóż? - spytał Sawka.
- Jeszcze ty mnie będziesz pytał!... - łotrze - krzyczał rozżarty - albo to nie
wiesz, że cię nie było na pańszczyźnie?!
- Bo jeździłem za pokradzionymi końmi...
- Dam ja tobie pokradzione konie!... weźcie go!...
- Posłuchajcie - odezwał się Sawka, postępując śmiało ku niemu.
- A znacie wy co się stało z Denysem Pilipiukiem i z ekonomem, co go pobił?
Kiedy nie wiecie, popytajcie ludzi... Klnę się na Boga i Matkę Bożą, bodajem tak
ojca zdrowego zobaczył: jak mnie tkniecie ręką, umrę z poboju, i będzie to z
wami, co było z tamtym...

Ekonom się zastanowił, ludzie pokiwali głowami poglądając na siebie, sotnik aż
się w głowę podrapał.

Wtem na krzyk głośny Sawki nadszedł przechadzający się po dziedzińcu pan
komisarz, a rozpytawszy się, o co szło, kazał puścić Sawkę, który go za to w
rękę pocałował.
- Jeszcze z tobą nie koniec - rzekł ekonom w chodząc do izby - nie daruję ja ci
swego, kiedy żyw będę!

I nie darmo się odgrażał: nikogo tak nie pilnował, nikomu tak nie dokuczył jak
Sawce. Sawka milczał i cierpiał, a pilnował się tylko, aby się nie dać złapać na
winie.


Zeszło tak pół roku. Jednego wieczora zimnego rozeszła się nagle po wsi
pogłoska, że rekrutów brać mają. Sawka ledwie mu o tym poszeptali, gotował się
uciekać; pewny był, że to go nie minie, jeśli się da schwytać. Jak tylko kozak
dworski pana rządcy oznajmił na wsi, że słyszał o tym u stołu, kto żył młody a
pokaźny we wsi, popędził w las; pochowali się po cudzych wioskach, na strychach,
w stodołach. Sawka wziąwszy sakwy, pożegnawszy ojca i chorą, leżącą w łóżku,
matkę, także w drogę ruszył; ledwie próg przestąpił, posłyszał za sobą głos
ekonoma, sotnika i dziesiątników; przeżegnawszy się więc, przypadł pod płotem, a
gdy jedni otaczali chatę, drudzy szli wewnątrz, podczergnął się[42] w ogród, z
ogrodu w pole, polem zbiegł do lasu. Szczęściem czerniało pole i stopniał śnieg
od deszczu, nie postrzeżono go, jak uciekał. Nie bawiąc się Sawka lasem pędził
do Hrehrowa, wprost do Naścinej chaty. Noc była, kiedy do niej zapukał: wszystko
spało, tylko czujny kogut piał na poddaszu i podworotnik[43] burdzał[44] na
przyzbie w kłębek zwinięty. Głos na zewnątrz wkrótce: - Kto? - I przeze drzwi
stary jął rozpytywać Sawkę.
- Nie wiem, czy pamiętacie; ja to, com wam dziewkę ocalił na prażniku...
przyszedłem was prosić o pomoc. U nas rekrutów biorą, ekonom na mnie ma ząb, żem
go wówczas obił, szukają mnie wszędzie! dajcie się gdzie przytulić.

Stary drzwi otworzył i skrobał się w głowę nakładając świtę.
- Kiedy u was biorą, to i u nas brać będą trzeba o tym po wsi oznajmić... A taki
i wam dać rady... Ot, postójcie no tu, tylko babę obudzę, a was zaprowadzę do
kłuni[45], co pod lasem; tam przesiedzicie strach w sianie, a my wam jeść
dostarczym.

To mówiąc stary powlókł się do chaty, obudził żonę wziął pas, nadział buty,
pochwycił czapkę i wkrótce manowcami przeprowadził Sawkę do swojej stodoły.


Sawce dobrze było, ale nudno bez roboty siedzieć i kryć się jak złemu
człowiekowi; a wyleźć nie mógł, bo go wszędzie szukali i do Hrehorowa już dwa
razy na zwiady przysyłali sotnika na próżno... Ekonom bowiem nie przestając na
tym, obiecał nagrodę temu, kto Sawkę dostawi, a zawsze się znajdzie pochlebnik i
chciwiec, łasy nagrody i łaski. Biegali więc zausznicy ekonomscy dzień i noc za
Sawką, że się ze stodoły wychylić nie mógł. Całą pociechą było mu, że czasami
widywał Naścię, do której od razu serce jego przylgnęło. Ona mu jeść ukradkiem
przynosiła i siadłszy we wrotach stodoły, rozmawiała z biednym o swoich i jego
biedach. On patrzał na nią i pożerał oczyma... a tak jej było kraśno, w białej
sukmance, czerwonym pasie, z rozpuszczonymi kosami. I kiedy na niego spojrzała,
to mu się zdało, że okiem szła do głębi duszy i patrzyła na jego myśli.

Tak w kilka dni spoufalili się z sobą. Czasem on z nią siadał we wrotach i
obejmował ją wpół i całował, choć się broniła i kraśniała - i obiecywał jej
przysłać swaty, jak tylko burza minie i do chaty powróci.
- Gdzie tam, gdzie tam - mówiła mu na to po cichu dziewczyna. - Wy tak sobie ze
mnie szydzicie, a jak powrócicie do swoich, to łatwo wam będzie zapomnieć o
Naści.
- Oj! nie zapomnę - mówił Sawka - póki życia stanie; prędzej bym o ojcu rodzonym
zapomniał niż o tobie, gołąbko moja! Prędzej bym o sobie zapomniał...

A dziewczyna chowała oczy, to odpychała Sawkę, to uciekała od niego.

I Sawce coraz mniej nudno było w stodole, bo Naścia coraz częściej przychodziła
do niego. Potrafiła ona przed matką i ojcem ukryć swoje wycieczki, a czasem taki
i oni ją wysyłali... A kiedy młodszy brat iść miał z chlebem dla Sawki, to
wyprosiła Naścia u niego, że gdzie indziej poszedł, i sama biegła.

Tak minęło kilka tygodni, nareszcie i rekrutów ze wsi do miasta powieźli, i czas

było powracać do domu. Ojciec kilka razy nakazywał już przez ludzi, aby Sawka
powracał, że nie ma się czego obawiać, A Sawce już było ciężko pomyśleć, że
Naści nie zobaczy i ona taki teraz; jak się zgadało o rozstaniu, wyraźnie
smutniała i mówiła:
- Oj, taki wy o mnie zapomnicie... czy to ja jedna na świecie! A ja młoda tutaj,
na próżno za wami patrzyć będę; na próżno. waszych swatów wyglądać...

Sawka klął się i bożył, że aby tylko do domu powrócić, uprosi ojca i przyszle
swaty. Jemu tylko było w głowie, czy stary Naścin pozwoli...
- A co o to, to głowy nie łamcie - rzekła dziewczyna - ja , w tym, że was
przyjmą...

I jednego wieczora wybrał się Sawka nazad do wsi, bo mówili, że pewnie już
wszystkich rekrutów zdano. Smutno mu było tę pustą porzucać stodołę, ale cóż
robić. Obejrzał się, westchnął i ruszył żwawo ku wsi.

Stary siedział przed chatą i patrzał, jak dzieci bawiły się w śnieżki na ulicy.
Widziałeś kiedy nasze chłopskie dzieci, boso w koszulkach, w pół świtkach, bez
czapek, z rozpuszczonymi włosy, czerwone, zdrowe, kraśne, hulające po śniegu?
One zdaje się, urodziły się w śniegu, tak im w nim ciepło, wygodnie, dobrze. A
starym miło na sercu patrzeć na dzieci; przypominają sobie lata młode, kiedy nad
nimi ołowianym jarzmem nie ciążyła konieczność pracy bezustannej, lata młode
jedyne w życiu człowieka, a najswobodniejsze w życiu wieśniaka. Potem on
zaprzężony do pługa, wlecze się przez życie i prócz kilku chwil szału, nie ma
spoczynku, wytchnienia... Nawet w tych chwilach pomięć na jutro, strach kary,
zatruwają mu szczęście kupione bezrozumem. Na starość, zgrzybiałą starość
dopiero, wraca się do dziecinnego spokoju, siwy starzec z białą brodą. Ale
bezsilny jeszcze niańczy dzieci, jeszcze pilnuje chaty, jeszcze się wlecze za
trzodą i nawykły do pracy, obejść się bez niej nie może, a nielitościwi pędzą go

do niej, póki się nie położy na ławie pod piecem, pod którym się urodził, aby
nie wstać z niej więcej. I te chwile starości są to chwile odpoczynku? spokoju?
O nie! dzieci nie mają litości, bo ich życie litować się nie nauczyło, nie znają
uszanowania, bo strachem rządzeni, nie pojmują tego uczucia... biedny starzec
posługuje swym dzieciom, a często oblewa łzami kawałek chleba, który mu z
wymówką podają... O! bo naszemu chłopkowi po kilku latach swawoli dziecinnej,
ciężkie życie, i nie dziwcie się, gdy widzicie, jak się spokojnie kładzie na
śmierć, jak zimno żegna swoich, jak obojętnie mówi:
- Już mnie dziś umrzeć!

Nie dziwcie; śmierć nie wesoła; śmierć im, to spoczynek pod brzozą na zielonym
cmentarzu, spoczynek, za którym wzdychają, bo go nie mieli chwili w życiu całym.

Sawka podszedł do starego ojca Naści i jak uczciwość kazała, zdjął czapkę i
zbliżył się sięgając po rękę, aby ją ucałować.
- Bóg wam zapłać za chleb wasz i za pomoc waszą - rzekł dziękuję wam za
wszystko, bo czas iść do swoich. Nie zapominajcie o Sawce, jak wam będzie, czego
potrzeba... Sawka dla was na wszystko gotów...
- Nie ma za co dziękować - odpowiedział stary - niechaj was Bóg prowadzi, daj
Boże w dobrym zdrowiu się zobaczyć... A nie zapominajcie też o nas... kiedy wam
będzie droga przez Hrehorów, nawiedźcie naszą chatę, a przynieście nam dobre
wieści od naszych kumów, od Redora, od Uścimi, od Wuwdi, od starego Hryćka
Bondaruka.

Tak mówił stary, gdy Naścia wyszła z chaty, a postrzegłszy Sawkę, skinęła na
niego, Sawka jej się pokłonił, stary na nich spojrzał.
- Oj, coś się oni bardzo znają! - rzekł do siebie.

A Sawka już kłaniając się, odszedł był daleko i spiesznie dążył do swoich. Jak

zobaczył schodzący z góry wioskę i rozpoznał chatę swoją, ogród, starą gruszą na
ogrodzie i cerkiew z zielonym dachem, to mu serce silnie zabiło i czegoś
ścisnęło, aż mimowolnie westchnął. Nie wiedzieć dlaczego nastraszył się dymu,
który czarnymi kłębami walił z komina, nastraszył ludzi, którzy biegali po wsi i
w bliskości chaty gromadzili się. Po chwili dojrzał, podszedłszy, rozwiniętych
cerkiewnych chorągwi w ulicy i poznał postępujący pogrzebowy pochód ku mogiłkom.
Pospieszył. U wisznic[46] wychodzących na łan skarbowy, spotkał bractwo z
krzyżem, świecami, chorągwiami, popa w czarnej kapie i wóz, któren dwie pary
wołów ciągnęły. Sawka rzucił się ku trumnie; poznał ojcowskie woły, ujrzał ojca
płaczącego za wozem. Poczepiane za koła, za drabiny wozu, za trumnę, krewne,
stare kobiety, tuląc twarze w fartuchy zawodziły smutnym płaczem.

Sawka trafił na pogrzeb matki; płacząc poszedł za trumną na cmentarz.

O! biednemu wieśniakowi nawet dołu głębokiego nie wykopią. Ziemia zmarzła
poskrobana nie głęboko, gotowa była na przyjęcie trumny, zbitej z osikowych
opółków... Pop pobłogosławił, kobiety raz jeszcze zapłakały, zaryczały, zawołały
na zmarłą i wszystko się skończyło, bo ledwie z powrotem pić zaczęto i smutek
zalewać. Późno w noc Sawka rad nierad częstował w chacie, w której teraz
pozostali tylko on i ojciec; ojciec złamany pracą, smutny i powtarzający co
chwila:
- I na mnie już kolej przyszła, niedługo i mnie te woły powiozą.

Nazajutrz Sawka zapomniawszy o nieubłaganej zemście ekonoma, poszedł do niego z
podarkiem; ale jakże się zdziwił, gdy nowego zastał; tamtego odprawił pan rządca
w jego niebytności.

Lżej się zrobiło na sercu Sawce, gdy się o tym dowiedział, wrócił i z podarkiem
razem nazad do chaty, a tegoż dnia poprosił ojca, aby swaty wysłać do Naści.

- My tu dwóch niewiele zrobimy - powiedział - bez gospodyni jak bez ręki, ni
komu chleba upiec, ni kaszę uwarzyć, ni bydełka dopatrzyć... Wszystko marnie
pójdzie. Trzeba się mnie żenić, ojcze.
- A napatrz, synu - odpowiedział ojciec.
- Jest już i napatrzona, i pokochana - rzekł Sawka nieśmiało - Naścia Prokopowa
z Hrehorowa...
- Ale oni jej za ciebie nie wydadzą.
- Wydadzą ojcze... Ja ich poznałem, ja się u nich przez ten czas schowałem, ona
mnie polubiła...
Ano trzeba do dworu z tym i niechaj pan do tamtego pana napisze; kiedy jeszcze
pozwolą...

Poszli tedy do dworu, ale pan rządca, który sam chciał jak najprędzej Sawkę
ożenić, aby chata nie upadała, gdy mu powiedzieli, że chcą brać dziewkę z
Hrehorowa, bardzo głową pokręcił.
- Nie wiem, czy co z tego będzie - rzekł - a popróbuję; ja napiszę za wami.

Nazajutrz jak świt, Sawka był w hrehorowskim dworze, po drodze nawet dla
pośpiechu nie zaszedł do Prokopowej chaty i nie ustąpił od proga, aż kozak
dworski z listem go puścił do pana.

Hrechorów należał do zadłużonego szlachcica, niejakiego pana Sulmirzyckiego,
który cały majątek, paląc fajkę i siedząc pod piecem, nie wiedzieć po jakiemu
stracił... Pan Sulmirzycki nic nie wiedział, co się wkoło niego, w jego wiosce,
z jego interesami działo, czytał "Kuriera Litewskiego", palił zalibocki tytoń,
ciągnął kabałę i dozwalał rządzić się jejmości z dobranym towarzyszem jej, panem
Antośkowiczem, niegdy pisarzem pocztowym, a teraz przyjacielem domu państwa
Sulmirzyckich.


Jejmość korzystała ze swobody i rządziła się jak szara gęś... mylę się... gdyby
raz szara czy biała gęś objęta rządy majątku, zapewne by lepiej obowiązki swoje
zrozumiała i spełniała je. Pani Sulmirzycka ani o dzieciach, ani o interesach
nie myślała, ani się zastanowiła nad jutrem; stroiła tylko, poiła i karmiła pana
Antośkowicza i siebie, jeździła z nim do wód odeskich, na Kaukaz, nie wiem już
gdzie i traciła fortunę. Pan Sulmirzycki tymczasem siedział pod piecem, fajkę
palił, jadł pierniki, zgadywał zagadki i kładł kabałę. Gdy się trafiło, że kto
do niego przyszedł z interesem, odsyłał albo do jejmości, albo do pana
Antośkowicza mówiąc:
- To do mnie nie należy.

W chwili, gdy się to, co opisuję dzieje, pani Sulmirzycka była w rozpaczliwym
położeniu. Pieniędzy na zapusty brakło, ostatni gaik dębowy przedano ostrogskim
kupcom na ten cel, ale jeszcze kupiec nie wypłacił pieniędzy, już je dłużnicy
rozerwali zaaresztowawszy. Wielki kłopot, wielkie narady, skąd pieniędzy dostać
i zupełny brak sposobów nabycia ich.

Gdy Sawka przyszedł z listem, poprowadzono go wprost do pani Sulmirzyckiej.
- A czego to chcesz, mój kochanku? - spytała.
- Przyszedłem tu do Boga i do państwa.
- A skąd? bo nie tutejszy...
- Z sąsiedniej wioski pana grafa...
- A czegóż chcesz?...

Sawka podrapał się w głowę.
- Pan rządca tu pisze.

Jejmość rzuciła tu okiem na list.
- O! ho! ho! nic z tego nie będzie - zawołała - wasz pan rządca wraz mi robi

nieprzyjemności, bydło grabi, świnie strzela... niedawno nie chciał dać dziewki
za mojego chłopa, ja nie pozwolę...

Sawka rzucił się do nóg i począł całować.
- Niechaj pani będzie łaskawa, niechaj się pani zmiłuje... my się lubim z
Naścią, niechaj pani nieszczęśliwych nie robi... Ja się utopię...
- Słyszeliście? - zawołała pani Sulmierzycka ze śmiechem a to osobliwość! Prosty
chłop i rzeczy takie gada! Cha! cha! Słyszałeś panie Antośkowicz?...

Pan Antośkowicz śmiał się sobie, nakładając fajkę i poglądając spode łba na
Sawkę.
- Romansowy kawaler - odezwał się - ruszaj sobie z Bogiem i powiedz rządcy, że z
tego nic nie będzie.

Sawka jeszcze raz upadł im do nóg, ale to nic nie pomogło, kazano mu iść za
drzwi. Tylko co smutny próg przestąpił, wychyliła się za nim sama pani i
zawołała:
- Albo wiesz co, jak mi zapłacicie, to pozwolę...

Sawka stanął.
- Ja biedny, cóż ja dam, choćbym wszystko dał, to nie będzie tego wiele...
- Dasz pięćdziesiąt rubli, Naścia twoja.
- Jak żyję, tyle pieniędzy nie widziałem - odpowiedział Sawka.
- Ano to powiedz rządcy swemu, niechaj darmo nie pisze i nie prosi, bo z tego
nic nie będzie.

I zatrzasnęła drzwi i poszła.

Skłopotany i nieprzytomny prawie od wielkiego żalu Sawka, poszedł zwolna ze

dworu ku wsi. Chciał choć raz jeszcze Naścię zobaczyć, i powiedzieć jej o swoim
nieszczęściu.

Spotkał ją, jak wracała od studni z wiadrami na ramionach i spuściwszy głowę ku
ziemi, wybierała suchszą drogę. Stanął przeciw niej i pozdrowił.
- Pomagaj wam Bóg!
- A to wy Sawko?! - zawołała stawiając szybko wiadra na ziemi i poprawiając
włosów.
- A co dobrego niesiecie?
- Och! żebyż dobrego!
- Nu! a co u was słychać?...
- Matka moja umarła!
- Umarła! - i dziewczyna spuściła oczy, założyła ręce, pokiwała głową...
- Dawno?
- Jużem jej nie zastał. Ale matce pokój tam, a nam bieda. Chciałem do was posłać
swaty, prosiłem u rządcy, on pozwolił żenić się i dał list, do waszego
państwa... Ale wasze państwo...
- Cóż ci odpowiedzieli? - żywo zawołała Naścia - co?
- Co? - smutnie rzekł Sawka - wypędzili mnie za drzwi...
- I mówili...
- I mówili, że ciebie do naszej wsi nie dadzą...
- A to czemu?
- Któż ich rozumie.
- Potem wyszła wasza pani do mnie i powiedziała mi, abym jej kunicy[47]
pięćdziesiąt karbowanych zapłacił. O, Bóg widzi, dałbym ci je chętnie, ale skąd
wziąć? Gdybyśmy do chudoby wszystko sprzedali, tyle nie zbierzemy.

Naścia zamyśliła się, westchnęła, powoli narzuciła koromysło[48] na plecy,
pobrała wiadra i powiedziała:

- Chodźcie no ze mną do chaty, pogadamy z ojcem.

I poszli... Zastali właśnie Prokopa nad obiadem, na który Sawkę poprosił, ale
Sawka odmówił, jemu nie obiad był na myśli.
- Powiedzcie ojcu o wszystkim - szepnęła Naścia.

Długo się przybierał, nim potrafił nasz parobek opowiedzieć Prokopowi ranną
swoją bytność we dworze i dziwne przyjęcie prośby.

Stary wysłuchał cierpliwie, pokiwał głową.
- Już ja to wiedział - rzekł kładąc czapkę na uszy - że wyście się polubili...
Wyście myśleli, że stary ta i głuchy, i ślepy... a stary widzi choć ślepy i
głuchy; starego nie oszukać. Jużbym to ja Sawce Naści nie odmówił, bo znam ojca
i poczciwa chata, i nic na was ludzie nie mówią, a co począć z panami...
Posiedźcie no tu, a poobiadajcie, a ja zaraz powrócę, bo mnie wołali do ekonoma.
Pogadamy jeszcze...

Prokop wziął kija z kąta i pożegnawszy się wyszedł z chaty. Dobra godzina
upłynęła, nim powrócił; a po chodzie i po mowie poznała córka, że ojcu ciężko
było na duszy...

Rzucił się powróciwszy na ławę, podparł kułakami, nie rzekł słowa, a dumał
głęboko. Naścia i Sawka odezwać się nie śmieli ani przerwać milczenia.
- Jedno dziecko - wymówił Prokop po chwili przytłumionym głosem - a co żałować
jednemu dziecku? - Pójdzie za nieluba[49], ta i życie jej zmarnieje, zeschnie,
ta i uschnie przed czasem. Niech się dzieje wola Boża, a nam przez to nie
zginąć. Słuchaj, Sawka - rzekł wstając z ławy. - Idź do dworu, proś, płacz,
klękaj, nie żałuj niczego, a kiedy nic nie pomoże, Naści grosz, com go całe
życie zbierał, juści nie dla kogo, tylko dla Naści go dać... A niechaj jej

będzie dobrze u was...

I stary zapłakał, a Sawka rzucił mu się do nóg. Naścia z drugiej strony
pochwyciła go za rękę i zapłakała, zaryhotała[50].

Już Sawka był za drzwiami i pędem leciał do dworu. Zaledwie go wpuszczono do
pani. Mamyż opisywać tę scenę targu? O! nie... ona tego niewarta. Dość, że Sawka
powrócił z pismem pani, dozwalającym na wydanie Naści... List ten kosztował
trzydzieści srebrnych, uzbieranych w pocie czoła... ostatnich, zaklętych... a
stary nigdy nie wspominał, że je dał, i nigdy ich nie pożałował.

Popowi hrehorowskiemu trzeba było także wedle zwyczaju opłacić kunicę, trzeba
było kupić wódki, sprawić wesele, zapłacić ślub, nająć skrzypki i cymbalistę.
Ostatni grosz na to wyszedł z obydwóch chat, co się na wesele składały.
Nareszcie odprawiło się z rana o ósmej, jednej niedzieli, wesele Sawki z Naścią
w cerkwi wiejskiej. Trzy dni hulała na nim cała wieś i sproszeni z Hrehorowa
ludzie, po trzech dniach rozpoczęło się życie pracy, kłopotów, niedostatek...

Po trzech dniach szału, cały wiek wytrzeźwienia. Na czwarty dzień poszedł młócić
pan młody, poszła prząść na folwark Naścia, staremu kazali zaprząść woły i
odwieźć cyrulika do miasteczka. Ledwie wieczorem zobaczyli się mąż z żoną... a
mogliż swobodnie przemówić do siebie? Jej trzeba było gotować wieczerzę,
przysposobić chleb na jutro, jemu iść na stróże do cerkwi, bo starosta krzyż do
niego przyniósł.

Ledwie chwilę posiedziawszy na ławie, wstał Sawka, pocałował żonę w czoło i
odszedł; a wkrótce potem usłyszała, siedząc przy okienku, dzwonek cerkiewny,
zwiastujący nadejście warty. Sawka tam na mrozie, w nocy, na cmentarzu, opodal
od niej, stać miał do białego rana.


Takie to były pierwsze, takie były i dalsze miesiące, i 4 lata pożycia. Gdzie im
nacieszyć się sobą, gdzie im rozmiłować się w sobie, alboż to jest wolna chwila
dla chłopka? Cały rok dla niego rokiem pracy, która jak koło się toczy, zmienia,
odnawia, a nigdy nie ustaje. Ledwie kilka chwil uroczystych w roku, chwil, które
wieśniak winien swojej wiary przepisom, zajaśnieją mu spokojem jak gwiazdy, co
przepłyną przez chmurne niebo i znikną.

Wiosna, wiosna... obudził się skowronek, ciągną żurawie, nadleciał przyjaciel
bocian, wierzby puszczają, puszą się łozy, pęka brzezina, zielenieje trawa nad
brzegami strumieni... czyż chłopek spojrzy na wiosnę? O nie... nie... jemu czas
z pługiem na pański łan, potem z radłem, potem z nawozem, potem z piaskiem i
cegłą do fabryk, potem z broną, i znowu z pługiem i kosą...

I już rozwinęło się wszystko, już zielenieje świat, już falują zboża, już
kłosuje pszenica, już przekwitły kaliny, bieleją hreczki, już słowik nie śpiewa,
gorące lato się zbliża... żyto żółknie. jarzyna w kłosach, łąki wonieją... Czyż
on ma czas spojrzeć na piękny świat boży i poradować się nim, i podziękować
Bogu, co go cudami otoczył? O nie... nie... jemu znowu iść za pługiem, za
radłem, z kosą na łąkę...

Nadchodzi jesień, zboża dojrzały, pochyliły się; głodny ledwie dożył tej pory
pożyczanym ziarnem, ledwie dohorował[51] swego żyta, żywiący się kartoflami,
zielonym liściem buraka; blady, głodny, nakarmiony niezdrowym pokarmem, pogląda
na swój sznurek[52], na którym żyto pozłociało. Ale kiedy je zżąć?... Dziś
tłoka[53], jutro pańszczyzna, pozajutrze odrobek i pędzą, i pędzą, że chyba po
księżycu półkopek na chleb zeżnie dla siebie. A nazajutrz ujrzeli pan i ekonom -
i obili go, że marnuje zboże... on. co nie miał w chacie chleba od kilku tygodni
lub pomieszanym z plewą, z owsem, z korą żywił się, smarując suchą kromkę

nadzieją tych kilku snopków. Zwiózł je zaledwie do stodoły i kiedyż? gdy
połamane, wpół wysypane, na polu prawie przepadło... a za jego wozem bieży pan o
poduszne[54], Żyd o dług, głód o chleb wołając...

I zima przyszła, a nie ma spoczynku; zimą sterty pańskie młócić potrzeba, a
zboże daleko odstawiać - i w zimie rzadki dzień swobody. W tym dniu potrzeba
myśleć o sobie, przywieźć drew do pieca, wymłócić zboże, postarać się o lichą
odzież dla żony i dzieci.

Dziwicie się naszemu wieśniakowi, że czasem zepsuty, popełni występek; dziwujcie
się raczej jego cnocie. Maż on oświecenie, maż czas zastanowienia się nad sobą,
maż obmyślony chleb na jutro? Ciężka, ciężka jego dola. A kto jej ulżyć się nie
stara, ten wiele winien przed Bogiem i przed ludźmi. Za zbrodnie wielu poddanych
karać by panów potrzeba - i Bóg sprawiedliwy wymierzy każdemu wedle zasług
jego...

Życie Sawki było jak życie każdego wieśniaka, ciągiem pracy nieskończonej i
niewielu dni wesołych. Pierwszego roku jeszcze znosiło się biedę młodością...
Daje ona siły, jakich nie da doświadczenie, daje siły nadziei; człowiek cierpi i
powtarza: - będzie lepiej. - I nie widzi lepszego, a mówi w sercu ciągle: Bóg
dobry, będzie lepiej.

Tak mówił i Sawka, gdy na przednówku niedostatek zajrzał do chaty i zapożyczyć
się było potrzeba u arendarza, aby chleba nie zabrakło. Z jesieni pięknie się na
polu pokazało, ale nasze jesienne zielone ruńce[55] nie zawsze wychodzą zielono
z wiosny... Raz je mokry śnieg wyparzy, to znów wiatry marcowe wysmalą, to
chłody wiosenne zniszczą, to susza wypali... Póki zboże na polu, nie liczyć na
nie, ani się nim cieszyć... to trawa...


Tak i z każdym szczęściem w przyszłości.

Sawka dostrzegł prędko po swoim weselu, że biorąc piękną żonę, wziął biedę do
domu. Naścia wprawdzie była dotąd poczciwa i kochała go, ale biednej kobiecie
jej stanu, poczciwą nawet być trudno. Któż nie ma prawa zaczepić ją, zelżyć
słowy, uściskiem, wejrzeniem, śmiechem? Kto nie ma prawa odepchnąć męża, ile
razy staje na zawadzie miłostkom? Kto nie ma prawa sponiewierać małżonka w
oczach żony, żonę w oczach męża? Każdy swobodniejszy od nich, każdy się biednej
kobiecie wyższym czymś od jej współtowarzysza wydaje; a za krok na drogę
występku, wszakże płacą względami, ulgą w pracy, pieniędzmi! Wszakże jest
zachęta do występku, pobłażanie dla niego, a razy, a prześladowanie, a przemoc
nawet dla upornej cnoty!... Biednej trudno być nawet cnotliwą. Nie śmiejcie się
z zepsucia w niższych klasach, wy je sami robicie rzucając ziarno, z którego
wyrasta, wy je sami podsycacie...

A potem... spytajcie występnych, czy pojmują, co czynią? Spytajcie drugich, czy
nie odpłakali pierwszych złych kroków, czy do nich nie byli zmuszeni. Zdadzą się
wam Chrystusowe słowa... Nie rzucajcie na nich kamienia...

Koło Naści co żyło, kręcić się zaczęło i zalecać. Co było we dworze
próżniackiej, popsutej gawiedzi, płynęło do chaty Sawki; młody ekonom widocznie
ją protegował, syn rządcy, młodzieniec świeżo odziany w futerał uniwersytecki,
napadał na nią jak na dzikie zwierzę. Nie podobna się było zalotnikom opędzić...
Sawka dumał smutno nad sobą i nad nią...

A Naścia?... Ona z początku wszystkich razem wiele ich było, odpychała,
odpędzała, łajała; ona gniewne im tylko czoło i posępne pokazywała oczy. Ale
powoli, powoli, to co ją obrażało i niecierpliwiło z początku, poczęło
pochlebiać i w końcu... I do jednego ukradkiem uśmiechnęła się uciekając od

niego, i drugiemu odpowiedziała na żarty żartem, trzeciemu oddała pokłon z
okienka. A potem wybrała myślą jednego i była na niego łaskawą; słowy,
uśmiechem... Witała go rumieńcem, żegnała westchnieniem. Ona jeszcze kochała
Sawkę, ale już myśl swobody, rozkoszy, bujała nad jej głową. I trudno było
oprzeć się występkowi, co ku niej białe, pełne złota, wyciągnął dłonie, co ją
śpiewając nęcił ku sobie, i trudno było oprzeć się przykładowi aż na koniec
kiedyś powiedziała sobie Naścia.
- Nie już to ja lepsza od nich? Wszak ta, tamta i trzecia, i dziesiąta mają
kochanków we dworze; a czy im z tym źle?... Albom ja to lepsza od nich?

I odtąd zamyśliła się, zadumała, pozazdrościła drugim, a sama poczęła stroić
się, gdy wychodziła z domu, uciskać czerwonym pasem, dobierać korali i
przeglądać się w wiadrze wody.
- O, żadna mnie na zagasi - mówiła w sobie - taki bo albom ładna, albo nie mam
oczów. I pan by się takiej nie powstydził żonki!

Sawka widział wszystko; domyślał się wszystkiego, a milczał... serce mu się
krajało, gdy ją gachy na tańcu w karczmie otaczali, gdy ją przeprowadzali do
domostwa; palił się gniewem, gdy ją prać chusty do dworu, a jego gdzie daleko w
pole wysyłano... a milczał, wiedział, że słowa nie pomogą, zazdrość nie pomoże,
i gdy sama się nie upilnuje, nikt jej nie ustrzeże... Patrzał tylko, czy nie
postrzeże znaku występku, aby spuścić głowę i stracić nadzieję... patrzał, ale
nic jeszcze nie widział.

Naścia jakkolwiek zalotna, dotąd była mu wierną. Źle tylko, że nie lękała się
dumać o złem i nieraz podparłszy się na dłoni, tonęła w jakichś dumach patrząc w
jedną stronę; źle że coraz poufalej była z gachami i oddawała żart za żart,
uśmiech za uśmiech, wejrzenie za wejrzenie. I co dzień mniej pracowita, to
siadała na ulicy przed chatą, to biegała między ludzi. A gdy przyszło iść do

dworu, to się przybierała, to się stroiła, że końca temu nie było.

A Sawka wszystko widział i milczał.

Aż raz powiedział słówko żonie... Naścia się zachmurzyła.
- Patrzajcie, jeszczem mu zła! - zawołała. Nie warteś dobrej żony, Sawka, kiedy
mnie posądzasz; drudzy mają gorsze milczą. Czego ty chcesz ode mnie? Albo to ja
z dobrej woli idę do dworu? albo ja za nimi gonię, jak ta, jak tamta? albo to
kto na mnie co powiada?

I Sawka milczał, wziął kosę ze ściany, chleb do sakwy, poszedł na łąkę. A Naścia
pobiegła do dworu.

- Ojciec przydał gościńca...

- Od ojca - odpowiedziała, a mówiąc zarumieniła się jak mak i odwróciła.

Sawka domyślił się wszystkiego i o więcej nie pytał. Zawrzało mu jednak w sercu,
zakipiało i chciał przynajmniej wiedzieć, komu wstyd był winien. Łamał głowę na
próżno, bo tylu się kręciło koło czarnobrewy, że ani się domyśleć, ani odgadnąć.
A ona dla wszystkich jednaka; jeden uśmiech, wejrzenie hardość, jedna na pozór
pogarda.

Sawka stał się smutny, zamyślony i powoli dom mu zbrzydł, odpadła ochota do
pracy; sąsiedzi coraz częściej wodzić zaczęli na wódkę. Co się miał pójść utopić
raz na zawsze, to się topił co dnia w karczmie. I na pozór stał się obojętny,
ukrywał swą zazdrość, utaił gniew, znowu całował żonę, nazywał ją swoją gołąbką,
udawał, że jej wierzy.


Naścia myślała, że on nic nie wie i nie widzi jak inni; albo że o nią nie dba
jak wielu o żony. I już myślą gnała swobodnie po szerokim świecie występku, już
roiła sobie spokój, wesele, dostatek w chacie. Biedna! Ona nic nie wiedziała,
tak jej migał świat piękniejszy przed oczyma.

Stary ojciec leżał na tym samym łożu, na którym skonała matka, leżał już dawno i
wyglądał śmierci... Sawkę popędzili z pszenicą do Buga, O południu ledwie
nasypane były worki i szereg furmanek wyruszył. Sawka obejrzał się na chatę, w
której samą jedną zostawił żonę, i ciężko westchnął. Stary ojciec leżał
bezwładny; kto wie, czy ona go dopilnuje, a on jej pewnie nie. Zdrowszy, stary
byłby spojrzał na Naścię i nie dozwolił jej bałamucić się, korzystając z
niebytności męża; chory wyjrzeć nawet za nią nie mógł. Nigdy nie było Sawce tak
ciężko rzucać domu, ojca i żony. Zaledwie ujechali do lasku, namyślił się i
powiedział sobie: "Dobrze by nie jechać". U lasku spotkał młodego Dmytra, który
wracał z furą drew do wsi.
- Słuchaj Dmytro - rzekł - jedź z moją chudobą do Buga, a ja tobie za to będę
przez ten czas młócić.
- I kwartę wódki postawisz? - spytał Dmytr.
- Zgoda, postawię - rzekł Sawka.
- Zgoda.

Dmytro stanął przy pszenicy, a Sawka powoli powrócił do wsi. Ale nie pokazał się
w swojej chacie, odwiózłszy drwa i złożywszy je na podwórku Dmytrowej chaty,
która stała w końcu sioła; poszedł do jego stodoły młócić i młócił do wieczora
późnego... Już dobrze pociemniało, kiedy z bijącym sercem (i im serce bić umie)
powlókł się ku swojej chacie.

Spojrzał... nie było światła w okienku i coś tylko bielało przed chatą... Szedł
nie postrzeżony dalej. Zbliżywszy się poznał Naścię, która oparta o słup wrót

podwórzowych rozmawiala z kimś wesoło.

Milcząc, tajemnie, podkradł się do nich Sawka, aż cichą usłyszał rozmowę
- Twego męża nie ma w domu...
- Nie ma - odpowiedziała Naścia - pojechał z Bogiem.
- Można dziś przyjść do ciebie?...

Naścia nic nie odpowiedziała.
- Zostaw drzwi otwarte...

Naścia milczała i kręciła koniec fartucha w ręku...
- Jak pierwsze kury zapieją, przyjdę do ciebie.
- Stary ojciec - szepnęła Naścia - śpi w komorze i nic słyszeć nie będzie...
- Przyjdźcie, przyjdźcie - cicho szepnęła kobieta - pamiętajcie...

Mężczyzna się oddalił... Sawka poznał w nim syna rządcy, który już środkiem
ulicy szybko biegł ku dworowi.
- Poczekaj paniczu - rzekł w duchu - będą tu tobie gody i tobie, poczciwa żono,
coś tylko wyglądała, żeby mnie w domu nie było! - To mówiąc przysiadł się pod
węgłem, wyłamał kija i bezprzytomny, z okiem wlepionym w miejsce, w którym
stracił z oczu uchodzącego gacha, siedział czekając piania kura.

Parę tych godzin wydały mu się rokiem, potniał... marzł, zgrzytał zębami, zrywał
się kilka razy i przysiadał znowu. Sto razy chciał lecieć i zbić Naścię, sto
razy wstrzymywał się, aby swą zemstę uczynić pełniejszą.
- Pozabijam! - rnówił w duchu - ,pozabijam ich oboje, a sam ucieknę!

Tak doczekał piania kura. Noc na wsi była głucha, milczenie uroczyste, wszystko
spało; po jednemu pogasły światła w okienkach, ustały śpiewy prządek na

wieczornicach - i dzwonek cerkiewny oznajmił przyjście warty. Czasami tylko
spokojność i milczenie przerywał szczek psów i dalekie wołanie stróżów przy
dworze.

Na ulicy posłyszał Sawka stąpanie ostrożne, ktoś się skradał ku chacie, drzwi
skrzypnęły... i cicho...
- Mam was w ręku - zawołał i pobiegł za wchodzącym... Już był w sieniach, a po
ciemku łatwo mu wkraść się do chaty. Przez pół otwarte drzwi się wcisnął i gdy
Naścia podbiegła pytając: Kto tu? - kładąc palec na ustach, gdy młody chłopiec
rzucił się ku niej i z nią razem w głąb izby - Sawka już dłużej wytrzymać nie
mogąc, zatrzasnął drzwi silnie i podparł je kołkiem.
- Ojcze, ojcze! - zawołał glośno - choćcie no, chodźcie! Zobaczycie, jakiego
ptaszka ułowiła synowa!

Krzyk dał się słyszeć w izbie... i młody poskoczył do okna...
- Nie wymkniecie się mi, nie bójcie! - zawołał Sawka nie wyleziecie oknem,
paniczu!

To mówiąc rzucił się na niego z kijem i pochwyciwszy za barki powalił na ziemię.
Naścia skoczyła ku drzwiom, ale drugą ręką stojący na przesmyku Sawka porwał ją
za włosy i powalił. Nogą przytłoczył chłopca, a ramieniem otoczył żonę i wołał
na ojca.
- Ojcze! chodźcie! ojcze... zobaczcie! - A głos mu trząsł i wrzał w piersiach.
Drzwi komory otwarły się, stary ojciec ukazał się na progu, on nie pojmował co
się stało.
- Kto tu? co to - wołał.
- To ja! - krzyczał Sawka - to ja.., a to Naścia i jeszcze ktoś trzeci, com go
tu złapał przy niej! Pomóżcie mi go związać, pomóżcie ostatkiem sił związać
złodzieja i tego szatana!


Stary ojciec zrozumiał wszystko i zwlókł się do syna...
- Trzymajcie Naścię - rzekł Sawka - ja młodemu dam rady! I ściągnąwszy z siebie
pas jął go nim krępowali. Chłopiec omdlały z przestrachu ani się bronił, ani
wyrywał, kobieta zachodziła się z płaczu.
- Rób, co chcesz, ze mną! - wołała do męża - bij, zabij, ja twoja... nie męcz
jego. To pańskie dziecko, bieda na twoją głowę, puść go, puść go!
- Puścić? - mruczał Sawka - o! niedoczekanie jego... niechaj posiedzi tu
złodziej... wszak po to przyszedł tutaj...

I skoczył po rózgi.
- Tyle mego, co się zemszczę! - dodał - a potem... szeroki świat boży... pójdę,
gdzie oczy poniosą...

Straszna była zemsta Sawki... pół życia tylko zostało w nieszczęśliwym chłopcu,
a Naścia, zbita okropnie, leżała we krwi nurzając się na podłodze. Wrąc jeszcze
gniewem nie nasyconym i zemstą, Sawka całował ręce ojca.
- Bądźcie zdrowi, ojcze, bądźcie zdrowi! Granica niedaleko, jutro będę daleko;
bądźcie zdrowi, nie ma mnie tu czego czekać...
I wyrwał się z chaty Sawka i nocą pobiegł w las, a lasami, manowcami, przedarł
się przez granicę. Nazajutrz biały dzień już go zastał w obcym kraju... Spojrzał
na siebie i nie żałował swoich. Kogo miał żałować? po kim płakać? Chyba po
starym ojcu; ale i temu nie długo męczyć się na świecie, nie długo biedować...
W nadgranicznych siołach halickich pełno jest wychodźców z Wołynia... Jednych
wypędza złe obejście się panów, nędza, nadzieja lepszego bytu, drugich -
postrach rekruta. Wszyscy oni osiadają na pograniczu, jak gdyby chcieli jeszcze
oddychać powietrzem, które im wiatr od ojczyzny przyniesie; jak gdyby myśleli
powracać kiedyś na swoje śmieciska.
Między wygnańcami tymi zajął miejsce Sawka. Długo, bardzo długo nie mógł się
oswoić z obcą stroną, nie mógł pokonać żalu za swymi, a mianowicie za ojcem;
długo chciał powracać do wsi, ale wreszcie ostygł i począwszy pracować,
poprawiwszy los sobie pozostał na miejscu. Dowiadywał się na jarmarkach, u
Wołyńców, co się tam działo u nich, i raz od kołodzieja swojaka dowiedział się,
że ojciec umarł, żona w połogu z dziecięciem umarła, chata stała pustkami, Żal
mu się zrobiło i Naści nawet niewiernej.
- O! gdyby powrócić! - rzekł w duchu - gdyby można powrócić.
- Powróćcie - mówi kołodziej - nic wam nie będzie. Pan rządca nowy, kilka lat
upłynęło. zapomnieli o wszystkim. Chata wasza opustoszała, grunt zasiewa na
pintynę[56] arendarz, pan rad będzie nawet, jak powrócisz...
I Sawka ośmielił się wrócić... Oddano mu grunt jego dziadów, przyjął parobka,
kupił chudobę, ożenił się po raz drugi, ale nie z krasawicą jak Naścia, z ubogą
dziewką wsi swojej, pracowitą, bo ubogą, a poczciwą może dlatego, że brzydką.
Bóg dał Sawce dwóch synów, poszczęścił na gospodarstwie; wiodło mu się na
pasiece, na bydle, rodziło się w polu - i spokój był w chacie, spokój taki, jaki
być może, dostatek, jaki się u nich dostatkiem nazywa; dostatek co roku
graniczący z głodem, a nie dochodzący głodu.
Gdy Sawka długą swoją historię kończył, świtać już zaczynało, deszcz ustał,
wyjaśniło się.

Przypisy

[1] Trufla - bardzo ceniony grzyb jadalny.
[2] Pularda - wykastrowana i utuczona kura.
[3] K1ucz - tu: zespół wsi należących do jednego właściciela.
[4] Sukiennie, sukiennice (starop.) - starodawne składy lub fabryki sukna (w
których były bardzo złe warunki zdrowotne).
[5] Kosowica (starop.) - kośba, koszenie.
[6] Bodnia (starop.) - beczka, skrzynia,
[7] Fawor (z łac.) - łaska, względy,
[8] Burzany - tu: krzaki.
[9] Kluka - jarzmo na wołu; tu: za wołami ciągnącymi brony.
[10] Włóczebne - dar za włóczenie, bronowanie.
[11] P1enipotent (z łac.) - pełnomocnik.
[12] Sjemia (ukr.) - rodzina.
[13] Opółki - obladry: deski boczne z kloca, z jednej strony płaskie, z drugiej
zaokrąglone.
[14] Instancja - tu: poparcie, wstawiennictwo.
[15] Dlatego - tu: jednak.
[16] Kapotowy - ubrany w kapotę; tu: mieszczanin,
[17] Babić - spełniać rolę babki, tu: położnej.
[18] Wypadła - tu: wyginęła.
[19] Jednokościste - tu: chude.
[20] Czwanić (starop.) - popisywać się, chełpić.
[21] Koczobryk - elegancka bryczka na resorach.
[22] Nejtyczanka - bryczka z wyplatanym wasągiem.
[23] Za1ibocki - nazwa (od miejscowości) lepszego gatunku tytoniu;
[24] Korowaj - kołacz, placek weselny.
[25] Lach - polski szlachcic czynszowy na Ukrainie; tu: urzędnik dworski.
[26] Poszyć się (starop.) - wzbogacić się, obróść w pierze,
[27] Zho1eć (ukr.) - stać się gołym, zbiednieć,
[28] W kubek - tu: podobnie; z przysł. "kubek w kubek".
[29] Chwytać się - tu: zrywać się.
[30] Kańczuk, kańczug - bicz rzemienny; tu: uderzenie bicza.
[31] Kołokolczyki - dzwonki, kołatki.
[32] Wbrew (starop.) - oko w oko, prosto z mostu.
[33] Podpiska (gwar.) - pisemne zobowiązanie.
[34] Prażnik (z ros.) - święto.
[35] Kanon (łac.) - tu: reguła, wzór, zasada.
[36] Nocleg - tu; nocny wypas koni,
[37] Sełedec, osełedec (ukr.) - warkocz kozacki.
[38] Teorban - kozacki instrument muzyczny.
[39] Porcja - tu: wynagrodzenie, zapłata,
[40] Ukrążyć (starop.) - pokrajać w krążki.
[41] Ług (starop.) - łąka podmokła.
[42] Podczergnął się (starop.) - prześliznął się, wymknął się.
[43] Podworotnik (ukr.) - pies podwórzowy.
[44] Burdzał (starop.) - burczał, warczał.
[45] Kłunia (ukr.) - stodoła stojąca na uboczu, za wsią.
[46] Wisznice - wrota ze szczebli.
[47] Kunica (starop.) - opłata wnoszona przez dziewczynę idącą za mąż do innej
wsi.
[48] Koromysło (ukr.) - nosidło do noszenia wiader na ramionach.
[49] Nielub (starop.) - nie kochany.
[50] Zaryhotać (starop.) - roześmiać się, tu: rozpłakać się.
[51] Dohorować (starop.) - doharował się, dopracował się.
[52] Sznurek - tu: długi. wąski zagon.
[53] Tłoka (starop.) - pańszczyzna nadzwyczajna w okresie pilnych robót polnych.
[54] Poduszne (starop.) - podatek od osoby.
[55] Ruńce (starop.), ruń - zieleniejące się już, ale jeszcze nie wyrosłe zboże.
[56] Pintyna (ukr.) - rodzaj dzierżawy z opłat piątej części zbiorów (podobnie,
jak dziesięcina).


KONIEC KSIĄŻKI