Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 66-79)

M a t e r i a ³ y d o k u m e n t a c y j n e

W dniach 30 X – 1 XI 1997 r. odby³o siê w Watykanie sympozjum na temat „Korzenie

antyjudaizmu w œrodowisku chrzeœcijañskim” zorganizowane przez Komisjê Teologiczno-

-Historyczn¹ Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. W dniu 31 X Papie¿ wyg³osi³ do ok. 60

uczonych przemówienie, którego tekst zamieszczamy poni¿ej.

*

(Sprawozdanie z sympo-

zjum znajduje siê w bie¿¹cym numerze.) 16 III 1998 r. watykañska Komisja ds. Kontaków

Religijnych z Judaizmem og³osi³a dokument „Pamiêtamy: refleksje nad Szoa” poprze-

dzony listem papie¿a Jana Paw³a II do kard. E.I. Cassidy’ego, przewodnicz¹cego tej¿e

Komisji.

**

PRZEMÓWIENIE PAPIE¯A JANA PAW£A II

DO UCZESTNIKÓW SYMPOZJUM O ANTYJUDAIZMIE

Ksiê¿a Kardyna³owie, drodzy Bracia w biskupstwie, drodzy Przy-

jaciele!

1. Bardzo siê cieszê, ¿e mogê was goœciæ przy okazji obrad wasze-

go sympozjum na temat korzeni antyjudaizmu. Witam zw³aszcza kard.

Rogera Etchegaraya, przewodnicz¹cego Komitetu Wielkiego Jubileuszu

Roku 2000, który kieruje pracami sympozjum. Wszystkim wam dziêkujê

za to, ¿e zechcieliœcie w tych dniach podj¹æ refleksjê teologiczn¹ na nie-

zwykle donios³y temat.

Wasze obrady wpisuj¹ siê w program przygotowañ do Wielkiego Ju-

bileuszu, przed którym wezwa³em synów Koœcio³a do dokonania bilansu

minionego tysi¹clecia, a zw³aszcza naszego wieku, w duchu „rachunku

sumienia”, jaki jest potrzebny, aby Jubileusz sta³ siê czasem nawrócenia

i pojednania (por. Tertio millennio adveniente, 27-35).

Przedmiotem waszego sympozjum jest w³aœciwa interpretacja teolo-

giczna relacji miêdzy Koœcio³em Chrystusa a narodem ¿ydowskim, któ-

rych podstawy okreœli³a soborowa deklaracja Nostra aetate i o których ja

sam wypowiada³em siê wielokrotnie, sprawuj¹c swój urz¹d nauczania.

*

Teskt papieskiego przemówienia za „L’Osservatore Romano”, wyd. polskie, 19: 1998

nr 1, s. 30-31.

**

Tekst listu papieskiego i dokumentu watykañskiej Komisji za KAI.

PRZEMÓWIENIE DO UCZESTNIKÓW SYMPOZJUM O ANTYJUDAIZMIE

67

W œwiecie chrzeœcijañskim bowiem – choæ nie twierdzê, ¿e za spraw¹ sa-

mego Koœcio³a jako takiego – zbyt d³ugo kr¹¿y³y b³êdne i niesprawiedliwe

interpretacje Nowego Testamentu dotycz¹ce narodu ¿ydowskiego i jego

domniemanych win, rodz¹c wrogie postawy wobec tego ludu. Przyczyni³y

siê one do uœpienia wielu sumieñ i w konsekwencji – gdy Europê zala³a

fala przeœladowañ inspirowanych przez pogañski antysemityzm, który

w swej istocie by³ zarazem antychrzeœcijañstwem – obok chrzeœcijan bro-

ni¹cych przeœladowanych za wszelk¹ cenê, nawet z nara¿eniem w³asnego

¿ycia, wielu by³o i takich, którzy nie stawili tak zdecydowanego ducho-

wego oporu, jakiego ludzkoœæ mia³a prawo oczekiwaæ od uczniów Chrys-

tusa. Wasze trzeŸwe spojrzenie na przesz³oœæ, zmierzaj¹ce do oczyszczenia

pamiêci, jest bardzo potrzebne, aby mo¿na by³o wyraŸnie ukazaæ, ¿e anty-

semityzm nie ma ¿adnego usprawiedliwienia i zas³uguje na bezwzglêdne

potêpienie.

Wasze prace s¹ kontynuacj¹ refleksji podjêtej przede wszystkim przez

Komisjê ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem, której rezultaty zosta³y

przedstawione m.in. we Wskazaniach z 1 grudnia 1974 r. oraz w Uwa-

gach na temat prawid³owego przedstawiania ¯ydów i judaizmu w prze-

powiadaniu i w katechezie Koœcio³a katolickiego z 24 czerwca 1985 r.

Doceniam znaczenie faktu, ¿e wasze sympozjum, prowadz¹c analizy na-

tury teologicznej, stara siê zachowaæ przy tym wszelkie rygory naukowe,

w przekonaniu, ¿e s³u¿yæ prawdzie znaczy s³u¿yæ samemu Chrystusowi

i Jego Koœcio³owi.

2. W rozdzia³ach 9-11 Listu do Rzymian aposto³ Pawe³ przedstawia

nam kluczowe elementy planu Bo¿ego, dotycz¹cego losu Izraela, i koñczy

hymnem uwielbienia: „O g³êbokoœci bogactw, m¹droœci i wiedzy Boga!”

(Rz 11, 33). W ¿arliwej duszy Paw³a ten hymn jest echem prawdy, któr¹

on sam sformu³owa³ i która stanowi niejako centralny temat ca³ego listu:

„Albowiem Bóg podda³ wszystkich niepos³uszeñstwu, aby wszystkim oka-

zaæ swe mi³osierdzie” (Rz 11, 32). Nawet wówczas, gdy wydaje siê nam,

¿e koleje historii zbawienia oddalaj¹ siê od wyznaczonej drogi, kieruje

ni¹ zawsze mi³osierdzie Tego, który przyszed³, aby zbawiæ, co by³o zgi-

nê³o. Tylko postawa uwielbienia w obliczu niezmierzonej g³êbi mi³oœ-

ciwej Opatrznoœci Bo¿ej pozwala dostrzec choæby cz¹stkê tego, co jest

tajemnic¹ wiary.

3. Ten ma³y naród, zamieszkuj¹cy tereny po³o¿one miêdzy wielkimi

imperiami pogañskimi, które przewy¿szaj¹ go wspania³oœci¹ swojej kul-

tury, wywodzi swój pocz¹tek z faktu wybrania przez Boga. Bóg, stwórca

nieba i ziemi, zwo³a³ ten lud i prowadzi go. Jego istnienie nie jest wiêc

zwyk³ym faktem naturalnym czy kulturowym, pojmowanym w tym sensie,

68

JAN PAWE£ II

¿e przez kulturê cz³owiek rozwija zasoby swojej natury. Jest faktem

nadprzyrodzonym. Ten lud trwa na przekór i wbrew wszystkiemu dla-

tego, ¿e jest ludem Przymierza i ¿e mimo niewiernoœci cz³owieka Bóg

pozostaje wierny swojemu Przymierzu. Kto ignoruje ten podstawowy

fakt, wchodzi na drogê marcjonizmu, któr¹ Koœció³ bez wahania i sta-

nowczo odrzuci³, œwiadom swojej ¿ywotnej wiêzi ze Starym Testamen-

tem, bez którego Nowy Testament jest pozbawiony sensu. Pismo Œwiête

jest nierozerwalnie zwi¹zane z tym ludem i z jego histori¹, ta zaœ pro-

wadzi do Chrystusa, obiecanego i oczekiwanego Mesjasza, wcielonego

Syna Bo¿ego. Koœció³ nieustannie to wyznaje, gdy¿ ka¿dego dnia powra-

ca w swojej liturgii do psalmów oraz do kantyków Zachariasza, Maryi

Panny i Symeona (por. Ps 132, 17; £k 1, 46-55; 1, 68-79; 2, 29-32).

Dlatego w³aœnie ci, którzy uwa¿aj¹ fakt, i¿ Jezus by³ ¯ydem i ¿y³

w œrodowisku ¿ydowskim, za przypadkowy kontekst kulturowy, który

mo¿na by zast¹piæ inn¹ tradycj¹ religijn¹ i rozpatrywaæ postaæ Jezusa

w oderwaniu od niego, nie pozbawiaj¹c Go tym samym to¿samoœci, nie

tylko b³êdnie rozumiej¹ sens historii zbawienia, ale – co wiêcej – podwa-

¿aj¹ istotê prawdy o Wcieleniu i uniemo¿liwiaj¹ prawid³owe pojmowa-

nie inkulturacji.

4. Z tego co powiedzieliœmy wy¿ej, mo¿emy wyci¹gn¹æ wnioski, któ-

re powinny kszta³towaæ postawê chrzeœcijanina i nadawaæ kierunek pracy

teologa. Koœció³ potêpia stanowczo wszelkie formy ludobójstwa, a tak¿e

rasistowskie teorie, które sta³y siê dla nich inspiracj¹ i próbowa³y je uspra-

wiedliwiaæ. Mo¿na by tu przytoczyæ encyklikê Piusa XI Mit brennender

Sorge (1937) oraz encyklikê Piusa XII Summi Pontificatus (1939): ta

ostatnia przypomina³a zasadê ludzkiej solidarnoœci oraz mi³oœci do ka¿-

dego cz³owieka, niezale¿nie od jego przynale¿noœci narodowej. Rasizm

stanowi zaprzeczenie najg³êbszej to¿samoœci cz³owieka, który jest osob¹

stworzon¹ na obraz i podobieñstwo Bo¿e. Do moralnego z³a, jakim jest

ka¿de ludobójstwo, szoah dodaje z³o nienawiœci, która podwa¿a zbawczy

plan Boga wobec historii. Koœció³ wie, ¿e ta nienawiœæ jest wymierzona

bezpoœrednio tak¿e przeciw niemu.

Nauczanie Paw³a zawarte w Liœcie do Rzymian ukazuje nam, jakie

braterskie uczucia, zakorzenione w wierze, powinniœmy ¿ywiæ do synów

Izraela (por. Rz 9, 4-5). Aposto³ podkreœla, ¿e „ze wzglêdu na przodków”

s¹ oni przedmiotem mi³oœci Boga, którego dary ³aski i wezwanie s¹ nie-

odwo³alne (por. Rz 11, 28-29).

5. Pragnê wyraziæ wam wdziêcznoœæ za to, ¿e zajmujecie siê tema-

tem o tak wielkim znaczeniu, do którego przywi¹zujê ogromn¹ wagê.

Przyczyniacie siê w ten sposób do pog³êbienia dialogu miêdzy katolikami

PRZEMÓWIENIE DO UCZESTNIKÓW SYMPOZJUM O ANTYJUDAIZMIE

69

a ¯ydami, który ku naszej satysfakcji rozwija³ siê pozytywnie w ci¹gu

ostatnich dziesiêcioleci.

¯ycz¹c wszystkiego najlepszego wam osobiœcie i waszym bliskim,

udzielam wam z serca Apostolskiego B³ogos³awieñstwa.

LIST PAPIE¯A JANA PAW£A II DO KARD. CASSIDY’EGO

Do Czcigodnego brata Kardyna³a Edwarda Idrisa Cassidy’ego

Przy wielu okazjach w czasie mojego pontyfikatu z g³êbokim bólem

przywo³ywa³em cierpienia narodu ¿ydowskiego podczas II wojny œwia-

towej. Zbrodnia, znana jako Szoa, pozostaje nie daj¹c¹ siê zatrzeæ plam¹

historii koñcz¹cego siê stulecia.

Przygotowuj¹c siê do rozpoczêcia trzeciego tysi¹clecia chrzeœcijañ-

stwa, Koœció³ jest œwiadomy, ¿e radoœæ jubileuszu jest nade wszystko ra-

doœci¹ opart¹ na przebaczeniu grzechów i pojednaniu z Bogiem i z bliŸ-

nimi. Dlatego Koœció³ zachêca swoich synów i córki, by oczyszczali

swoje serca przez pokutê za b³êdy przesz³oœci i niewiernoœci. Koœció³

wzywa chrzeœcijan, by pokornie stanêli przed Panem i dokonali rachunku

sumienia z win, jakie ponosz¹ za z³o obecne w naszych czasach.

¯ywiê g³êbok¹ nadziejê, ¿e dokument „Pamiêtamy: refleksje nad

Szoa” przygotowany przez Komisjê ds. Kontaktów Religijnych z Judaiz-

mem pomo¿e uleczyæ rany nieporozumieñ i niesprawiedliwoœci. Niech

ten dokument uzdolni pamiêæ, która odgrywa zasadnicz¹ rolê w procesie

kszta³towania przysz³oœci, w której niewypowiedziane z³o Szoa nie mo-

g³oby siê nigdy wiêcej powtórzyæ. Niech Bóg historii wspomaga wysi³ek

katolików i ¯ydów oraz wszystkich ludzi dobrej woli, buduj¹cych wspól-

nie œwiat prawdziwie szanuj¹cy ¿ycie i godnoœæ ka¿dej istoty ludzkiej,

stworzonej na obraz i podobieñstwo Boga.

Jan Pawe³ II, Papie¿

Watykan, 12 marca 1998

70

WATYKAÑSKA KOMISJA DS. KONTAKTÓW RELIGIJNYCH Z JUDAIZMEM

PAMIÊTAMY: REFLEKSJE NAD SZOA

Dokument watykañskiej Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem

I. TRAGEDIA SZOA I ZOBOWI¥ZANIE DO PAMIÊCI

Wiek XX szybko zbli¿a siê do koñca i wschodzi nowe tysi¹clecie

ery chrzeœcijañskiej. Dwutysiêczna rocznica narodzin Jezusa Chrystusa

wzywa wszystkich chrzeœcijan i zaprasza wszystkich ludzi na œwiecie, by

próbowali dostrzegaæ w dziejach historii zarówno znaki dzia³ania Bo¿ej

Opatrznoœci, jak i te chwile, kiedy obraz Stwórcy w cz³owieku bywa³

zniekszta³cony i poni¿any.

Niniejsze rozwa¿ania dotycz¹ najistotniejszych spraw, w których

katolicy mog¹ powa¿nie wzi¹æ do serca wezwania Jana Paw³a II zawarte

w liœcie apostolskim „Tertio Millennio Adveniente”: „Gdy zatem zbli¿a

siê do koñca drugie tysi¹clecie chrzeœcijañstwa, jest rzecz¹ s³uszn¹, aby

Koœció³ w sposób bardziej œwiadomy wzi¹³ na siebie ciê¿ar grzechu swo-

ich synów, pamiêtaj¹c o wszystkich tych sytuacjach z przesz³oœci, w któ-

rych oddalili siê oni od ducha Chrystusa i od Jego Ewangelii i zamiast

daæ œwiadectwo ¿ycia inspirowanego wartoœciami wiary ukazali œwiatu

przyk³ady myœlenia i dzia³ania, bêd¹ce w istocie Ÿród³em antyœwiadectwa

i zgorszenia”.

1

Nasze stulecie by³o œwiadkiem niewypowiedzianej tragedii, która nie

mo¿e byæ zapomniana: podjêtej przez re¿im nazistów próby ekstermina-

cji narodu ¿ydowskiego, czego konsekwencj¹ by³o wymordowanie milio-

nów ¯ydów. Mê¿czyŸni i kobiety, starzy i m³odzi, dzieci i niemowlêta

byli przeœladowani i deportowani tylko dlatego, ¿e mieli ¿ydowskie po-

chodzenie. Niektórych zabijano natychmiast, inni, zanim ich zamordowano,

doœwiadczali poni¿enia, wrogoœci, tortur i odarcia z ludzkiej godnoœci.

Tylko niewielu z tych, którzy znaleŸli siê w obozach, przetrwa³o, a ci,

którzy ocaleli, do koñca ¿ycia trwaj¹ w przera¿eniu. To by³a Szoa. Naj-

wa¿niejsze wydarzenie historii naszego wieku, wydarzenie, które do dziœ

przykuwa nasz¹ uwagê.

W obliczu owego przera¿aj¹cego ludobójstwa – w które w czasach,

gdy bezlitoœnie dokonywa³a siê rzeŸ, trudno by³o uwierzyæ przywódcom

1

J a n P a w e ³ I I: List apostolski „Tertio Millennio Adveniente”, 10 listopada

1994, s. 33; AAS 87 (1995), s. 25.

PAMIÊTAMY: REFLEKSJE NAD SZOA

71

narodów i samym wspólnotom ¿ydowskim – nikt nie mo¿e pozostawaæ

obojêtny, a zw³aszcza Koœció³, poniewa¿ jest on zwi¹zany z narodem ¿y-

dowskim wiêzami duchowego dziedzictwa oraz pamiêci¹ dawnych nie-

sprawiedliwoœci. Relacja Koœcio³a do narodu ¿ydowskiego jest niepo-

równywalna z relacj¹ wobec innych religii.

2

Nie chodzi tu tylko o przy-

wo³ywanie wspólnej przesz³oœci. Wspólna przysz³oœæ ¯ydów i chrzeœcijan

domaga siê, byœmy zachowali pamiêæ, poniewa¿ „nie ma przysz³oœci bez

pamiêci”.

3

Sama historia jest „memoria futuri” (pamiêci¹ przysz³oœci).

Zwracaj¹c siê z nasz¹ refleksj¹ do wszystkich braci i sióstr z Koœ-

cio³a katolickiego na ca³ym œwiecie zapraszamy wszystkich chrzeœcijan

do wspólnego rozwa¿ania tragedii, która dotknê³a naród ¿ydowski, po to,

by byæ pewnym, ¿e ju¿ nigdy wiêcej egoizm i nienawiœæ nie rozszerz¹ siê

do tego stopnia, by powodowaæ takie cierpienia i œmieræ.

4

W sposób

szczególny prosimy naszych przyjació³ ¯ydów „których przera¿aj¹cy los

sta³ siê symbolem zdziczenia, do jakiego zdolny jest cz³owiek, gdy zwróci

siê przeciw Bogu”,

5

by wys³uchali naszych s³ów z otwartym sercem.

II. O CZYM MUSIMY PAMIÊTAÆ

Lud Izraela, nios¹c wyj¹tkowe œwiadectwo wiernoœci Œwiêtemu Izra-

ela i Torze, wiele cierpia³ w rozmaitych czasach i miejscach. Jednak¿e

Szoa by³ z pewnoœci¹ najwiêkszym z cierpieñ. Nieludzki wymiar masakr

i przeœladowañ, których doœwiadczyli ¯ydzi w naszym stuleciu, nie da

siê wyraziæ s³owami. Zw³aszcza, ¿e jedyn¹ przyczyn¹ tych zbrodni by³a

przynale¿noœæ do narodu ¿ydowskiego.

Ogrom owej zbrodni rodzi wiele pytañ. Historycy, socjologowie,

filozofowie polityki, psycholodzy i teologowie próbuj¹ dowiedzieæ siê

coraz wiêcej o Szoa i jego przyczynach. Wiele badañ jest wci¹¿ jeszcze

przed nami. Jednak¿e takie wydarzenie nie mo¿e byæ w pe³ni ocenione

przez zwyczajne kryteria badañ historycznych. Szoa domaga siê „moralnej

i religijnej pamiêci” oraz, zw³aszcza wœród chrzeœcijan, powa¿nej reflek-

sji nad przyczynami tej tragedii.

2

Por. J a n P a w e ³ I I: Przemówienie w synagodze w Rzymie, 13 kwietnia 1986,

s. 4; AAS 78 (1986), s. 1120.

3

J a n P a w e ³ I I: Anio³ Pañski, 11 czerwca 1995: „Insegnamenti” 18/1: 1995, s. 1712.

4

Por. J a n P a w e ³ I I: Przes³anie do przywódców organizacji ¿ydowskich w Bu-

dapeszcie, 18 sierpnia 1991, s. 4: „Insegnamenti: 14/2: 1991, s. 349.

5

J a n P a w e ³ I I: Encyklika „Centesimus annus”, 1 maja 1991, s. 17: AAS 83

(1991), s. 814-815.

72

WATYKAÑSKA KOMISJA DS. KONTAKTÓW RELIGIJNYCH Z JUDAIZMEM

Fakt, ¿e Szoa mia³ miejsce w Europie, to znaczy w krajach o d³ugiej

tradycji chrzeœcijañskiej, rodzi pytania o relacjê miêdzy nazistowskimi

przeœladowaniami a sposobem odnoszenia siê chrzeœcijan do ¯ydów na

przestrzeni wieków.

III. RELACJE MIÊDZY ¯YDAMI I CHRZEŒCIJANAMI

Historia relacji miêdzy ¯ydami i chrzeœcijanami jest pe³na cierpieñ.

Jego Œwi¹tobliwoœæ Papie¿ Jan Pawe³ II œwiadomy tego faktu nieustannie

powtarza swój apel do katolików, by zastanowili siê, w którym miejscu

znajdujemy siê obecnie w naszych relacjach z narodem ¿ydowskim.

6

Wniosek z tych rozwa¿añ jest taki, ¿e na przestrzeni dwóch tysiêcy lat

rezultat naszych relacji jest raczej negatywny.

7

U pocz¹tków chrzeœcijañstwa, po ukrzy¿owaniu Chrystusa, naras-

ta³y dyskusje miêdzy wczesnym Koœcio³em a przywódcami ¿ydowskimi

i ludŸmi, którzy powodowani wiernoœci¹ Prawu czasem przemoc¹ prze-

ciwstawiali siê g³osicielom Dobrej Nowiny i pierwszym chrzeœcijanom.

W pogañskim Imperium Rzymskim byli chronieni przez prawo na mocy

przywileju nadanego przez cesarza. Z pocz¹tku Imperium Rzymskie nie

czyni³o ró¿nicy miêdzy wspólnotami ¿ydowskimi i chrzeœcijañskimi,

wkrótce jednak chrzeœcijanie doœwiadczyli przeœladowañ ze strony pañ-

stwa. W póŸniejszym czasie, kiedy sam cesarz nawróci³ siê na chrzeœci-

jañstwo, imperium pocz¹tkowo zapewnia³o przywileje narodowi ¿ydow-

skiemu. Jednak t³umy chrzeœcijan, niszcz¹c pogañskie œwi¹tynie, czyni³y

czasem to samo z synagogami, nie bez pewnego wp³ywu niektórych in-

terpretacji Nowego Testamentu dotycz¹cych narodu ¿ydowskiego jako

ca³oœci. „W œwiecie chrzeœcijañskim, w tym tak¿e w samym Koœciele, zbyt

d³ugo by³y obecne mylne i niesprawiedliwe interpretacje Nowego Testa-

mentu dotycz¹ce narodu ¿ydowskiego i zarzucanej mu winy. Owe b³êdne

interpretacje przyczyni³y siê do wywo³ywania uczucia wrogoœci wobec

narodu wybranego.”

8

Takie interpretacje Nowego Testamentu zosta³y

definitywnie odrzucone na Soborze Watykañskim II.

9

6

Por. J a n P a w e ³ I I: Przemówienie do przedstawicieli episkopatów do spraw

stosunków katolicko-¿ydowskich, 6 marca 1982: „Insegnamenti” 5/1: 1982, s. 745-747.

7

Por. Komisja ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem, Wytyczne w sprawie w³aœci-

wego przedstawiania ¯ydów i judaizmu w g³oszeniu S³owa Bo¿ego i katechezie Koœcio³a

katolickiego, 24 czerwca 1985, s. VI, 1: „Ench. Vat.” 9, s. 1656.

8

Por. J a n P a w e ³ I I: Przemówienie do uczestników sympozjum o korzeniach an-

tyjudaizmu, 31 paŸdziernika 1997, s. 1: L’Osservatore Romano, 1 listopada 1997, s. 6.

9

Por. Sobór Watykañski II, Deklaracja „Nostra aetate”, 4.

PAMIÊTAMY: REFLEKSJE NAD SZOA

73

Mimo g³oszonej przez chrzeœcijan mi³oœci do wszystkich ludzi, na-

wet do nieprzyjació³, poprzez wieki przewa¿a³a mentalnoœæ przeœlado-

wania mniejszoœci i grup spo³ecznych, w jakiœ sposób „odmiennych”.

Przekonania anty¿ydowskie niektórych grup chrzeœcijan i przepaœæ, jaka

dzieli³a Koœció³ i naród ¿ydowski, prowadzi³y do coraz powszechniejszej

dyskryminacji, co w rezultacie doprowadzi³o do usuwania lub nawraca-

nia ¯ydów si³¹. W du¿ej czêœci „chrzeœcijañskiego” œwiata, a¿ do koñca

XVIII wieku, niechrzeœcijanie nie zawsze mogli liczyæ na gwarancje le-

galnego statusu prawnego. Pomimo to przez ca³y okres istnienia chrzeœ-

cijañstwa ¯ydzi pozostali wierni swoim religijnym tradycjom i zwycza-

jom. Patrzono jednak na nich z pewn¹ podejrzliwoœci¹ i brakiem zaufa-

nia. Zw³aszcza w czasach kryzysów, takich jak g³ód, wojna, zaraza czy

napiêcia spo³eczne ¿ydowska mniejszoœæ by³a czasem traktowana jako

kozio³ ofiarny i stawa³a siê ofiar¹ przemocy, grabie¿y, a nawet masakr.

Pod koniec XVIII i na pocz¹tku XIX wieku w wiêkszoœci pañstw

¯ydzi osi¹gnêli generalnie ten sam status spo³eczny co inni obywatele,

a niektórzy z nich zajmowali wp³ywowe pozycje w spo³eczeñstwie. Jed-

noczeœnie w tym samym kontekœcie historycznym XIX wieku zacz¹³ sze-

rzyæ siê fa³szywy i j¹trz¹cy nacjonalizm. W klimacie szybkich przemian

spo³ecznych ¯ydzi byli oskar¿ani czêsto o nadmierne wp³ywy niepro-

porcjonalne do ich liczby w spo³ecznoœci. St¹d antyjudaizm, który, choæ

w rozmaitym stopniu, zacz¹³ siê rozpowszechniaæ w Europie, mia³ w swo-

jej istocie pod³o¿e bardziej socjologiczne i polityczne ni¿ religijne.

W tym samym czasie zaczê³y pojawiaæ siê teorie, zaprzeczaj¹ce jed-

noœci rodzaju ludzkiego i uznaj¹ce odmienne pochodzenie ró¿nych ras

ludzkich. W wieku XX narodowy socjalizm w Niemczech u¿y³ tych idei

jako pseudonaukowej podstawy rozró¿nienia pomiêdzy tzw. ras¹ aryjsko-

-nordyck¹ a pozosta³ymi, z za³o¿enia ni¿szymi rasami. W nastêpnych la-

tach skrajna forma nacjonalizmu wzmocni³a siê w Niemczech poprzez

klêskê z 1918 roku i ciê¿kie warunki pokoju na³o¿one Niemcom przez

zwyciêzców. W rezultacie wielu Niemców widzia³o w narodowym socja-

lizmie rozwi¹zanie problemów kraju i wspó³pracowa³o politycznie z tym

ruchem.

Koœció³ w Niemczech odpowiedzia³ na te tendencje poprzez potê-

pienie rasizmu. Potêpienie to pojawia³o siê najpierw w kazaniach wielu

ksiê¿y, w publicznych wypowiedziach biskupów katolickich i w pismach

œwieckich dziennikarzy katolickich. Ju¿ w lutym i marcu 1931 r. kard.

Bertram z Breslau (Wroc³awia), kard. Faulhaber i biskupi Bawarii, biskupi

Kolonii i Fryburga opublikowali list pasterski potêpiaj¹cy narodowy

74

WATYKAÑSKA KOMISJA DS. KONTAKTÓW RELIGIJNYCH Z JUDAIZMEM

socjalizm za kult rasy i pañstwa.

10

Dobrze znane kazania adwentowe

kard. Faulhabera z 1933 r. – kiedy to narodowy socjalizm doszed³ do

w³adzy – jasno i wyraŸnie odrzuca³y nazistowsk¹ i antysemick¹ propa-

gandê. Na kazaniach tych byli zreszt¹ obecni nie tylko katolicy, ale

i protestanci, i ¯ydzi.

11

Poruszony wydarzeniami Nocy Kryszta³owej

Bernard Lichtenberg, kanonik katedry berliñskiej odprawi³ publiczne

modlitwy w intencji ¯ydów. W kilka lat póŸniej zgin¹³ w Dachau, a po

wojnie zosta³ og³oszony b³ogos³awionym.

Papie¿ Pius XI tak¿e potêpi³ nazistowski rasizm, og³aszaj¹c encykli-

kê „Mit brennender Sorge”.

12

Encyklika ta zosta³a odczytana w koœcio-

³ach niemieckich w Niedzielê Palmow¹ 1937 r. Nastêpstwem og³oszenia

encykliki by³y ataki i sankcje wobec ksiê¿y. Zwracaj¹c siê do grupy bel-

gijskich pielgrzymów 6 wrzeœnia 1938 r., Pius XI stwierdzi³ „Antysemi-

tyzm jest nie do zaakceptowania. Duchowo wszyscy jesteœmy Semitami”.

13

Pius XII w swojej pierwszej encyklice, „Summi Pontificatus”

14

z 20 paŸ-

dziernika 1939, ostrzega³ przed teoriami nie uznaj¹cymi jednoœci ludz-

kiej rasy i przed deifikacj¹ pañstwa. We wszystkim tym papie¿ widzia³

zwiastuna nadchodz¹cej „godziny ciemnoœci”.

15

IV. NAZISTOWSKI ANTYSEMITYZM I SZOA

Nie mo¿na ignorowaæ ró¿nicy, jaka istnieje miêdzy antysemityzmem,

opieraj¹cym siê ma teoriach sprzecznych z niezmiennym nauczaniem

Koœcio³a o jednoœci ludzkiej rasy i jednakowej godnoœci wszystkich ras

i ludzi, a antyjudaizmem, tj. od dawna istniej¹cymi uczuciami braku zau-

fania i wrogoœci, za które winê ponosz¹ tak¿e chrzeœcijanie.

Ideologia narodowego socjalizmu posz³a nawet dalej, w tym sensie,

¿e nie uznawa³a ona istnienia jakiejkolwiek rzeczywistoœci nadprzyro-

dzonej, bêd¹cej Ÿród³em ¿ycia i kryterium dobra moralnego. W konse-

kwencji, grupa ludzi, identyfikuj¹ca siê z pañstwem, przypisa³a sobie

status absolutny i by³a zdeterminowana, by zlikwidowaæ naród ¿ydowski,

naród powo³any, by byæ œwiadkiem Jedynego Boga i Prawa Przymierza.

10

Por. B. S t a t i e w s k i (wyd.): Akten deutscher Bischöfe über die Lage der Kirche,

1933-1945, t. I: 1933-1934. Mainz 1968, Appendix.

11

Por. L. Vo l k: Der Bayerische Episkopat und der Nationalsozialismus 1930-1934.

Mainz 1966, s. 170-174.

12

Encyklika jest datowana na 14 marca 1937 r.: AAS 29 (1937), s. 145-167.

13

La Documentation Catholique, 29 (1958), kol. 1460.

14

AAS 31 (1939), s. 413-453.

15

Tam¿e, s. 449.

PAMIÊTAMY: REFLEKSJE NAD SZOA

75

Na poziomie refleksji teologicznej nie mo¿na ignorowaæ faktu, ¿e nie-

ma³o cz³onków partii nazistowskiej nie tylko wykazywa³o niechêæ do

idei Bo¿ej Opatrznoœci czuwaj¹cej nad ludzkimi sprawami, ale wielu

z nich da³o dowody wyraŸnej nienawiœci skierowanej ku samemu Bogu.

W konsekwencji taka postawa prowadzi³a tak¿e do odrzucenia chrzeœci-

jañstwa i pragnienia zniszczenia Koœcio³a lub przynajmniej podporz¹d-

kowania go interesom pañstwa nazistowskiego.

To w³aœnie ta skrajna ideologia sta³a siê podstaw¹ i miar¹, by naj-

pierw wyrzucaæ ¯ydów z ich domów, a potem dokonaæ ich zag³ady. Szoa

by³a dzie³em nowoczesnego neopogañskiego re¿imu. Antysemityzm tego

re¿imu mia³ swoje korzenie poza chrzeœcijañstwem, a w osi¹ganiu swo-

ich celów nie waha³ siê przeciwstawiaæ chrzeœcijañstwu, a tak¿e przeœla-

dowaæ cz³onków Koœcio³a.

Mo¿na jednak zapytaæ, czy nazistowskie przeœladowania ¯ydów nie

by³y u³atwione przez anty¿ydowskie uprzedzenia obecne w umys³ach

i sercach niektórych chrzeœcijan. Czy anty¿ydowskie uczucia wœród chrzeœ-

cijan nie czyni³y ich mniej wspó³czuj¹cymi lub bardziej obojêtnymi na

przeœladowania ¯ydów, dokonywane przez zwolenników narodowego

socjalizmu, kiedy doszli do w³adzy?

Jakakolwiek odpowiedŸ na to pytanie musi wzi¹æ pod uwagê fakt, ¿e

mamy tu do czynienia z histori¹ ludzkich uprzedzeñ i sposobów my-

œlenia, które poddane by³y wielu rozmaitym wp³ywom. Trzeba te¿ sobie

uœwiadomiæ, ¿e wielu ludzi by³o nieœwiadomych wprowadzenia „osta-

tecznego rozwi¹zania”, skierowanego przeciw ca³ej ludzkoœci. Inni za

bardzo bali siê o siebie i swoich bliskich, a jeszcze inni potrafili nawet

wykorzystywaæ sytuacjê dla w³asnych celów; byli i tacy, którymi powo-

dowa³a zwyk³a zawiœæ. Dlatego odpowiedŸ na postawione wczeœniej

pytanie powinno siê stawiaæ w ka¿dym przypadku z osobna. Aby to uczy-

niæ, nale¿a³oby jednak wiedzieæ, czym dok³adnie kierowali siê ludzie

w poszczególnych sytuacjach.

Z pocz¹tku przywódcy Trzeciej Rzeszy chcieli wypêdziæ ¯ydów z ich

kraju. Niestety, rz¹dy niektórych zachodnich pañstw o chrzeœcijañskiej

tradycji, w tym tak¿e niektóre pañstwa Ameryki Pó³nocnej i Po³udnio-

wej, stanowczo odmawia³y otwarcia granic dla przeœladowanych ¯ydów.

Chocia¿ z pewnoœci¹ pañstwa te nie mog³y przewidzieæ, jak daleko mog¹

siê posun¹æ przywódcy nazistowscy w swych przestêpczych zamiarach,

przywódcy owych chrzeœcijañskich krajów byli œwiadomi trudów i nie-

bezpieczeñstw, na jakie byli nara¿eni ¯ydzi ¿yj¹cy na terytorium Trzeciej

Rzeszy. W tej sytuacji zamkniêcie granic dla ¿ydowskich emigrantów, bez

wzglêdu na to, czy dokonano tego z powodu anty¿ydowskich uprzedzeñ,

76

WATYKAÑSKA KOMISJA DS. KONTAKTÓW RELIGIJNYCH Z JUDAIZMEM

politycznego tchórzostwa, czy braku umiejêtnoœci przewidywania, albo

narodowego egoizmu, k³adzie olbrzymi ciê¿ar na sumieniach przywód-

ców politycznych.

W krajach, gdzie naziœci podjêli masowe deportacje, brutalnoœæ tych

poczynañ wobec bezbronnych ludzi powinna by³a prowadziæ przynajmniej

do pewnej podejrzliwoœci wobec nazistowskich zamiarów. Czy chrzeœci-

janie udzielili wszelkiej mo¿liwej pomocy przeœladowanym, zw³aszcza

¯ydom?

Wielu pomaga³o, ale inni niestety nie. Nie wolno zapomnieæ wielu

ludzi, którzy pomogli ocaliæ ¿ycie ¯ydom, czêsto robi¹c wszystko, co by³o

w ich mocy a¿ do ryzykowania swoim ¿yciem. W czasie wojny i po woj-

nie wspólnoty ¿ydowskie i ich przywódcy wyra¿ali swoje podziêkowania

za to wszystko, co zosta³o zrobione dla ratowania setek tysiêcy ¯ydów,

w³¹cznie z dzia³aniami podjêtymi osobiœcie przez papie¿a Piusa XII oraz

jego przedstawicieli.

16

Wielu biskupów katolickich, kap³anów, zakonni-

ków i œwieckich zosta³o z tego powodu uhonorowanych przez Pañstwo

Izrael.

Niemniej, jak stwierdzi³ papie¿ Jan Pawe³ II, obok dzia³añ tych

wszystkich odwa¿nych ludzi, obecny by³ tak¿e duchowy opór i dzia³ania

innych chrzeœcijan, które nie zawsze by³y dzia³aniami, jakich mo¿na by³o

oczekiwaæ od naœladowców Chrystusa. Nie wiemy jak wielu chrzeœcijan

w krajach okupowanych lub rz¹dzonych przez nazistów i ich sprzymie-

16

Reprezentanci ¿ydowskich organizacji przy wielu okazjach publicznie podkreœlali

m¹droœæ dyplomacji Piusa XII. Na przyk³ad 7 wrzeœnia 1945 r. dr Joseph Nathan repre-

zentuj¹cy Italian Hebrew Comission stwierdzi³: „Nade wszystko wyra¿amy nasze uznanie

dla Papie¿a, zakonników i zakonnic wykonuj¹cych jego polecenia, zw³aszcza uznanie przez

Papie¿a wszystkich przeœladowanych jako braci i spieszenie nam z pomoc¹, wszelkimi

si³ami bez ogl¹dania siê na gro¿¹ce im niebezpieczeñstwa” (L’Osservatore Romano,

8 wrzeœnia 1945, 2). 21 wrzeœnia tego samego roku Pius XII przyj¹³ na audiencji dr A. Leo

Kubowitzkiego, Sekretarza Generalnego Œwiatowego Kongresu ¯ydów, który w imieniu

Zwi¹zku Wspólnot ¯ydowskich wyrazi³ „najgorêtsze podziêkowanie Ojcu Œwiêtemu za

wysi³ki Koœcio³a Katolickiego na rzecz ratowania ¯ydów w Europie podczas II wojny

œwiatowej” (L’Osservatore Romano, 23 wrzeœnia 1945, 1). W czwartek, 29 listopada 1945,

Papie¿ spotka³ siê z grup¹ 80 by³ych wiêŸniów niemieckich obozów koncentracyjnych,

którzy stwierdzili: „jest dla nas wielkim zaszczytem, ¿e mo¿emy wyraziæ nasze podziêko-

wanie osobiœcie Ojcu Œwiêtemu za jego ofiarn¹ pomoc dla przeœladowanych w okresie

panowania nazizmu i faszyzmu” (L’Osservatore Romano, 30 listopada 1945, 1). W 1958 r.

po œmierci Piusa XII, Golda Meir przys³a³a s³owa kondolencji: „Dzielimy ból ca³ej ludz-

koœci. Kiedy straszliwe mêczeñstwo sta³o siê udzia³em naszego narodu, Papie¿ wznosi³

g³os w obronie ofiar. ¯ycie w naszych czasach by³o tak¿e wzbogacone wo³aniem Papie¿a

o obecnoœæ wielkich prawd moralnych, g³osem wznosz¹cym siê ponad ha³aœliwe spory

dzisiejszych czasów. G³êboko bolejemy nad strat¹, jak¹ stanowi œmieræ tego wielkiego

s³ugi pokoju.”

PAMIÊTAMY: REFLEKSJE NAD SZOA

77

rzeñców by³o przera¿onych znikniêciem ich ¿ydowskich s¹siadów, a jed-

nak nie byli oni w stanie podnieœæ g³osu w proteœcie. Dla chrzeœcijan ten

ciê¿ki wyrzut sumienia braci i sióstr z czasów II wojny œwiatowej musi

pozostaæ wezwaniem do pokuty.

17

G³êboko ¿a³ujemy b³êdów i upadków tych synów i córek Koœcio³a.

Przyjmujemy s³owa Soboru Watykañskiego II, który w deklaracji „Nos-

tra aetate” jednoznacznie stwierdza: „Koœció³ (...) œwiadomy wspólnego

dziedzictwa z ¯ydami, i kierowany duchow¹ mi³oœci¹ Ewangelii, a nie

jakimikolwiek politycznymi wzglêdami, boleje g³êboko nad nienawiœci¹,

przeœladowaniem i przejawami antysemityzmu skierowanymi przeciw

¯ydom, które kiedykolwiek i gdziekolwiek mia³y miejsce”.

18

Przypominamy i podtrzymujemy to, co papie¿ Jan Pawe³ II powie-

dzia³ do wspólnoty ¿ydowskiej w Strasburgu w 1988 r.: „Powtarzam jesz-

cze raz, razem z wami, jak najbardziej stanowcze potêpienie antysemi-

tyzmu i rasizmu, które sprzeciwiaj¹ siê nauce chrzeœcijañskiej”.

19

Koœ-

ció³ katolicki potêpia wiêc ka¿de przeœladowania skierowane przeciwko

wszystkim ludziom lub jakiejœ grupie osób, gdziekolwiek i kiedykolwiek

mia³yby one miejsce. Koœció³ absolutnie potêpia wszelkie formy ludo-

bójstwa jak równie¿ ideologie rasistowskie, które do nich prowadz¹.

Spogl¹daj¹c wstecz na mijaj¹ce stulecie, jesteœmy g³êboko zasmuceni

przemoc¹, któr¹ ogarniête s¹ ca³e grupy ludzi i narodów. Pamiêtamy

zw³aszcza masakrê mieszkañców Armenii, niezliczone ofiary, które zgi-

nê³y na Ukrainie w latach trzydziestych, ludobójstwo dokonywane na

narodzie cygañskim, które to przeœladowania by³y równie¿ rezultatem

szerzenia idei rasistowskich, a tak¿e podobne tragedie, które dokona³y siê

w Ameryce, Afryce i na Ba³kanach. Nie wolno nam tak¿e zapomnieæ

milionów ofiar totalitarnej ideologii w Zwi¹zku Radzieckim, w Chinach,

Kambod¿y i w wielu innych miejscach. Nie mo¿emy te¿ zapomnieæ dra-

matu, jaki jest udzia³em Bliskiego Wschodu, dramatu którego okolicz-

noœci s¹ dobrze znane. Nawet w czasie, gdy piszemy te s³owa, „wiele

istot ludzkich pada ofiar¹ wspó³braci”.

20

17

Por. J a n P a w e ³ I I: Przemówienie do nowego ambasadora Niemiec przy Sto-

licy Apostolskiej, 8 listopada 1990, s. 2: AAS 83 (1991), s. 587-588.

18

Dz. cyt., nr 4.

19

Przemówienie do przywódców organizacji ¿ydowskich, Strasburg, 9 paŸdziernika

1988, nr 8.: „Insegnamenti: 11/3: 1988, s. 1134.

20

J a n P a w e ³ I I: Przemówienie do korpusu dyplomatycznego, 15 stycznia 1994,

s. 9: AAS 86 (1994), s. 816.

78

WATYKAÑSKA KOMISJA DS. KONTAKTÓW RELIGIJNYCH Z JUDAIZMEM

V. SPOGL¥DAJ¥C KU WSPÓLNEJ PRZYSZ£OŒCI

Spogl¹daj¹c na przysz³e relacje miêdzy ¯ydami a chrzeœcijanami, na

pierwszym miejscu zwracamy siê z apelem do naszych braci i sióstr

katolików, by odnawiali w sobie œwiadomoœæ hebrajskich korzeni ich

wiary. Prosimy, by katolicy pamiêtali, ¿e Jezus by³ potomkiem Dawida,

Maryja Dziewica i Aposto³owie nale¿eli do ludu Izraela, ¿e Koœció³ czer-

pie ¿ycie z korzenia owego krzewu winnego, w który zosta³y wszcze-

pione dzikie ga³êzie ludów pogañskich (por. Rz 11, 17-24), i wreszcie, ¿e

¯ydzi s¹ naszymi umi³owanymi braæmi, i rzeczywiœcie w dos³ownym

sensie „naszymi starszymi braæmi”.

21

U koñca tysi¹clecia Koœció³ katolicki pragnie wyraziæ swój g³êboki

ból z powodu upadków swoich synów i córek, na przestrzeni wszystkich

wieków. Jest to akt pokuty (teszuwa), poniewa¿ jako cz³onkowie Koœcio³a

jesteœmy powi¹zani przez grzechy i czyny wszystkich jego dzieci. Koœ-

ció³ odnosi siê z g³êbokim respektem i wielkim wspó³czuciem dla eks-

terminacji, Szoa, której doœwiadczy³ naród ¿ydowski podczas II wojny

œwiatowej. Nie s¹ to tylko s³owa, ale wi¹¿¹ca obietnica. „Ponosilibyœmy

ryzyko przyczynienie siê do powtórnej œmierci ofiar najbardziej odra¿a-

j¹cej zbrodni, jeœli nie mielibyœmy gor¹cego pragnienia sprawiedliwoœci,

jeœli nie poœwiêcilibyœmy siê pracy nad tym, by z³o nie przezwyciê¿y³o

dobra, jak to mia³o miejsce z milionami dzieci narodu ¿ydowskiego. (...)

Ludzkoœæ nie mo¿e pozwoliæ, aby to wszystko kiedykolwiek mog³o siê

powtórzyæ”.

22

Modlimy siê, aby ból z powodu tragedii zwi¹zanej z cierpieniami na-

rodu ¿ydowskiego w naszym stuleciu, odnowi³ nasze relacje z narodem ¿y-

dowskim. Chcemy przemieniæ œwiadomoœæ grzechów przesz³oœci w moc-

ne postanowienie budowania nowej przysz³oœci, w której nie by³oby ju¿

wiêcej antyjudaizmu wœród chrzeœcijan i antychrzeœcijañskich uprzedzeñ

wœród ¯ydów, lecz raczej wzajemny szacunek, który przynosi wspóln¹

korzyœæ wierz¹cym w tego samego Stworzyciela i Pana i maj¹cych tego

samego ojca w wierze – Abrahama.

Wreszcie zapraszamy wszystkich ludzi dobrej woli, by g³êboko za-

stanawiali siê nad znaczeniem Szoa. Ofiary z wnêtrza ich grobów oraz ci,

którzy prze¿yli poprzez ¿ywe œwiadectwo ich cierpienia, wo³aj¹ wielkim

21

J a n P a w e ³ I I: Przemówienie w synagodze w Rzymie, 13 kwietnia 1986, s. 4:

AAS 78 (1986), s. 1120.

22

J a n P a w e ³ I I: Przemówienie z okazji wspomnienia Szoa, 7 kwietnia 1994, s. 3:

„Insegnamenti” 17/1: 1994, s. 897 i 893.

PAMIÊTAMY: REFLEKSJE NAD SZOA

79

g³osem wzywaj¹c ca³¹ ludzkoœæ. Pamiêtaæ to straszliwe doœwiadczenie to

znaczy byæ œwiadomym zbawczej przestrogi, któr¹ ono zawiera: nie wol-

no pozwoliæ, by zepsute ziarna antyjudaizmu i antysemityzmu zakorze-

ni³y siê w jakimkolwiek ludzkim sercu.

16 marca 1998 r.

Kard. Edward Idris Cassidy

(przewodnicz¹cy)

Bp Pierre Duprey

(wiceprzewodnicz¹cy komisji)

Remi Hoeckman, OP

(sekretarz)