Skrócony zbiór zasad
dobrej praktyki rolniczej
dla potrzeb wdrażania
Dyrektywy Azotanowej
H
H
Wstęp
Kodeks
Dobrej
W 1991 roku Rada Wspólnot Europej-
Praktyki
skich wydała Dyrektywę nr 91/676/EEC,
zwaną potocznie Dyrektywą Azotanową. Ce- Rolniczej
lem tej Dyrektywy jest ograniczenie zanie-
czyszczenia wód azotanami, pochodzącymi
bezpośrednio lub pośrednio ze z
ródeł rolni-
czych. Nadmierne stężenia azotanów w wo-
dzie pitnej stanowią bezpośrednie zagroże-
nie dla zdrowia człowieka i zwierząt, a w wo-
dach powierzchniowych również dla równo-
wagi życia biologicznego, powodując tak
zwany proces eutrofizacji wód. Zanieczysz-
czenie azotanami idzie ponadto z reguły w pa-
rze z zanieczyszczeniem wód innymi substan-
cjami szkodliwymi, a więc stanowi sygnał
zagrożenia podstawowego zasobu przyrody,
jakim jest woda.
Zgodnie z założeniami Dyrektywy Azo-
tanowej, podstawową metodą ograniczania
zanieczyszczenia wód azotanami z rolnic-
twa jest przestrzeganie przez rolników za-
sad dobrej praktyki rolniczej. W związku
z tym Dyrektywa zaleca krajom członkow-
skim UE opracowanie i wdrożenie kodeksu.
Kodeks jest zbiorem zasad, porad i zaleceń,
które powinny być przyswojone przez każ-
dego rolnika i uznane jako obowiązujące
normy etycznego postępowania względem
środowiska. Przestrzeganie zasad kodeksu
jest dobrowolne, ale trzeba mieć świado-
mość, że został on opracowany zgodnie z wy-
maganiami Dyrektywy Azotanowej, która
jest jednym z podstawowych aktów praw-
nych w Unii Europejskiej w dziedzinie
ochrony środowiska w odniesieniu do rol-
nictwa. Przy opracowywaniu kodeksu uwzględ-
niono również aktualny stan prawa w zakre-
93
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
sie ochrony środowiska, a szczególnie ochrony wód w Polsce. Stosując się do zasad sprecy-
zowanych w kodeksie, rolnik niejako automatycznie pozostaje w zgodzie z prawem, niezna-
nym mu na ogół w szczegółach, a które w przypadku jego nie przestrzegania powoduje okre-
ślone konsekwencje. Jest to dodatkowa korzyść, wynikająca z posługiwania się kodeksem,
gdyż jak wiadomo nieznajomość prawa nie tłumaczy i nie usprawiedliwia jego naruszania.
Właściwej ochrony środowiska nie zapewnią jednak nawet najdoskonalsze przepisy, jeśli nie
będzie im towarzyszyła świadomość ekologiczna i prawna społeczeństwa wspierana odpo-
wiednią polityką państwa.
W skróconym zbiorze zasad dobrej praktyki rolniczej uporządkowano odnośne zapisy,
znajdujące się w zasadniczym Kodeksie, w kolejności zagadnień wymienionych w Załączni-
ku II Dyrektywy Azotanowej w części A i B. W części wstępnej zdefiniowano podstawowe
pojęcia w zakresie ochrony wód i nawozów stosowane w Kodeksie:
" W rozumieniu hydrologicznym rozróżnia się wody opadowe, wody powierzchniowe
i wody podziemne. Do powierzchniowych zalicza się wody wszelkiego rodzaju
zbiorników od oczek wodnych, poprzez sadzawki i jeziora, aż do akwenów morskich
oraz wody cieków od strumyków do dużych rzek. Wody podziemne dzieli się na wo-
dy gruntowe płytkie oraz wgłębne  artezyjskie. Studnie wiercone sięgają do pozio-
mu wód artezyjskich, natomiast studnie kopane zasilane są płytkimi wodami grunto-
wymi. Wymienione rodzaje wód pozostają ze sobą w ścisłym związku i mamy do
czynienia ze stałymkrążeniem wody w otaczającym nas środowisku.
" Stan czystości wód ocenia się na podstawie szeregu wskaz
ników fizycznych i che-
micznych oznaczanych laboratoryjnie. Jednym z podstawowych kryteriów oceny
przydatności wody do picia jest zawartość w niej azotanów. Zawartość azotanów
w wodzie pitnej nie może przekraczać 10 mg azotu azotanowego (N-NO3) w 1 li-
trze wody. Jak wykazały badania ponad 50% studni kopanych w gospodarstwach
wiejskich dostarcza wody, w której zawartość azotanów przekracza ustalony limit.
" y
ródła zanieczyszczenia wód dzielimy na pozarolnicze i rolnicze. y
ródła rolnicze
dzielą się z kolei na punktowe i obszarowe. Do z
ródeł punktowych zalicza się zagro-
dę wiejską, a niekiedy całą wieś w tak zwanej zabudowie zwartej. Z uwagi na mno-
gość tych z
ródeł w Polsce (około 2 miliony zagród wiejskich, ponad 40 tysięcy wsi),
z
ródła punktowe określa się często jako  punktowe - rozproszone . Obszarowe z
ró-
dła zanieczyszczeń to użytki rolne, a szczególnie grunty orne i sady.
" Jednym z podstawowych rodzajów zanieczyszczeń wód są składniki pokarmowe ro-
ślin, a przede wszystkim azotany i fosforany. Składniki te powodują pogorszenie ja-
kości wody pitnej, nadmierny rozwój planktonu w wodach powierzchniowych i tak
zwane zakwity wód. y
ródłem składników mineralnych są na ogół nawozy stosowane
w nadmiernych dawkach lub w niewłaściwy sposób.
" Nawozy są to produkty przeznaczone do dostarczania roślinom składników pokarmo-
wych i zwiększania żyzności gleb. Wyróżniamy cztery grupy nawozów: mineralne,
94
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
naturalne, organiczne i organiczno-mineralne. Nawozy naturalne (gospodarskie) są to
odchody zwierząt, obornik, gnojówka i gnojowica przeznaczone do rolniczego wyko-
rzystania. Nawozy organiczne są to natomiast różne substancje organiczne i ich mie-
szaniny, w tym komposty zawierające składniki pokarmowe roślin. Nawozy te mogą
być produkowane w gospodarstwie lub poza gospodarstwem jako tzw. komposty
przemysłowe. Ścieki i osady ściekowe nie są zaliczane do nawozów, chociaż po speł-
nieniu określonych warunków mogą być stosowane w rolnictwie.
95
H
Okresy, w których stosowanie
nawozów nie jest wskazane
Kodeks
Dobrej
Praktyki
1. Nawozy nie powinny być stosowane
w okresach i w warunkach, gdy zawar-
Rolniczej
te w nich składniki mineralne, szcze-
gólnie związki azotu, narażone są na
wymywanie do wód gruntowych lub
zmywanie do wód powierzchniowych.
Dotyczy to przede wszystkim okresu
zimowego, ale straty składników mogą
zachodzić i w innych okresach zależnie
od rodzaju gleby, natężenia opadów
i okrywy glebowej.
2. Okres zimowy, zależnie od opadów i tem-
peratury, może się charakteryzować bar-
dzo różnym przebiegiem pogody od wil-
gotnej i ciepłej do suchej i mroz
nej. Prze-
bieg pogody może być bardzo zmienny
i dlatego nie można stosować nawozów,
gdy gleba jest zamarznięta i pokryta śnie-
giem - nawet jeżeli nastąpi okresowe
ocieplenie.
3. Bez względu na przebieg pogody i stan
gleby w okresie zimowym, od początku
grudnia do końca lutego nie dopuszcza
się stosowania nawozów naturalnych
w formie stałej i płynnej oraz nawozów
organicznych, w tym kompostów.
4. W pozostałych okresach nie powinno
się stosować nawozów, gdy gleba jest
nie obsiana lub rośliny są mało zaawan-
sowane we wzroście, a przewidywane
jest wystąpienie większych opadów.
Dotyczy to w pierwszym rzędzie gleb
bardzo lekkich i lekkich o dużej prze-
96
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
puszczalności, zwłaszcza jeżeli są wów- 8. Rozmiar spływów powierzchniowych
czas silnie uwilgotnione. zależy od nachylenia terenu, składu gra-
nulometrycznego gleby i sposobu jej
5. W całym okresie wegetacji roślin, prze-
uprawy, natężenia opadów i rodzaju
znaczonych do bezpośredniego spoży-
okrywy roślinnej. Wszystkie te czynni-
cia przez ludzi, nie dopuszcza się stoso-
ki, a zwłaszcza rodzaj okrywy roślinnej,
wania nawozów naturalnych w formie
muszą być brane pod uwagę przy usta-
płynnej (gnojowica, gnojówka). Należy
laniu terminów i sposobów stosowania
unikać stosowania nawozów azotowych
nawozów w terenach narażonych na
w póz
nym okresie wzrostu i rozwoju
erozję wodną.
roślin, gdyż ich nadmiar pozostający
w glebie jest narażony na wymywanie 9. Nawozy naturalne w formie płynnej oraz
do wód gruntowych. Tak zwane póz
ne mineralne nawozy azotowe nie mogą
dawki nawozów azotowych są uzasad- być stosowane na polach o nachyleniu
nione tylko w uprawie roślin o specjal- większym niż 10% (60), jeżeli pola te
nych wymaganiach technologicznych. nie znajdują się pod okrywą roślinną.
6. Najmniej ograniczeń w terminach sto- 10. Gleby położone na zboczach powinny
sowania nawozów (z wyjątkiem punk- być utrzymywane w dobrej strukturze,
tów 2 i 3) występuje na trwałych użyt- a przede wszystkim należy zapobiegać
kach zielonych, oraz w uprawach roślin ich zagęszczeniu i zaskorupieniu. Gleby
wieloletnich na gruntach ornych. W upra- nadmiernie zagęszczone, w tym z pode-
wie roślin pod osłonami nawozy można szwą płużną lub powierzchniowo za-
stosować w dowolnych terminach, wy- skorupione, wykazują znacznie mniej-
nikających ze specyfiki uprawy. szą przepuszczalność i pojemność wod-
ną, a procesy erozyjne są tutaj szczegól-
nie nasilone. Spływy powierzchniowe
wody są zawsze związane ze stratami
Nawożenie pól na zboczach
składników mineralnych i ich przedo-
stawaniem do wód powierzchniowych.
11. Duży wpływ na rozmiar spływów po-
7. Stosowanie nawozów na polach poło-
wierzchniowych wody i składników mi-
żonych na zboczach, szczególnie o na-
neralnych, przede wszystkim związków
chyleniu większym niż 10% (60), wy-
azotu, ma sposób i kierunek uprawy
maga szczególnej uwagi, gdyż składni-
gleby. Na gruntach ornych położonych
ki mineralne z nawozów (zwłaszcza
na stokach, wszystkie zabiegi uprawo-
związki fosforu) narażone są na zmywy
we powinny być dokonywane w kie-
powierzchniowe. Składniki te, wraz ze
runku poprzecznym do nachylenia sto-
spływającą wodą i cząstkami gleby,
ku. Orkę najlepiej wykonać pługiem ob-
mogą się dostawać do wód powierzchnio-
racalnym lub uchylnym, odkładając ski-
wych powodując ich zanieczyszczenie.
by w górę stoku.
97
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
12. Przy uprawie gleby położonej na zbo- nawożenia, bez pozostawiania ich w kup-
czach korzystne jest zastąpienie uprawy kach lub pryzmach.
płużnej przez uprawę bezorkową. Do
16. Równomierne rozmieszczenie nawozów,
uprawy gleby stosuje się wówczas kul-
na całej przeznaczonej pod nie po-
tywator z szerokimi łapami (gruber), a do
wierzchni, zapewnia stosowanie dobrze
uprawy przedsiewnej bierne zestawy
wyregulowanych rozsiewaczy i rozrzut-
uprawowe, składające się z brony lub
ników nawozów. Na terenach narażo-
kultywatora i wału strunowego lub
nych na erozję należy unikać stosowa-
pierścieniowego.
nia nawozów łącznie ze środkami
13. Na glebach zagrożonych erozją w stop- ochrony roślin, nawet jeżeli pozwalają
niu silnym, jako dodatkowy zabieg na to instrukcje stosowania tych środ-
przeciwerozyjny, poleca się głęboszo- ków.
wanie. Zabieg ten polega na dokonywa-
17. U podnóża zboczy następuje z reguły
niu głębokich nacięć w glebie i spulch-
akumulacja składników mineralnych
nianiu podglebia, co zwiększa pojem-
w glebie, co należy wziąć pod uwagę
ność wodną gleby i ułatwia wsiąkanie
przy planowaniu nawożenia w tych
wody i składników mineralnych do
miejscach.
głębszych jej warstw. Głęboszowanie
wykonuje się specjalnym narzędziem -
głęboszem, wymagającym ciągnika
odużej sile uciągu.
Stosowanie nawozów na glebach
14. Drogi spływu wód opadowych należy
podmokłych, zalanych, zamarznię-
zadarnić, a ruń trawiastą kosić przy-
tych i pokrytych śniegiem
najmniej jeden raz w okresie wegetacji.
Wskazane jest utrzymywanie zadarnio-
18. Niedopuszczalne jest stosowanie wszel-
nych skarp oraz pasów ochronnych o cha-
kich nawozów na glebach zalanych wo-
rakterze zakrzaczeń lub zadrzewień, któ-
dą, przykrytych śniegiem lub zamarz-
re przechwytują i akumulują składniki
niętych. Na glebach takich składniki mi-
mineralne zmywane z erodowanych zbo-
neralne z nawozów ulegają dużymi nie
czy.
kontrolowanym stratom.
15. Na gruntach ornych położonych na zbo-
19. Na glebach powierzchniowo zamarz-
czach nawozy naturalne w formie płyn-
niętych, w okresach odwilży, można ewen-
nej powinny być w miarę możliwości
tualnie stosować nawozy, jeżeli uzasad-
wprowadzane pod powierzchnię gleby,
niają to względy organizacyjne lub
a nawozy w formie stałej wymieszane
agrotechniczne. Dotyczy to w szcze-
z glebą zaraz po ich rozrzuceniu. Na
gólności pierwszej, wiosennej dawki
trwałych użytkach zielonych nawozy
nawozów azotowych na uprawach ro-
naturalne należy rozrzucać (rozlewać)
ślin ozimych.
na całej powierzchni przeznaczonej do
98
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
20. Na glebach o wysokim poziomie wody
Nawożenie pól w pobliżucieków
gruntowej (powyżej 1,2 m) stosowanie
wodnych i stref ochrony wód
nawozów wymaga szczególnej staran-
ności i umiejętności. Nie zaleca się tutaj
24. Na obszarach położonych w bezpo-
stosować nawozów naturalnych w for-
średniej bliskości wód powierzchnio-
mie płynnej, a nawozy azotowe powin-
wych (zbiorniki i cieki wodne) oraz
ny być stosowane w okresach maksy-
z
ródeł wody pitnej (strefy ochronne
malnego zapotrzebowania roślin na ten
wód) obowiązują szczególne zasady
składnik.
stosowania nawozów. Dotyczy to da-
21. Gleby o wysokim poziomie wody grun- wek, rodzaju i postaci nawozu, sprzę-
towej występują z reguły pod trwałymi tu do nawożenia, a nawet przebiegu
użytkami zielonymi (łąki i pastwiska). pogody w czasie rozsiewu lub rozle-
Nawozy mineralne, a szczególnie azo- wu nawozów.
towe i potasowe, należy tu stosować
25. W odległości do 20 m od wód powierzch-
w sposób dawkowany, po każdym po-
niowych, stref ochrony wód i obszarów
kosie (przepasieniu). Zmniejsza to za-
morskiego pasa nadbrzeżnego nie moż-
równo niebezpieczeństwo strat tych
na stosować nawozów naturalnych, a na-
składników do wody gruntowej, jak i ich
wozy mineralne powinny być rozsiewa-
nadmiernej akumulacji w materiale ro-
ne ręcznie.
ślinnym.
26. Sprzęt do stosowania nawozów na ta-
22. Przy ustalaniu dawek nawozów na pa-
kich obszarach powinien być w dobrym
stwiska należy brać pod uwagę ilość
stanie technicznym i starannie wyregu-
składników pozostawianych przez
lowany. Zabieg nawożenia należy do-
zwierzęta w formie odchodów. Na pa-
konywać przy sprzyjającym kierunku
stwiskach trzeba zapobiegać lub likwi-
wiatru, zapobiegającym znoszeniu czą-
dować skutki nadmiernego nagroma-
stek lub kropli nawozu na powierzchnię
dzenia odchodów w określonych miej-
wody czy obszaru chronionego.
scach (przesuwanie wodopojów i miejsc
doju, rozrzucanie łajniaków, czas wy-
27. Mycie rozsiewaczy nawozów i opryski-
pasu itp.).
waczy nie może się odbywać w pobliżu
wód powierzchniowych czy stref ochro-
23. Grunty orne, w których woda gruntowa
ny wód. Wodę z mycia sprzętu należy
występuje płycej niż 1,2 m i użytki zie-
równomiernie rozlać po powierzchni
lone o poziomie wody gruntowej powy-
przeznaczonej do nawożenia, oddalonej
żej 1 m wyłączone są z nawożenia ście-
o co najmniej 20 m od brzegów zbiorni-
kami i osadami ściekowymi.
ków i cieków wodnych.
28. Pastwiska znajdujące się w bezpośred-
nim sąsiedztwie linii brzegowej wód
99
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
powierzchniowych nie powinny być W praktyce powierzchnia płyty gnojo-
przeciążane zbyt dużą stawką zwierząt. wej, przy wysokości pryzmy obornika
Nie należy lokalizować wodopojów bez- 2 mi wyłącznie alkierzowym systemie
pośrednio na zbiorniku lub cieku wod- utrzymywania zwierząt, powinna wy-
nym. nosić około 3,5 m2 na 1 sztukę dużą.
Powierzchnię tę zmniejsza się propor-
cjonalnie do czasu przebywania zwie-
rząt na pastwisku.
Pojemność zbiorników / płyt do
składowania i przechowywania
32. Nie należy przechowywać obornika w pry-
zmach polowych, gdyż prowadzi to do
nawozów naturalnych oraz pasz
zanieczyszczenia wód gruntowych związ-
soczystych
kami azotu i fosforu oraz przenawożenia
powierzchni pod pryzmą.
29. Wszystkie produkowane w gospodar-
stwie płynne i stałe odchody zwierzęce 33. Pojemność zbiorników na gnojowicę
i odpady powinny być przechowywane i gnojówkę musi wystarczać na prze-
w specjalnych, szczelnych zbiornikach chowywanie tych nawozów naturalnych
lub na płytach usytuowanych w odpo- przez okres co najmniej 6 miesięcy.
wiedniej odległości od zabudowań i gra- W praktyce, na 1 dużą jednostkę prze-
nic zagrody wiejskiej, zgodnie z wyma- liczeniową zwierząt w oborze ruszto-
ganiami prawa budowlanego, a przede wej, należy przewidzieć pojemność
wszystkim od studni, stanowiącej z
ró- zbiornika na gnojowicę około 10 m3, a na
dło zaopatrzenia w wodę dla ludzi i zwie- 1dużą jednostkę przeliczeniową w obo-
rząt. rze płytkiej pojemność zbiornika na
gnojówkę przynajmniej 2,5 m3.
30. Obornik może być gromadzony, fermen-
towany i przechowywany w pomiesz- 34. Zbiorniki na płynne odchody zwierzęce
czeniach inwentarskich (obory głębo- oraz bezodpływowe zbiorniki do gro-
kie) lub na płytach gnojowych. Podłogi madzenia nieczystości ciekłych powin-
pomieszczeń inwentarskich i płyty ny mieć nieprzepuszczalne dno i ściany
gnojowe powinny być zabezpieczone oraz szczelną pokrywę z otworem wej-
przed przenikaniem wycieków do grun- ściowym i otworem wentylacyjnym.
tu i zaopatrzone w instalacje odprowa- Zbiorniki na gnojowicę mogą być wy-
dzające wycieki do szczelnych zbiorni- posażone w pokrywę pływającą.
ków na gnojówkę i wodę gnojową.
35. Do zbiornika na gnojowicę nie należy
31. Pojemność płyty gnojowej powinna za- odprowadzać substancji pochodzących
pewniać możliwość gromadzenia i prze- z domowych instalacji sanitarnych.
chowywania obornika przez okres co
36. Wszystkie, produkowane w gospodar-
najmniej 6 miesięcy. Pojemność płyty
stwie pasze soczyste, powinny być prze-
zależy od wysokości pryzmy obornika.
100
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
chowywane w specjalnych zbiornikach chowywane w dowolnym miejscu, na-
(silosach) lub na płytach usytuowanych wet na otwartej przestrzeni.
w odpowiedniej odległości od zabudo-
wań i granic zagrody wiejskiej. Odle-
głość ta wynika z wymagań prawa bu-
Dawki i sposoby nawożenia
dowlanego i podana jest w pozwoleniu
na budowę odpowiednich urządzeń.
37. Przy kiszeniu świeżej masy roślinnej
40. Dawki składników mineralnych należy
wycieka przeciętnie około 0,2 m3 soku
ustalać na podstawie potrzeb nawozo-
z 1 tony zakiszanej, zielonej masy. Soki
wych roślin, na które składają się ilość
kiszonkowe powinny być odprowadza-
składników pobranych z określonym
ne do studzienek zbiorczych, stanowią-
plonem rośliny oraz ich ilość jaka może
cych integralną część składową silosów
być pobrana z gleby bez szkody dla jej
płaskich lub wieżowych. Niezależnie
żyzności. Dotyczy to w szczególności
od studzienek zaleca się stosowanie na
azotu, którego dawka powinna być moż-
dno silosu płaskiego warstwy pociętej
liwie precyzyjnie dobrana.
słomy, zatrzymującej soki kiszonkowe.
Jedna tona pociętej słomy może wchło-
41. Roczna dawka nawozu naturalnego nie
nąć do 2,5 m3 soku.
może przekraczać ilości zawierającej
170 kg azotu całkowitego na 1 ha użyt-
38. Soki kiszonkowe zawierają znaczne
ków rolnych. Jeżeli ilość nawozów na-
ilości składników mineralnych, w tym
turalnych, produkowanych w gospodar-
związków azotu. W soku odpływającym
stwie, przeliczonych na azot całkowity
z 25 ton zakiszanej masy zielonej (średni
przekracza 170 kg azotu na 1 ha, wska-
plon z 1 ha) znajduje się do 14 kg azotu.
zuje to na nadmierną obsadę inwenta-
Odpływ soku do wód powierzchnio-
rza. Rolnik powinien wówczas albo
wych powoduje ich zanieczyszczenie
zmniejszyć obsadę zwierząt, albo za-
i pozbawia wodę tlenu. Soki zbierane
wrzeć umowę z sąsiadami na odbiór
w studzienkach należyrozlewać na pola
nadwyżkowych ilości nawozów natu-
lub łąki, z których pochodziła masa ro-
ralnych.
ślinna do zakiszania.
42. Dawki nawozów naturalnych należy
39. Nie zaleca się sporządzania pryzm ki-
ustalać według zawartości w nich tak
szonkowych bezpośrednio na gruncie,
zwanego azotu działającego. Azot dzia-
gdyż soki kiszonkowe przenikają wtedy
łający wykazuje takie samo działanie
do wód gruntowych, a ponadto następu-
nawozowe jak azot nawozów mineral-
je zanieczyszczenie gleby pod pryzmą.
nych. Przy przeliczaniu ilości azotu cał-
Zalecanym sposobem konserwacji pasz
kowitego nawozów naturalnych, na azot
jest sporządzanie sianokiszonek, z któ-
działający należy posługiwać się odpo-
rych nie ma praktycznie wycieków so-
wiednim wzorem (patrz str. 41).
ków. Bele sianokiszonki mogą być prze-
101
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
43. Przy ustalaniu dawek azotu dla roślin polowych. Roczna dawka obornika nie
uprawianych po przedplonach motylko- powinna przekraczać 40 ton (170 kg N)
wych, należy uwzględnić ilość azotu na hektar.
w resztkach pożniwnych tych roślin
47. Nawozy naturalne oraz organiczne mu-
związanego biologicznie. Ilość ta wzra-
szą być przykryte lub wymieszane z gle-
sta wraz z długością okresu użytkowania
bą za pomocą narzędzi uprawowych nie
i wielkością plonu rośliny motylkowej.
póz
niej niż następnego dnia po ich za-
44. Znajomość zawartości azotu mineralne- stosowaniu. Gnojowica i gnojówka po-
go Nmin w glebie pozwala na bardziej winny być wprowadzane bezpośrednio
precyzyjne zaplanowanie nawożenia do gleby za pomocą wężyrozlewowych
tym składnikiem. W tym celu trzeba połączonych z zębami kultywatora. Sto-
jednak wykonać analizę gleby na za- sowanie pogłówne tych nawozów od-
wartość Nmin w próbie gleby pobranej bywa się przy użyciu węży rozlewo-
przed zastosowaniem pierwszej dawki wych. Tylko na użytkach zielonych
nawozów. i trwałych uprawach polowych dopusz-
cza się stosowanie płytek rozbryzgo-
45. Gnojowicę i gnojówkę powinno się sto-
wych.
sować na nie obsianą glebę, najlepiej
w okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza 48. Azotowe nawozy mineralne należy sto-
się stosowanie tych nawozów natural- sować w okresach bezpośrednio po-
nych pogłównie na rośliny, z wyjątkiem przedzających maksymalne zapotrzebo-
roślin przeznaczonych do bezpośrednie- wanie roślin. Wskazany jest podział całko-
go spożycia przez ludzi lub na krótko witej dawki nawozów azotowych na kilka
przed ich skarmianiem przez zwierzęta. części i zastosowanie ich w fazie wzrostu
Roczna dawka gnojowicy nie powinna wegetatywnego roślin, z uwzględnieniem
przekraczać 45 m3 (170 kg N) na ha. stanu i wyglądu łanu.
46. Optymalnym terminem stosowania obor- 49. Nawozy powinny być równomiernie
nika jest wczesna wiosna. Obornik mo- rozmieszczone na całej powierzchni po-
że być wywożony również w okresie póz
- la lub użytku zielonego, na które są
nej jesieni pod warunkiem, że będzie przeznaczone. Wymaga to użycia wła-
natychmiast przyorany. Należy unikać ściwego sprzętu i starannej regulacji
wywożenia obornika w okresie póz
nego (sprawdzanej w trakcie zabiegu) rozsie-
lata lub wczesnej jesieni z uwagi na waczy i rozlewaczy nawozów.
możliwe straty azotu zarówno w formie
gazowej (amoniak) jak i w formie prze-
siąków do wód gruntowych (azotany).
Pogłówne stosowanie obornika i kom-
postu dopuszczalne jest tylko na użyt-
kach zielonych i wieloletnich uprawach
102
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
do zaplanowanego systemu użytkowa-
Użytkowanie gruntów i organizacja
nia, najlepiej pastwiskowo-kośnego.
produkcji na użytkach rolnych
54. Organizacja produkcji roślinnej odbywa
50. Użytkowanie gruntów powinno być do- się w ramach płodozmianu. Racjonalny
stosowane do warunków naturalnych, płodozmian powinien obejmować 3-4
w których zlokalizowane jest gospodar- gatunki roślin na glebach lekkich i 4-5
stwo. Podstawą rozplanowania rozłogu gatunków na glebach cięższych.
gruntów jest poziom wody gruntowej
55. Konstrukcja płodozmianu, w aspekcie
lub spadek terenu.
środowiskowym, powinna być podpo-
51. Na gruntach o poziomie wody 40-60 cm rządkowana głównemu celowi, jakim
powinny być zlokalizowane łąki, a przy jest ograniczenie ilości azotu mineral-
poziomie wody 60 80 cm można pro- nego wymywanego z gleby w okresie
wadzić użytkowanie przemienne, pa- jesienno-zimowym.
stwiskowo-kośne. Na gruntach ornych
56. Resztki wieloletnich roślin motylko-
poziom wody gruntowej nie powinien
wych i ich mieszanek z trawami należy
być wyższy niż 100 cm. Grunty położo-
przyorywać w okresie póz
nej jesieni.
ne na stokach o nachyleniu powyżej 20%
Stanowisko to najlepiej jest przezna-
(120) powinny być trwale zadarnione
czyć pod uprawę roślin jarych o du-
lub zalesione.
żych wymaganiach nawozowych w sto-
52. Część gruntów w gospodarstwie może sunku do azotu jak ziemniak, burak,
być, z różnych przyczyn, okresowo wy- kukurydza. W takim ogniwie zmiano-
łączona z użytkowania rolniczego to wania nie stosuje się już oczywiście
znaczy ugorowana lub odłogowana. nawozów naturalnych czy nawozów
Ugory i odłogi powinny być jednak sta- organicznych.
le utrzymywane pod okrywą roślinną,
57. Na gruntach podatnych na erozję wod-
najlepiej trawiastą. Okrywa ta musi być
ną należy stosować płodozmiany prze-
pielęgnowana, to znaczy przynajmniej
ciwerozyjne, w których skład powinny
raz do roku koszona, z pozostawianiem
wchodzić rośliny motylkowe i ich mie-
skoszonej biomasy w formie mulczu.
szanki z trawami oraz rośliny ozime
Koszenie nie może się odbywać wokre-
tzw.  zielone pola . W grupie roślin ozi-
sach lęgowych ptactwa.
mych szczególnie polecane są rzepak, ży-
53. Rozłóg gruntów ornych dzieli się na to i pszenżyto, które tworzą zwartą okry-
pola, w miarę możliwości, o podobnej wę już w okresie jesiennym.
powierzchni i przydatności rolniczej.
58. Nie obsiane powierzchnie gleb ornych
Liczba pól powinna być dostosowana
zaleca się przykrywać na okres jesien-
do zaplanowanego płodozmianu. Roz-
no-zimowy wszystkimi dostępnymi
łóg użytków zielonych należy podzielić
w gospodarstwie materiałami jak sło-
na kwatery o wielkości dostosowanej
103
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
ma, łęty, liście. Materiały te spełniają stania runi oraz od liczby dni wypasu
również funkcje mulczu i chronią glebę na kwaterze:
przed niszczeniem przez krople desz-
czu, zatrzymują śnieg i ograniczają zmy-
Liczba kwater =
wy wiosenne gleby.
okres odrastania runi w dniach /
liczba dni wypasu na kwaterze + 1
59. Na gruntach ornych, położonych na sto-
kach, wszystkie zabiegi uprawowe po-
65. Trwałe użytki zielone o zdegradowanej
winny być dokonywane w kierunku po-
runi powinny być odnawiane. Podsta-
przecznym do nachylenia stoku. Orkę
wowym sposobem odnawiania użytku
najlepiej wykonać pługiem obracalnym
jest podsiew, ewentualnie z częściowym
lub uchylnym odkładając skiby w górę
zniszczeniem starej darni oraz poprawa
stoku.
lub zmiana sposobu użytkowania i na-
wożenia.
60. Do najskuteczniejszych zabiegów prze-
ciw erozji wietrznej zalicza się zakłada-
66. Tylko wyjątkowo stosuje się przeoranie
nie i pielęgnowanie śródpolnych pasów
darni i ponowny obsiew użytku zielo-
zadrzewień i zakrzaczeń, utrzymywanie
nego. Przy takim postępowaniu uwal-
stref zadarnionych.
niają się bardzo duże ilości azotu, który
może powodować zanieczyszczenie
61. Najlepszym sposobem gospodarowania
wód gruntowych, zwłaszcza przy płyt-
na trwałych użytkach zielonych jest ko-
kim ich zaleganiu. Po przeoraniu darni
śno-pastwiskowe ich użytkowanie.
zaleca się przez okres jednego roku
uprawiać rośliny pastewne o dużych po-
62. Na pastwiskach może dochodzić do
trzebach nawozowych w stosunku do
znacznych strat azotu z punktowo pozo-
azotu, na przykład żyto na zielono i po-
stawianych odchodów zwierząt. Mniej-
tem kukurydzę w plonie wtórym tak jed-
sze potencjalne zagrożenie nadmiarem
nak aby ponownie zasiać trawę w opty-
azotu stwarzają racjonalnie użytkowane
malnym terminie.
łąki.
67. Zamianę użytku zielonego na grunt or-
63. Nie należy wypasać zwierząt w okre-
ny należy traktować jako ostateczność.
sach gdy gleba jest nadmiernie uwilgot-
Włączając użytek zielony w system
niona oraz po połowie paz
dziernika,
zmianowania polowego należy w pełni
gdyż składniki nawozowe z odchodów
uwzględnić nieuniknioną mineralizację
mogą się wówczas przemieszczać do
bardzo dużych ilości azotu ze wszystki-
wód gruntowych.
mi ujemnymi skutkami środowiskowy-
64. W okresie użytkowania pastwiskowego mi.
należy stosować wypas rotacyjny, sys-
68. Użytków zielonych, położonych w po-
temem kwaterowym lub dawkowanym.
bliżu zabudowań inwentarskich, nie moż-
Liczba kwater zależy od okresu odra-
104
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
na traktować jako stałych wybiegów dla zasobniejsza w azot i nie przyczynia się
zwierząt. Duża koncentracja zwierząt do immobilizacji jego mineralnych form
wiąże się z nieuniknionymi stratami wglebie.
azotu w formie gazowej (amoniak) i w
72. Działanie ochronne słomy jest mniejsze
formie azotanów zanieczyszczających
od działania zielonego pola, ale około
wody gruntowe, a darń ulega całkowi-
20% powierzchni gruntów, które po-
temu zniszczeniu.
winny pozostawać w okresie zimy pod
okrywą roślinną można zastąpić przy-
oraniem słomy według zależności:
Minimalna powierzchnia
 zielonych pól
1,6 ha z przyoraną słomą =
69. Zwiększenie w zmianowaniu udziału tak
1 ha zielonego pola
zwanych pól zielonych, to znaczy roślin
ozimych, roślin wieloletnich i wszelkie-
go rodzaju poplonów i międzyplonów
powoduje zmniejszenie ilości mineral-
Plan nawożenia
nych form azotu w glebie i jego prze-
mieszczania do wód gruntowych. Na te-
renach równinnych około 60% powierzch-
73. Gospodarka składnikami mineralnymi
ni gruntów ornych, a na terenach zagro-
powinna opierać się na ich bilansach.
żonych erozją przynajmniej 75% po-
W bilansach uwzględnia się przychody
wierzchni gruntów ornych powinno po-
składników ze wszystkich z
ródeł oraz
zostawać przez cały rok (również w okresie
ich rozchód z plonami roślin zbierany-
zimowym) pod okrywą roślinną.
mi z pola.
70. W ogniwie zmianowania: rośliny ozime / ja-
74. W bilansie azotu po stronie przycho-
re  rośliny jare, bardzo dużą rolę wogra-
dów uwzględnia się azot z nawozów
niczaniu wymywania azotanów mają mię-
(naturalnych, organicznych, organiczno-
dzyplony określane jako rośliny okrywo-
mineralnych i mineralnych), azot z przy-
we. Pełne działanie ochronne międzyplo-
orywanych produktów ubocznych ro-
nów ujawnia się przy wiosennym termi-
ślin (słoma, liście), azot wiązany biolo-
nie ich przyorywania.
gicznie przez rośliny motylkowe i azot
71. Stratom azotu mineralnego z gleby zapo- w opadzie atmosferycznym. Po stronie
biega również przyorywanie rozdrobnio- rozchodów jedyną, mierzalną pozycją
nej słomy zbóż, rzepaku i kukurydzy. Każ- jest azot w zbieranych z pola plonach
da tona przyoranej słomy może w wyni- roślin (plon główny i uboczny).
ku tak zwanego procesu immobilizacji,
75. Bilans azotu nie może być zrównowa-
związać około 10 kg azotu mineralnego.
żony, gdyż należy się liczyć z pewnymi
Słoma roślin strączkowych jest znacznie
105
Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej
H
Kodeks
Dobrej
Praktyki
Rolniczej
nieuniknionymi stratami tego składnika sobność gleb w przyswajalne składniki
poprzez ulatnianie jego gazowych związ- pokarmowe.
ków do atmosfery lub wymywanie azo-
79. W opracowaniu planu nawozowego po-
tanów do głębszych warstw gleby i do
mocne jest prowadzenie kart dokumen-
wód gruntowych. W uproszczeniu moż-
tacyjnych poszczególnych pól, na któ-
na przyjąć, że bezpieczne dla środowi-
rych rejestrowane są wszystkie zabiegi
ska jest dodatnie saldo bilansu azotu,
agrotechniczne oraz uzyskiwane plo-
nie przekraczające 30 kg azotu (N) na
ny i zbiory.
1ha użytków rolnych.
76. Na glebach o średniej zawartości przy-
swajalnego fosforu i potasu (kolor żółty
na mapach zasobności) bilans tych
składników może być zrównoważony
(przychód = rozchód). Na glebach o bar-
dzo niskiej i niskiej zawartości fosforu
i potasu zaleca się stosowanie więk-
szych o około 50% od ich pobrania ilo-
ści składników w nawozach. Na gle-
bach o zasobności wysokiej, a zwłasz-
cza bardzo wysokiej zawartości skład-
ników, ich dawki w nawozach można
zmniejszyć o około 50% w stosunku do
pobrania z plonami roślin.
77. W bilansie fosforu i potasu po stronie
przychodów uwzględnia się składniki
w nawozach (mineralnych, naturalnych,
organiczno-mineralnych i organicznych),
a po stronie rozchodów ilość fosforu i po-
tasu w zbieranych z pola plonach roślin
(plon główny i uboczny).
78. Po sporządzeniu bilansu składników
należy opracować plan nawozowy, któ-
ry polega na prawidłowym rozdziale
nawozów organicznych, organiczno-
mineralnych i mineralnych pod poszcze-
gólne rośliny płodozmianu, uwzględnia-
jąc ich zapotrzebowanie na podstawo-
we makroskładniki (N, P, K), oraz za-
106