Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Dychotomie w koncepcjach przestrzeni
" Idea greckiej polis
" Miejskie  ratio Kartezjusza i racjonalność filozofii nowożytnej
" Wydajność , świeckość i dominacja miasta, kultury miejskiej nad obszarami i
kulturÄ… wsi
" Modernistyczne i postmodernistyczne koncepcje przestrzeni
" Trzy główne koncepcje przestrzeni:
1. Materialistyczna / realistyczna (Arystoteles) versus idealistyczna (Platon)
2. Materialistyczna przestrzeń wyprodukowana społecznie (Lefebvre) versus
idea  innej przestrzeni jako heterotopia / utopia (Foucault)
3. Przestrzeń postmodernizm (Massey, Soja) versus przestrzeń neomarksizmu
(Harvey)
 Nauki ścisłe i humanistyczne zapatrują się na elementarny sens przestrzeni
zaskakująco podobnie. W naukach ścisłych jest to trójwymiarowa rozciągłość objęta
pewnymi granicami. Dla nauk społecznych lub humanistycznych istnieje między
dwiema sferami, dziedzinami czy podmiotami i występuje jako niesamodzielna
odległość lub stosunek powstający przez odniesienie jednej rzeczy (podmiotu lub
przedmiotu) do drugiej (Majer 2010: 42)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Przestrzeń heterotopii i utopii: Michel Foucault (1926-1984)
 & Obecna epoka będzie przypuszczalnie w większym stopniu epoką
przestrzeni. Znajdujemy się w czasach symultaniczności, w epoce
zestawienia, w epoce rzeczy bliskich i dalekich, jednego obok drugiego,
rozproszonego. Znajdujemy się w momencie, kiedy, jak sądzę, świat
wydaje się nie tyle długą historią rozwijającą się w czasie, co siecią
łączącą punkty i przecinającą własne poplątane odnogi&  (M. Foucault,
Inne przestrzenie, s. 117, 2005)
Foucault wyróżnia dwie kategorie przestrzeni społecznej:
1) Heterotopie jako przestrzenie realne i urzeczywistnione tu i teraz w
życiu społecznym
2) Utopie jako przestrzenie niemożliwe do zrealizowania w rzeczywistości
społecznej
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Przestrzeń w kontekście kulturowego sacrum i profanum (M. Foucault)
" Zachwianie równowagi kulturowej oraz podważenie porządku sacrum i profanum
ukazuje heterogeniczny charakter przestrzeni społecznej
" Przestrzeń jako heterotopia: kontrmiejsce i alternatywa jako odbicie
rzeczywistości społecznej
" Kontrmiejsce jako nie-miejsce (M. Augé): miejsca krótkiego pobytu,
tymczasowoÅ›ci, również jako przestrzenie  pomiÄ™dzy , tranzytu
" Heterotopia (gr. heterotopos: różne lub inne miejsca) jest kategorią oznaczającą
 miejsce miejsc (& ) opis splÄ…tanych sieci relacji wyznaczajÄ…cych miejsca i
pozwalającą na rekonstrukcję reguł ich nieustannej kreacji lub rekreacji w
zróżnicowanych praktykach społecznych (Majer 2010: 26)
" Heterotopia jest przestrzenią różną od wszystkich innych miejsc, jednocześnie
jako przeciwieństwo utopii i jej lustrzane odbicie
" Heterotopia jako przestrzeń zawieszona pomiędzy prawdziwą, realną przestrzenią
społeczną a przestrzenią utopii
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Określenie i funkcje heterotopii
" Znaki i zwiastuny nowych norm i koniec obowiÄ…zywania starych jako zwiastun i
syndrom zmiany społecznej
" Miejsca o cechach zmiennych, hybrydycznych, wirtualnych
" Cecha charakterystyczna każdej kultury
" Odmiany heterotropii:
" Heterotopia kryzysu
" Heterotopia dewiacji
" Heterotopia jednego realnego miejsca
" Heterotopie zwiÄ…zane z akumulacjÄ… czasu
" Heterotopie wynikające z tymczasowości, okazyjności wydarzeń, np. jarmarki
w historii
" Heterotopie otwarcia i zamknięcia, pozornego otwarcia
" Heterotopie w relacji do pozostałej przestrzeni jako iluzja lub kompensacja
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Określenie i funkcje heterotopii
" Przestrzeń wyobrażona np. przez dzieci
" Heterotopia w formie wizerunku miasta
" Permanentny proces kształtowania rozumienia przestrzeni na drodze
negocjacji społecznych
" Proces sukcesywnego zastępowania heterotropii rzeczywistością
wirtualnÄ…
" Dychotomie w historii kultury Zachodu:
" Sakralne a świeckie
" Niebiańskie a ziemskie, transcendentne a immanentne
" Zamknięte a otwarte
" Przestrzeń i kultura miejska a wiejska
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Określenie i funkcje heterotopii
" Przezwyciężenie dychotomii jako warunek otwarcia na inne odmiany
przestrzeni, tym samym zdynamizowanie społeczeństwa i konfiguracji
życia społecznego
" Heterotropia innych przestrzeni jako przejście na drugą stronę lustra
"  & Sądzę, że pomiędzy utopiami a tymi całkiem odmiennymi miejscami,
heterotopiami, może istnieć rodzaj mieszanego, pośredniego
doświadczenia, jakim byłoby zwierciadło. Zwierciadło ostatecznie jest
utopią, ponieważ stanowi miejsce bez miejsca. W zwierciadle widzę
siebie tam, gdzie mnie nie ma, w nierealnej, wirtualnej przestrzeni,
która otwiera się za jego powierzchnią; jestem tam  tam gdzie mnie nie
ma, rodzaj cienia, który daje mnie samemu moją widzialność, która
pozwala mi oglądać siebie tam, gdzie jestem nieobecny  oto jest utopia
zwierciadła (Foucault 2005: 120)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Zwrot przestrzenny w postmodernizmie
" Odrzucenie obiektywnej rzeczywistości społecznej, która nie podlega
jednoznacznej ostatecznej interpretacji w analogii do geometrii fraktali,
tj. w zależności od przyjętej skali
" Rzeczywistość społeczna to nie system reguł i norm, lecz splot
wielorakich zdarzeń
" Foucault podkreśla nieustanny proces stawania się przestrzeni, a tym
samym społeczeństwa
" Miejsce powtarzalności praktyk społecznych zajmuje poszukiwanie i
dążenie do niepowtarzalności
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Społeczne wytwarzanie przestrzeni  Henri Lefebvre (1901-1991)
" Neomarksizm w Europie Zachodniej
 Krytyka społeczna: Gyorgy Lukacs, Fredric Jameson, Henri Lefebvre
 Krytyczna teoria (Szkoła Frankfurcka): Theodor W. Adorno, Jurgen
Habermas, Walter Benjamin, Ernst Bloch (w nurcie dialektyki Hegla)
" H. Lefebvre i strukturalizm francuski: wyjaśnianie poszczególnych zjawisk
społecznych jest możliwe tylko poprzez uchwycenie całej struktury:
 Współczesny kapitalizm opiera się na podwójnym obiegu:
1) Pierwotny obieg kapitału jako wytwarzanie zysku i dochodu
narodowego
2) Obrót finansowy na rynku ziemi i nieruchomości, również jako
podstawowy mechanizm rozwoju przestrzennego miast
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Teoria przestrzeni H. Lefebvre
La production de l espace (Wytwarzanie przestrzeni, 1974)
" Oparcie analizy przestrzeni na obiektywnej strukturze i panujÄ…cych
stosunkach społecznych, a nie na poznaniu podmiotowym, subiektywnym
" Napięcia i konflikty społeczne obok stosunków produkcji wynikają z różnic w
postrzeganiu i użytkowaniu przestrzeni pomiędzy jednostkami, grupami,
wspólnotami a instytucjami polityczno-państwowymi
" Zasadnicza rola państwa w wytwarzaniu struktury przestrzeni
" Przestrzeń społeczna jako rzeczywista i wytworzona w realnym czasie,
materialna, jako wytwór stosunków społecznych, a nie abstrakcyjnych,
idealistycznych koncepcji umysłu
" Przestrzeń jako zasadniczy czynnik kształtowania społeczeństwa,
wytworzona przez społeczeństwo jako swoisty pojemnik wszystkich
stosunków społecznych w historii i teraz
niejszości
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Dynamizm przestrzeni (H. Lefebvre)
" Przestrzeń jako aktywny czynnik kształtowania społeczeństwa: funkcja
instrumentalna w moderowaniu i kształtowaniu stosunków społecznych
 Stosunki rodzinne, grupowe, między generacjami
 Stosunki pracy
 Podział i organizacja pracy
" Przestrzeń jako zwierciadło społeczeństwa i jego struktur, hierarchii i
złożoności stosunków społecznych
" Przestrzeń wytwarza społeczeństwo poprzez praktyki polityczne, system
społeczny, podział pracy i sposoby produkcji
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Znaczenie i model przestrzeni (H. Lefebvre)
" Przestrzeń jako surowiec w procesie stawania i kształtowania
społeczeństwa
" Wyraz charakterystycznych dla danego społeczeństwa praktyk
społecznych
" Przestrzeń jako pojęciowa triada:
1. Praktyki przestrzenne: produkcja i reprodukcja oraz przestrzenna
zabudowa charakterystyczna dla danego społeczeństwa
2. Reprezentacje przestrzeni (représentations de l espace): przestrzeÅ„
jako przedmiot analiz i planowania przestrzennego, które wynika ze
stosunków produkcji oraz z obowiązującej wiedzy, znaków, kodów
kulturowych
3. Przestrzenie reprezentacji (espaces de la représentation): dalsze
konotacje i znaczenie wynikające z planów i realizacji założeń
przestrzennych
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Społeczne wytwarzanie przestrzeni (H. Lefebvre)
" Nieustanny proces kodowania i dekodowania przestrzeni i zawartej w niej
symboliki jako wyraz niewidocznych stron życia społecznego, również jako
narzędzie:
 Krytyki stosunków społecznych
 KsztaÅ‚towania,  uprzestrzennienia życia spoÅ‚ecznego
" Produkcja przestrzeni jako wypadkowa środków produkcji oraz reprodukcji sił
wytwórczych
" W wolnorynkowym systemie gospodarczym oznacza to zdominowanie przestrzeni
społecznej przez:
1. Przemysł i rozwój nowych technologii
2. Wydobycie surowców
3. Przemysł rolniczy
4. Ochrona własności prywatnej
5. Kapitał i przestrzeń jako elementy współczesnego miasta w formie:
" Centra finansowe
" Centra władzy
" Centra indywidulanej i zbiorowej konsumpcji
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 2
Praktyki i struktury przestrzenne (H. Lefebvre)
" Każdy sposób produkcji wytwarza adekwatne praktyki i struktury
przestrzenne, np. industrializm z produkcją przemysłową oraz
postindustrializm z usługami jako dominująca forma produkcji
" Właściwości strukturalne przestrzeni: zmiana jednego elementu prowadzi do
transformacji całego systemu, np. znaczenie technologii informacyjno-
komunikacyjnych i usług we współczesnych gospodarkach rozwiniętych
" Sposób funkcjonowania przestrzeni odbija jak w zwierciadle zmiany
zachodzące w społeczeństwie
" Gospodarka rynkowa w wymiarze przestrzennym prowadzi do fragmentacji,
homogenizacji pod względem konsumpcji i hierarchizacji społecznej
 Napięcie między przestrzenią abstrakcyjną (idealną) a przestrzenią
zróżnicowaną, rzeczywistą
 Zarys nowej wyłaniającej się przestrzeni jako miejsca spotkań, zgromadzeń,
równoczesności, jak w przypadku centr handlowych, poczekalni, transportu
publicznego (tzw. nie-miejsca, M. Augé)