W Polsce początek romantyzmu datuje się na rok 1822 – wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza
koniec epoki przypada w roku 1863 - wybuch powstania styczniowego.
Na świecie zwiastunami przemian w literaturze są zjawiska wpisane w tzw. Preromantyzm:
Sturm und Drang- Okres burz i naporu - nazwa zaczerpnięta z tytułu dramatu F.M.Klingera przypadający na lata 1767-1785.
Okres ten to protest literacki przeciwko rozbiciu państwa niemieckiego na małe państewka feudalne, przeciw upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu. W okresie burzy i naporu działali najwięksi niemieccy poeci Johann Wolfgang Goethe oraz Fryderyk Schiller.
Gotycyzm - nurt kultury europejskiej, stanowiący jeden z jej przedromantycznych prądów.
Główną cechą gotycyzmu jest zachwyt utworami i budowlami pochodzącymi z tajemniczego, mrocznego średniowiecza. Pierwszą powieścią gotycką w literaturze światowej była powieść grozy – Zamczysko w Otranto Horace'a Walpole'a.
Osjanizm - tendencja literacka zapoczątkowana publikacją tzw. Pieśni Osjana, utworów szkockiego pisarza Jamesa Macphersona, który swoje teksty wzorował na dawnych przekazach celtyckich; ogłosił je drukiem jako angielskie tłumaczenie odnalezionych dzieł Osjana, legendarnego barda. Dzieło okazało się być wielką mistyfikacją dokonaną przez Macphersona.
Powieść historyczna - gatunek leżący na styku historii i literatury, zaistniała w świadomości czytelniczej na początku XIX w., za sprawą jej „ojca” i głównego kodyfikatora - Waltera Scotta. Zapoczątkował on znamienne dla epoki romantyzmu zainteresowanie kulturą i twórczością ludową. Najgłośniejsze powieści W. Scotta to: Rob Roy, Narzeczona z Lammermoor, Więzienie w Edynburgu. W swoich utworach łączył realizm historyczny z fantastyką oraz tajemniczymi ludowymi legendami i wierzeniami.
2. Idee romantyczne:
Weltschmerz - (z języka niem. ból świata) depresja, smutek, apatia, wynikające z myśli o niedoskonałości świata; sentymentalny pesymizm; chandra, spleen. Pojęcie związane z utworem J.
W. Goethego Cierpienia młodego Wertera.
Mistycyzm - zainteresowanie zjawiskami ponadnaturalnymi, kontaktem z nadprzyrodzonym światem duchów, zjaw, absolutu. Mistyczni pisarze często czerpali inspirację z wierzeń ludowych, podań o nadprzyrodzonych zjawiskach, baśni.
Wieszcz – poeta natchniony, poeta prorok. Słowo związane zarówno z postawą artysty oraz funkcją przewidywania przyszłości.
Bajronizm – określenie kilku charakterystycznych cech wczesnej twórczości angielskiego poety, George Gordona Byrona. Bajronizm cechuje:
* bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo społecznym – bohater to buntownik, charakterystyczny w literaturze romantycznej
* samotność, skłócenie z otoczeniem – wyalienowanie
* indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach
* rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie
* dwuznaczność moralna
* skłonność do zemsty
Synkretyzm – połączenie różnych, często rozbieżnych i sprzecznych zasad np.
* Synkretyzm rodzajowy – polega na połączeniu elementów liryki (pisanie wierszem), epiki (proza) oraz dramatu (podział na akty, dialogi)
* Synkretyzm gatunkowy – połączenie kilku gatunków literackich w jednym utworze np. hymnu, ballady, pieśni i powieści.
3. Filozofia romantyczna
Idealizm - zakładał, że idee są ważniejsze od rzeczy realnych, a spośród wartości najwyższe miejsce przypada sztuce, wolności i czynowi. Ponadto duże znaczenie przywiązywano do uczucia.
F.W.J.Schelling - przypisywał działalności artystycznej status najwyższej działalności ludzkiej, najwyższego aktu wolności - w sposób zbieżny z romantyzmem podkreślał wyższość aktu twórczego nad samym dziełem. Schelling jest twórcą romantycznego idealizmu, idealizmu zbieżnego ze znaczeniem tego słowa w sensie potocznym.
G.W.Hegel - najważniejszy filozof niemieckiego romantyzmu. Stworzył heglizm - system pojmowania świata. Podstawową kategorią jest duch, historia natomiast jest drogą ducha do doskonałości. Hegel ujął rozwój świata w formie triady heglowskiej: teza posiada swoją antytezę, a z niej wyłania się synteza.
4. Literatura powszechna
George Byron twórca powieści poetyckich Giaur, Korsarz oraz dramatów Manfred i Kain; Od nazwiska twórcy powstało określenie bajronizm.
Aleksander Dumas autor znanych powieści historycznych: Hrabia Monte Christo, Józef Balsamo, Aleksander Puszkin autor wielu utworów poetyckich, a także słynnego poematu
dygresyjnegoEugeniusz Oniegin, którego bohater jest człowiekiem rozczarowanym wielkim światem, w którym nie zaznał ani prawdziwej przyjaźni, ani miłości.
Johan Wolfgang Goethe prekursor romantyzmu, autor dzieł wybitnych: Faust, Cierpienia młodego Wertera. Od nazwiska poety wykształciło się określenie postawy - werteryzmu - bohatera cechowała m.in wybujała wyobraźnia, uczuciowość, brak zdecydowanego działania, dążenie do samozagłady, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, częstokroć również samobójstwo.
Cierpienia młodego Wertera - to powieść epistolarna - w formie listów do przyjaciela. Całość składa się z dwóch ksiąg, przy czym pierwsza rozpoczyna się datą 4 maja 1771. W listach Werter wspomina swoje intymne chwile spędzone w wiosce Wahlheim, gdzie zakochuje się w Lotcie (Locie), młodej i pięknej kobiecie, która zajmuje się domem i rodzeństwem po śmierci matki. Lotta
jest jednak już zaręczona z niejakim Albertem. Werter jest zrozpaczony, swoje cierpienia postanawia zakończyć samobójstwem. W liście poprzedzającym akt odebrania sobie życia obarcza Lottę winą za swoje cierpienia i śmierć.
Friedrich Schiller autor dramatów Zbójcy, Maria Stuart oraz poematów: Oda do radości, Rękawiczka.
Victor Hugo zwany największym romantykiem francuskim. Pisał przede wszystkim powieści m.in.
Nędznicy, Pracownicy morza, a także dramaty Crommwell i poezje.
5. Polska literatura romantyczna
ADAM MICKIEWICZ 1798-1855
Wieszcz polskiego romantyzmu. Twórca Ody do młodości i Romantyczności, utworów będących manifestem programowym epoki romantyzmu.
Oda do młodości 1820r. - przeciwstawienie ludzi starych (przedstawicieli klasycyzmu)nazwanych zgorzkniałymi egoistami ludziom młodym - romantykom, wierzącym w idee równości i wolności, głoszącym hasła altruizmu i jedności.
Romantyczność - w utworze przedstawiony jest dwoisty świat złożony z tego co realne i irracjonalne. Bohaterka to prosta, wiejska dziewczyna - Karusia potrafiąca ujrzeć swojego zmarłego kochanka. Nikt jej nie wierzy, nawet starzec powołujący się na swoje "szkiełko i oko" nie potrafi dojrzeć zjawy. Podmiot liryczny opowiada się jednak po stronie Karusi "miej serce i patrzaj w serce". Starzec to zwolennik racjonalizmu, podmiot liryczny natomiast to romantyk.
Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko (...)
Miej serce i patrzaj w serce
Ballady i romanse 1822r.
To cykl utworów Mickiewicza będących manifestem polskiego romantyzmu. Treścią utworów są najczęściej historie zaczerpnięte z podań i legend ludowych np. Świtezianka, Liliie.
Cechy ballad:
+ ludowość - tematyka zaczerpnięta z wierzeń ludowych, bohater pochodzi z ludu, język prosty, potoczny, zdrobnienia, onomatopeje,
+ świat realni i irracjonalny, mistyczny,
+ nastrój grozy, tajemnicy, niesamowitości,
+ uczucia i przeżycia bohaterów są istotne,
+ natura ściśle związana z losami bohaterów,
+ motyw winy i kary.
Dziady
II cz. Dziadów
W ciemną noc w wigilię Zaduszek w kaplicy cmentarnej odbywa się uroczysty obrzęd ku czci zmarłych przodków (dziadów). Bierze w nim udział lud wiejski pod przewodnictwem Guślarza wywołującym duchy zmarłych, aby pomóc im dostać się do nieba. Kolejno pojawiają się:
- widma małych dzieci pod postaciami aniołków. W życiu nie zaznały one cierpienia, dlatego mają drogę do nieba zamkniętą:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
- zjawa złego pana, który błąka się po ziemi, skazany na wieczny głód i pragnienie, Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże
- duch dziewczyny, która za życia była najpiękniejszą dziewczyną we wsi, jednak nie chciała zostać żoną żadnego z chłopców - nie zaznała ani zmartwień ani szczęścia - jest duchem unoszącym się nad ziemią.
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie
- Na koniec pojawia się tajemnicze milczące Widmo ze skrwawioną piersią.
IV cz. Dziadów dramatem o miłości romantycznej
Gustaw, nie potrafiący pogodzić się z utratą ukochanej kobiety, odbiera sobie życie. Śmierć nie przynosi końca jego cierpieniu – każdego roku powraca na ziemię, aby przeżyć swoje życie na nowo. Rozpacza i powtórnie popełnia symboliczne samobójstwo. IV część Dziadów obejmuje trzy godziny, które Gustaw spędza w domu Księdza, dawnego znajomego. W tym przedziale czasowym zamyka się również całe życie bohatera. Poznajemy je w formie zbliżonej do chrześcijańskiej spowiedzi, niezwykle emocjonalnej, uczuciowej, podczas której bohater wyznaje swoją tragiczną historię nieszczęśliwej miłości.
Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!
Postaci twojej zazdroszczą anieli,
A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!...
Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!
III cz. Dziadów - wielka martyrologia narodu polskiego
Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa;
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi,
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
To utwór o przezwyciężeniu marazmu i dramatu osobistego w imię sprawy nadrzędnej -
wyzwolenie i wolność kraju. Bohater przechodzi przeobrażenie – z Gustawa staje się Konradem.
Staje się postacią samotną i niezwykle wrażliwą. Czuje się kimś ważniejszym, wyjątkowym, emanuje z niego wewnętrzna siła. Staje się przez to uosobieniem całego cierpiącego i walczącego narodu.
Wobec Boga w imieniu wszystkich rodaków decyduje się na pojedynek, który przegrywa.
Mickiewicz za przyczynę porażki wskazuje pychę Konrada, której przeciwstawia pokorę księdza Piotra.
Wymowa małej i wielkiej improwizacji
Improwizacja – to wypowiedź (utwór) wygłoszona bez wcześniejszego przygotowania, pod wpływem chwili i natchnienia. Konrad przebywający w celi więziennej w noc wigilijna zaczyna nieoczekiwanie śpiewać pieśń – tzw. MAŁĄ IMPROWIZACJĘ. Jest to pieśń po części bluźniercza, bohater sprzeciwia się Stwórcy: „Zemsta, zemsta, zemsta na wroga z Bogiem i choćby mimo Boga”. Pieśń ta staje się również pieśnią proroczą. Konrad widzi siebie jako ORŁA, co może symbolizować ojczyznę i cały naród ( także siłę, odwagę, godność, waleczność ). Niestety nad sobą widzi potężnego KRUKA – symbol Rosji. KRUK przesłaniający swym cieniem orła symbolizuje Rosję gnębiącą, będącą ciemiężycielką narodu polskiego. Nie wiemy czy Kruk zniszczy Orła.
WIELKA IMPROWIZACJA:
+ Konrad nazywa siebie samotnikiem, ma poczucie własnej indywidualności, braku akceptacji;
+ Bohater zdaje sobie sprawę z własnego geniuszu, stawia siebie na równi z Bogiem: Ty Boże, ty naturo! dajcie posłuchanie,
Godna to was muzyka i godne śpiewanie.
+ nazywa siebie „mistrzem”, jest poetą – wieszczem (jedn. wybitna, bierze odpowiedzialność za cały naród);
+ Konrad utożsamia siebie z całym narodem i mówi, że występuje w jego imieniu – BUNT
PROMETEJSKI:
Nazywam się Milijon, bo za miliony
kocham i cierpię katusze.
+ bluźni przeciwko Bogu, stawia mu konkretne zarzuty:
a. nazywa Go kłamcą: „ Kłamca, kto ciebie nazwał miłością, ty jesteś tylko mądrością.”
b. uważa, że Bóg jest omylny i źle rządzi światem,
c. nazywa go Bogiem deistów, który ograniczył się tylko do stworzenia świata a później o nim zapomniał,
d. ostatnią obelgą rzucona Bogu miało stać się słowo „CAR”, za Konrada wypowiadają je diabły; WNIOSEK: Konrad poniósł klęskę – nie otrzymał od Boga żadnej odpowiedzi, stało się tak dlatego, że zabrakło mu pokory, a dominowała w nim pycha, bunt i bluźnierstwo. Nie można go jednak potępić, ponieważ bunt jego był buntem prometejskim – w imieniu narodu.
Cz. III Dziadów jako przykład dramatu romantycznego:
a. Zerwanie z zasadą trzech jednosci - czasu - rok: od 1.11.'23 - 1.11.'24r., miejsca - więzienie, Warszawa, Wilno i.in.; akcji - martyrologia, bunt Konrada, mesjanizm...
b. Bohater romantyczny - jednostka wybitna, doznająca klęski,
c. przemieszanie scen realistycznych z symbolicznymi, fantastycznymi i wizyjnymi, d. synkretyzm rodzajowy i gatunkowy:
elementy liryczne - Wielka improwizacja
elementy epickie - opowieść Sobolewskiego,
elementy dramatyczne - śmierć z powodu uderzenia piorunem,
e. luźna kompozycja,
f. kompozycja otwarta - zakończenie niedopowiedziane
Pan Tadeusz – treść, główne wątki, dzieje Jacka Soplicy, miłość Tadeusza i Zosi, spór o zamek, zwyczaje i obrzędy (czarna polewka, tabaka, kolejność w zasiadaniu do stołu, polowania, bigos, zajazdy szlacheckie itp.);
Przemiana bohatera mickiewiczowskiego:
Gustaw (nieszczęśliwa miłość do kobiety) --> Konrad Wallenrod (miłość do kobiety i do ojczyzny)
--> Konrad (miłość do ojczyzny, walczy sam) --> Jacek Soplica / Robak (nie walczy sam, mobilizuje)
JULIUSZ SŁOWACKI 1809-1849
Kordian
Zagadnienia do powtórki:
- przemiany bohatera-nieszczęśliwa miłość do Laury, znajomość z Wiolettą, wizyta u papieża =
papugi cara, utrata wiary w uczciwość i miłość:
Uczucia po światowych opadały drogach.
Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem.
Wiara dziecinna padła na papieskich progach.
- Monolog na Mont Blanc zakończony słowami „Polska Winkelriedem narodów” - Polskę przyrównuje do szwajcarskiego wojownika Winkelrieda. Winkelried samotnie walczy z wrogiem, pomaga innym, ale ginie.
- Polemika Słowackiego z mesjanistyczną koncepcja zawartą w „Dziadach” cz. III:
„POLSKA CHRYSTUSEM
„POLSKA WINKELRIEDEM NARODÓW”
NARODÓW”
Krzyczy ks. Piotr. Polska przyrównana jest W Kordianie przywołuje się w analogicznej funkcji do mesjasza – cierpi na krzyżu męczona
postać Winkelrieda, legendarnego bohatera
przez trzech zaborców; pod krzyżem Matka szwajcarskiego Średniowiecza, który w walce wbił
– wolność rozpacza nad cierpieniem
dzidy wrogów we własne piersi. W jego ofiarnym
narodu. Naród Polski jest więc wybrańcem geście był heroizm walki i czynu. Hasło zawierało w Bożym, który jak biblijny Hiob ma przyjąć intencji Słowackiego inne określenie misji Polski niż na siebie cierpienie i wierzyć, że kiedyś
ponowienie ofiary Chrystusowej. Kwestionowało
zakończy się to zwycięstwem – bierne
cierpienie i bierną mękę jako najwyższe wartości
oczekiwanie. Analogia z Chrystusem i jego etyczne, wskazując na sens czynnej walki ze złem męką określała u Mickiewicza uniwersalny historycznym. W dramacie temu realnemu złu, jakim sens ofiary polskiej, złożonej dla zbawienia jest carska Rosja, próbuje przeciwstawić się główny innych.
bohater - Kordian.
- wymowa zakończenia - kompozycja otwarta, nie wiadomo czy adiutant zdąży poinformować o ułaskawieniu Kordiana,
- Kordian jako dramat romantyczny.
Poezja J. Słowackiego (Testament mój, Grób Agamemnona, Rozłączenie, Smutno mi Boże...) ZYGMUNT KRASIŃSKI 1812-1859
Nie – Boska komedia
Tytuł, inspirowany dziełem Dantego (Boska Komedia), może być interpretowany dwuznacznie: określa historię jako dzieło ludzkości lub ukazuje komedię dziejącą się bez boskiej interwencji. Jak uważał autor, działania człowieka są względne i ostatecznie poddane woli Boga. Najważniejszym problemem poruszanym w dziele Krasińskiego jest konflikt polityczno-społeczny czyli, jak pisał, walka arystokracji i demokracji. W utworze zawarta jest także krytyka typowo romantycznego nastawienia do rzeczywistości.
Głównym bohaterem jest hrabia Henryk - Mąż. Część 1 i 2 przedstawiają życie osobiste bohatera, natomiast 3 i 4 - opisują jego udział w wydarzeniach społecznych i historycznych. Henryk reprezentuje arystokrację, Pankracy natomiast jest przywódcą obozu rewolucyjnego, pragnącego przejąć władzę i realizować własne plany. Rewolucja wg hrabiego Henryka to wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże; nie jest ona w stanie wprowadzić nowego porządku -
jedynie zmianę ról. Także pozwala uciśnionym na realizację zemsty. Podobną opinię na ten temat wydaje się mieć autor dzieła. W części czwartej następuje starcie dwóch obozów. Arystokraci skupieni w Okopach Św. Trójcy okazują się być tchórzliwi i egoistyczni. Odbywa się nad nimi sąd kierowany przez triumfujących rewolucjonistów. Wtedy też ich dowódcy ukazuje się wizja Chrystusa. Pankracy ginie, wypowiedziawszy: Galilejczyku, zwyciężyłeś!
CYPRIAN KAMIL NORWID
Często nazywany ostatnim z czterech wybitnych polskich poetów romantycznych.
Bema pamięci żałobny rapsod
Mottem utworu są słowa przysięgi wypowiedzianej przez kartagińskiego wodza Hannibala: lusiurandum patri datum usque ad hanc diem ita servavi ("przysięgi złożonej ojcu aż po dziś dzień tak dotrzymałem").
Poeta dokonał w utworze stylizacji pogrzebu bohatera (według rytuału średniowieczno-rycerskiego, pogańskiego i wczesnosłowiańskiego) oraz mitologizacji postaci generała Bema.
Część pierwsza to opis konduktu pogrzebowego przywodzącego na myśl pochówek dawnych wodzów słowiańskich. Rycerskie atrybuty – miecz, pancerz, koń, sokół, nie pasują do wieku dziewiętnastego.
Ukazane są obrazy:
- panny żałobne zawodzące i idące z rękoma podniesionymi w górę;
- chłopcy uderzający w tarcze,
- powiewająca chorągiew,
- płonące pochodnie.
Utwór został napisany polskim piętnastozgłoskowym heksametrem, ma charakter rapsodu, utworu podniosłego, opiewającego doniosłe wydarzenie lub niezwykłego bohatera. Styl jest wzniosły, obrazy dynamiczne, metafory i personifikacje uwypuklają symboliczne znaczenie tekstu. Utwór wprowadza nas w poetyckie misterium pogrzebowe. Cały rapsod podzielony jest na dwie części: pierwsza to opis pogrzebu, druga zaś to jego ogólnoludzkie, ponadczasowe, filozoficzne przesłanie.