AGENDA 21

10 lat po Rio

R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a AGENDA 21

10 lat po Rio

Warszawa, Lipiec 2002

Raport opracowano na zlecenie Ministerstwa Środowiska w Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska

Opracowanie i wydanie Raportu sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Redakcja merytoryczna:

zespół pracowników Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska w składzie: Krzysztof Napiórkowski i Anna Palusińska

pod kierownictwem Tomasza Podgajniaka

W treści Raportu wykorzystano autorskie materiały i opracowania: dr Marka Baranowskiego, dr inż. Wojciecha Jaworskiego, Alicji Kiczyńskiej, Beaty Koło, dr inż. Adama Mierzwińskiego, Krzysztofa Napiórkowskiego, prof. dr hab. Elżbiety Niemirycz, dr Wojciecha Nowickiego, Tomasza Podgajniaka, Marty Skóry, dr Urszuli Somorowskiej, dr Barbary Szulczewskiej, Wojciecha Świątka, Andrzeja Weigle, dr Marka Zgorzelskiego oraz jako dokumenty źródłowe:

– raporty, dokumenty i opracowania Ministerstwa Środowiska

– informacje Głównego Urzędu Statystycznego

– materiały i raporty Inspekcji Ochrony Środowiska

– dokumenty, raporty i opracowania innych ministerstw i urzędów centralnych.

Opracowanie i edycja map: Centrum Informacji o Środowisku GRID−Warszawa, Zakład Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska

Projekt okładki i zdjęcia: Michał Szydłowski

Zespół Redakcyjny składa serdeczne podziękowania za pomoc i konsultacje przy opracowywaniu Raportu: Ministerstwu Finansów, Ministerstwu Gospodarki, Ministerstwu Środowiska, Ministerstwu Spraw Zagranicznych, Ministerstwu Zdrowia, Głównemu Inspektoratowi Ochrony Środowiska i Rządowemu Centrum Studiów Strategicznych, Ministerstwu Infrastruktury, Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi

a w szczególności dziękuje za cenne wskazówki, komentarze i uwagi ze strony: Wiesławy Bogutyn, Bernardetty Czerskiej, Andrzeja Eliasza, Ewy Flis, Anny Nosal, Mirosława Pietrasa, Andrzeja Siemińskiego, Marka Sobieckiego, Czesława Więckowskiego, dr Jana Wróbla i Hanny Żelichowskiej

Redakcja techniczna: Michał Szydłowski

Opracowanie graficzne: Aleksander Barnaś

© copyright by:

NARODOWA FUNDACJA OCHRONY ŚRODOWISKA, Warszawa 2002

01−445 Warszawa, ul. Ciołka 13

Tel./Fax: (48) (22) 877 23 59– 62

e−mail: [e-mail]; www.nfos.org.pl

ISBN 83−85908−67−6

SŁOWO WSTĘPNE

Pozytywne procesy polityczne i gospodarcze w świecie, związane z zakoń−

czeniem zimnej wojny i głębokimi przeobrażeniami ustrojowymi w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej na początku lat 90−tych, wbrew początkowym oczekiwaniom, nie zlikwidowały – jak dotąd – podzia−

łów świata. Zanikła ostra, często konfrontacyjna linia podziału „Wschód –

Zachód”, ale utrzymała się, a nawet uległa usztywnieniu, linia podziału, głównie społecznego i gospodarczego, między zamożniejszą Północą i biednym Południem. Pojawiły się także konflikty etniczne i wyznaniowe. Utrzymuje się nadal krwawy i wyniszczający konflikt na Bliskim Wschodzie. Wszystko to powoduje poważne zniszczenia i straty gospodarcze, śmierć tysięcy ludzi, roz−

szerzanie strefy ubóstwa.

Pogłębiająca się nienawiść między światem bogatych i biednych, brak równych szans rozwoju i sprawiedliwego dostępu do edukacji, zatrudnienia, do wielu dóbr i usług oraz wzrost na tym tle różnych fundamentalizmów, zjawisk nacjonalizmu i fanatyzmu religijnego, a także przejawów ksenofo−

bii są wykorzystywane przez siły zła i przemocy zagrażające bezpieczeństwu świata i życiu niewinnych ludzi. Dobitnie wskazuje na to bezprzykładny, zbrodniczy atak terrorystyczny 11 września ubiegłego roku na World Trade Center i na Pentagon.

Świat odpowiedział na ten atak stworzeniem koalicji antyterrorystyczej, która z całą konsekwencją zwalcza to zagrażające ludzkości zjawisko, aż do całkowitego jego wyeliminowania. Polska i inne zaangażowane w tę walkę kraje rozumieją, iż skuteczne i pełne zwalczanie terroryzmu międzynarodowe−

go stanie się możliwe jedynie, gdy wysiłkom militarnym i politycznym towarzy−

szyć będzie rozpoznanie i eliminowanie źródeł oraz przyczyn tego zjawiska.

Na zwalczanie terroryzmu, wygaszanie konfliktów lokalnych, podziałów religijnych i etnicznych zaczynają się nakładać coraz bardziej czynniki eko−

logiczne, takie jak zmiany klimatu, wyczerpywanie się zasobów surowcowych

– nieodnawialnych i odnawialnych – niedostatek słodkiej wody, degradacja gleby, wylesianie, pustynnienie, zanik różnorodności biologicznej, wyjała−

wianie zasobów mórz i oceanów. Światu mogą zagrozić w związku z tym nowe konflikty, już nie na tle politycznym, ekonomicznym, etnicznym czy re−

ligijnym, ale na skutek zmian ekologicznych. Człowiek jako część składowa ekosystemu będzie bowiem dążył do utrzymania w nim swego miejsca, a w razie konieczności będzie o to miejsce walczył.

SŁOWO WSTĘPNE

Na te zjawiska słusznie zwraca uwagę Raport Sekre−

lokalne, wprowadził na polski rynek szereg technologii tarza Generalnego poświęcony realizacji zasad z Rio i firm z krajów, które podpisały z Polską umowy konwer−

i Agendy 21, w których podkreśla się, że – bez wątpliwo−

syjne. Ten system chcemy zarekomendować w Johannes−

ści – rozwój globalny nadal przebiega w niezrównowa−

burgu, jako jeden ze sposobów efektywnego finansowania żonym kierunku, a globalizacja nie tylko nie wykorzystu−

środowiska i zrównoważonego rozwoju.

je swych możliwości wyrównywania szans rozwoju, ale Rządy, w tym rządy krajów rozwijających się, po−

pozostając w ręku wielkich międzynarodowych korpora−

winny zrozumieć, że rozwój oparty wyłącznie na pomo−

cji gospodarczych i finansowych promuje kierunki kon−

cy zewnętrznej nie jest rozwojem trwałym i zrównowa−

sumpcji i produkcji, sprzeczne z zasadami z Rio.

żonym, bo nie generuje inicjatyw własnych. Pomoc mię−

Polska, kraj który jako pierwszy w regionie wkroczył

dzynarodowa i pomoc wewnętrzna rządów powinna być na drogę transformacji systemu politycznego i gospodar−

nakierowana na generowanie inicjatyw lokalnych i lo−

czego, jest też jednym z globalnych liderów zrównoważo−

kalnych programów zrównoważonego rozwoju, wspie−

nego rozwoju. Dokonane w naszym kraju zmiany zao−

rając inwestycje infrastrukturalne, edukację, budowanie wocowały trwałym wzrostem gospodarczym, skokową potencjału instytucjonalnego (capacity building) i trans−

poprawą stanu środowiska i pochodną do tego poprawą fer technologii. Ten cel powinien przyświecać międzyna−

stopy życia społeczeństwa, również poprzez demokraty−

rodowym i krajowym instytucjom finansującym.

zację i przejrzystość działania instytucji państwowych.

Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden ważny pro−

Polski raport z realizacji Agendy 21, obejmujący blem. Zarówno w Polsce, jak i w większości krajów wszystkie 40 rozdziałów tej Agendy, został bardzo do−

świata, głównie w krajach rozwiniętych, obserwuje się brze przyjęty podczas Sesji Specjalnej Zgromadzenia postępujące starzenie społeczeństw. Starszych ludzi jest Ogólnego NZ pięć lat po Rio. Dokonywane cyklicznie coraz więcej, w niektórych krajach ich liczba przekracza przeglądy gospodarcze i ekologiczne Polski przez już 20% ogółu społeczeństwa. Czują się często niepo−

OECD wykazują trwały i zrównoważony postęp nasze−

trzebni, przeszkadzający młodszym, aktywnym zawodo−

go kraju w realizacji zasad z Rio. Niniejszy raport po−

wo. A przecież może być inaczej. Przecież można wyko−

kazuje nasze osiągnięcia w sferze trzech filarów rozwo−

rzystać ich wiedzę, doświadczenie i chęć bycia potrzeb−

ju zrównoważonego, tzn. spraw społecznych, gospodar−

nym. Ani Raport Brutland, ani Agenda 21, ani żaden, ki i środowiska.

jak dotąd, inny międzynarodowy dokument polityczny Chcemy, aby nasze doświadczenia i nowatorskie roz−

nie wspomina o marginalizacji, odtrąceniu pomocy lu−

wiązania, przede wszystkim w sferze finansowania dzi starszych w procesach zrównoważonego rozwoju.

ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, mogły Może Johannesburg zmieni spojrzenie świata na poten−

być wykorzystane na znacznie szerszą skalę. Już teraz cjał drzemiący w tej coraz liczniejszej grupie społecznej.

doświadczenia te przekazywane są do innych krajów Polski raport o realizacji Agendy 21 w 10 lat po Rio Europy Środkowej i Wschodniej i tam z powodzeniem przedstawia cały szereg osiągnięć społeczeństwa i rządu adaptowane do lokalnych warunków. Takie fundusze w realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Nie kryje−

ekologiczne mogłyby powstawać również w tych krajach my jednak naszych porażek i problemów, które są naj−

rozwijających się, w których istnieją odpowiednie prze−

częściej nie tylko naszymi doświadczeniami, ale także pisy prawne i struktury instytucjonalne.

większości krajów świata. Do wyzwań stojących przed Jednym z najpoważniejszych problemów krajów roz−

światem i przed Polską z pewnością należy zwalczanie wijających się jest ich olbrzymie zadłużenie. Polska, ubóstwa, bezrobocia, zmiany trendów konsumpcji i pro−

wspólnie z krajami tzw. Klubu Paryskiego, wypracowała dukcji, racjonalna gospodarka zasobami i efektywne system konwersji części długu zagranicznego naszego kra−

włączanie w proces zrównoważonego rozwoju wszyst−

ju na inwestycje w ograniczeniu emisji gazów cieplarnia−

kich grup społecznych, zawodowych i wiekowych.

nych, w ochronie warstwy ozonowej, w ochronie różnorod−

Mamy nadzieję, że Szczyt w Johannesburgu przyczy−

ności biologicznej, w ochronie wód międzynarodowych ni się do rozwiązania przynajmniej części z tych proble−

oraz w racjonalnej gospodarce odpadami. Dzięki wypra−

mów. Polska aktywnie działa na rzecz zrównoważone−

cowanym procedurom, kryteriom i instytucjonalnej struk−

go rozwoju od początku tego procesu. Będziemy również turze system konwersji długu na rzecz środowiska przy−

aktywni w Johannesburgu, wychodząc z założenia, że to, niósł znaczące efekty ekologiczne, pobudził inicjatywy co jest dobre dla świata, musi być dobre i dla Polski.

Aleksander Kwaśniewski

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Spis treści

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

CZĘŚĆ I — PAŃSTWO I SPOŁECZEŃSTWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Rozdział 1 – Informacje ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Rozdział 2 – Promocja i ochrona zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Rozdział 3 – Osiedla ludzkie i mieszkalnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Rozdział 4 – Dochód narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

CZĘŚĆ II — ŚRODOWISKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Rozdział 1 – Różnorodność biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Rozdział 2 – Wody śródlądowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Rozdział 3 – Morze Bałtyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Rozdział 4 – Zarządzanie powierzchnią ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Rozdział 5 – Ochrona gleb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Rozdział 6 – Zarządzanie obszarami wrażliwymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Rozdział 7 – Odpady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Rozdział 8 – Atmosfera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Rozdział 9 – Prawne instrumenty ochrony środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Rozdział 10 – Ekonomiczno −finansowe instrumenty ochrony środowiska . . . . . . . . . 147

CZĘŚĆ III — GOSPODARKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Rozdział 1 – Promowanie trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki . . . . . . . . 159

Rozdział 2 – Transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Rozdział 3 – Gospodarka substancjami radioaktywnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Rozdział 4 – Promowanie trwałego i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i wsi . . . . . 192

Rozdział 5 – Lasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

ZASOBY STRON INTERNETOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

OFICJALNE AKTY PRAWNE W RANDZE USTAW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

MAPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

WSTĘP

Idee trwałego i zrównoważonego rozwoju w Polsce

W okresie, jaki upłynął od Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, zacho−

dziły w Polsce istotne, a w wielu dziedzinach wręcz rewolucyjne zmiany. Zapoczątkowane one zostały już wcześniej – w latach 70−tych i wczesnych 80−tych – kolejnymi zrywami społecznymi, skierowany−

mi przeciwko nieefektywnemu i niedemokratycznemu ustrojowi.

Narzucony Polsce po II Wojnie Światowej model ustrojowy utru−

dniał swobodny rozwój gospodarki i społeczeństwa. Znacjonalizowa−

na – w przeważającej części – gospodarka funkcjonowała, kierując się regułami centralnego planowania. Preferowano nieefektywny, surow−

cowy model rozwoju produkcji przemysłowej, przy jednoczesnym chronicznym braku środków na inne cele, m.in. ochronę środowiska.

Natężenie niektórych szkodliwych oddziaływań stało się miejscami tak duże, że z początkiem lat osiemdziesiątych oficjalnie uznano oko−

ło 11% powierzchni kraju, zamieszkanej przez blisko 40% społeczeń−

stwa, za obszary tzw. ekologicznego zagrożenia (wg materiałów ówcze−

snej Centralnej Komisji Planowania).

Szeroki opór społeczny i wielostronne próby zdefiniowania na no−

wo koncepcji ustrojowej Państwa, doprowadziły w 1989 roku do hi−

storycznego przełomu politycznego i społecznego. Zapoczątkował on w Polsce budowę wolnego, demokratycznego państwa prawa, a w in−

nych krajach Europy Środkowej i Wschodniej stał się inspiracją do za−

inicjowania podobnych przemian.

Od tego momentu Polska wkroczyła na drogę szybkich i komple−

ksowych zmian ustroju polityczno – gospodarczego. Podkreślić nale−

ży, że zmiany te, mimo ich rewolucyjnego charakteru, przebiegały w Polsce w sposób całkowicie pokojowy. Jednak w wielu innych kra−

jach – w tym u dość bliskich sąsiadów Polski – uwolniły się w tym cza−

sie tłumione przez dziesięciolecia konflikty etniczne i religijne, które w formie otwartych wojen, czy działań partyzanckich wybuchły z no−

wą siłą na Bałkanach, Kaukazie, czy w Afryce.

Był to okres rodzenia się wielkich nadziei, ale i wielkich rozczaro−

wań – dziesiątkom krajów udało się osiągnąć niespotykany wcześniej poziom dobrobytu i swobód obywatelskich, ale w pozostałych regio−

nach świata miliony ludzi, w tym dzieci umierają przedwcześnie z cho−

rób i niedożywienia, światowa społeczność nie potrafi porozumieć się 9

WSTĘP

w kwestii zmniejszenia zbrojeń, nadal wybuchają lub i swojego dalszego rozwoju społecznego i gospo−

tlą się lokalne wojny, ubogie kraje nie są w stanie po−

darczego uznały tę ideeę. Konieczność stosowania

radzić sobie z eksplozją demograficzną. Rozwinięto

się do jej wymagań potwierdziła – w swoim art.5 –

i zaczęto stosować szeroko w praktyce doktrynę praw nowa Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, przyję−

człowieka i mechanizmy demokratyczne, ale jedno−

ta przez Zgromadzenie Narodowe w 1997 roku.

cześnie wiele krajów spoza zachodniego kręgu cywi−

W tym też czasie przedstawiciele Polski brali

lizacyjnego w poszukiwaniu własnej tożsamości

udział w opracowywaniu zasad zrównoważonego

odrzuca te idee, utrzymując totalitarne systemy spra−

i trwałego rozwoju uzgodnionych i przyjętych w De−

wowania władzy, częstokroć oparte na fundamentali−

klaracji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu zmie religijnym. Bezprecedensowe akty terroryzmu,

1992 roku, wraz z towarzyszącym jej zbiorem zale−

jakie miały miejsce w Nowym Yorku i Waszyngtonie

ceń pod nazwą Agenda 21. Polska dyskontowała 11 września 2001 roku stanowią tragiczne potwier−

w ten sposób swoje doświadczenia z lat osiemdzie−

dzenie, przed jakimi wyzwaniami i zagrożeniami stoi siątych, kiedy to na fali niezadowolenia społeczne−

podzielony i pełen konfliktów świat.

go powstawały i dynamicznie rozwijały się m.in.

Z tej perspektywy można już dziś powiedzieć,

pozarządowe organizacje proekologiczne. Obser−

że społeczeństwo polskie wykorzystało swoją histo−

wując kryzys efektywności centralnie sterowanej

ryczną szansę i kosztem ogromnego politycznego

gospodarki, praktyczne załamanie systemu opie−

wysiłku oraz wyrzeczeń ekonomicznych przezwy−

kuńczego państwa socjalnego oraz postępującą de−

ciężyło uwarunkowania z przeszłości, hamujące

gradację środowiska działacze ekologiczni i nau−

zrównoważony i swobodny rozwój kraju. Zagwa−

kowcy, a w ślad za nimi coraz szersze kręgi społecz−

rantowano swobody obywatelskie, uwalniając jed−

ne widziały potrzebę daleko idącej przebudowy ca−

nocześnie ogromny potencjał – tłumionej przez

łej koncepcji funkcjonowania Państwa, formułując

dziesięciolecia – ludzkiej aktywności i przedsię−

ideę ekorozwoju, podporządkowaną hasłu: Ziemi nie biorczości. Podjęto realizację programu głębokiej

odziedziczyliśmy od naszych przodków, myśmy ją poży−

transformacji gospodarczej, mającego na celu bu−

czyli od naszych dzieci.

dowę w Polsce nowoczesnej gospodarki rynkowej.

Pierwsza Polityka Ekologiczna Państwa wyzna−

Skala przekształceń własnościowych z tym związa−

czyła przede wszystkim główne kierunki i priory−

nych nie miała precedensu we współczesnej gospo−

tety ochrony środowiska, wśród których znalazły

darce światowej. Nastąpił intensywny rozwój sek−

się:

tora prywatnego, który już w 1997 roku obejmował

● unowocześnienie prawa ekologicznego

ponad 2/3 zatrudnionych.

(w tym uwzględnienie w tym prawie przepi−

Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju zna−

sów umów międzynarodowych prawnie obo−

lazła wówczas w Polsce bardzo podatny grunt. Już

wiązujących),

w 1991 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął

● wprowadzenie nowych i urealnienie istnieją−

Politykę Ekologiczną Państwa, która określiła cych instrumentów ekonomicznych (opłaty

cele i kierunki działania na rzecz poprawy stanu śro−

i kary, zwolnienia i preferencje podatkowe

dowiska. Był to pierwszy tego typu strategiczny pro−

i celne, dotacje i preferencyjne pożyczki),

gram działania w Polsce oraz w krajach Europy Środ−

● utworzenie nowych instytucji monitoringu

kowej i Wschodniej, a także jeden z pierwszych na

środowiska i kontroli wdrażania prawa ekolo−

świecie, który traktował ochronę środowiska w spo−

gicznego oraz ich umocowanie prawne (In−

sób kompleksowy, uwzględniający wszystkie naj−

spekcja Ochrony Środowiska i Inspektoraty

ważniejsze elementy środowiska oraz najistotniejsze Wojewódzkie),

presje środowiskowe, wskazujący na źródła ich po−

● utworzenie i umocowanie prawne instytucji

wstawania w najważniejszych dziedzinach życia i go−

finansujących (Narodowy, Wojewódzkie

spodarki oraz jasno odwołujący się do zasad trwałego i Gminne Fundusze Ochrony Środowiska,

i zrównoważonego rozwoju, nazywanego wówczas EkoFundusz, Bank Ochrony Środowiska).

w Polsce ekorozwojem (pojęcie zbliżone do definicji Przyjęte zadania były konsekwentnie realizowa−

rozwoju trwałego i zrównoważonego).

ne przez wszystkie kolejne rządy minionego dzie−

Warto przypomnieć, że opublikowanie pierw−

sięciolecia, niezależnie od reprezentowanej opcji

szej Polityki Ekologicznej Państwa wyprzedziło ta−

politycznej. Doprowadziło to do znaczącej poprawy

kie ważne dla idei zrównoważonego i trwałego rozwo−

jakości środowiska w Polsce, wzmocnienia i rozbu−

ju dokumenty, jak „Globalna Agenda 21” i Dekla−

dowania prawa ekologicznego oraz wdrożenia no−

racja z Rio de Janeiro (przyjęte w czerwcu 1992 ro−

wych i nowoczesnych instrumentów egzekwowania

ku), V Program Ochrony Środowiska i Rozwoju

jego wymogów. Unikalnym osiągnięciem Polski by−

Zrównoważonego Unii Europejskiej (1993), czy

ło również utworzenie oryginalnego systemu finan−

Program Działań Ekologicznych „Środowisko dla

sowania zadań ochrony środowiska, którego funkcjo−

Europy” (1993). Dokument ten wprowadzał Pol−

nowanie w istotnym stopniu przyczyniło się do szyb−

skę do grona państw, które za podstawę postępu

kiego wzrostu nakładów na ochronę środowiska.

10

WSTĘP

Poczyniono również wiele wysiłków dla zwiększenia

● zanik autorytetów i wartości tradycyjnych,

świadomości ekologicznej elit politycznych i gospo−

w tym poszanowania dla dóbr kultury i dzie−

darczych oraz społeczeństwa.

dzictwa przyrodniczego;

Pierwsza Polityka Ekologiczna Państwa określi−

● nielegalna imigracja, poszerzająca strefę

ła priorytety krótko−, średnio− i długookresowe, się−

ubóstwa i kryminogenność;

gające roku 2025. Jednak w swej zasadniczej części,

● bezrobocie strukturalne;

a zwłaszcza w uzupełniającym ją Programie Wyko−

● korupcja;

nawczym, Polityka w sposób szczególny ukierunko−

● zmiany klimatu i klęski żywiołowe;

wana była na realizację najpilniejszych zadań, w ho−

● susze, pustynnienie (stepowienie) i zła ja−

ryzoncie roku 2000. Pod koniec tego okresu kierun−

kość wody;

ki i priorytety Polityki Ekologicznej musiały zostać

● nowe biotechnologie i substancje chemiczne

zaktualizowane, w związku z osiągnięciem większo−

wprowadzane bez kontroli do obrotu i do śro−

ści celów krótkoterminowych oraz zaawansowa−

dowiska;

niem w realizacji zadań średnioterminowych, a tak−

● rozwój motoryzacji, głównie indywidualnej.

że z coraz lepszym identyfikowaniem źródeł i ro−

Aby spełnić kryteria rzeczywiście nowoczesnej

dzajów zagrożeń, w tym nowych wyzwań związa−

polityki – ustalającej zadania ochrony środowiska

nych ze zmieniającymi się uwarunkowaniami go−

w kontekście zrównoważonego i trwałego rozwoju spodarczymi, wymogami prawa krajowego i mię−

i w tym celu integrującej aspekty gospodarcze, spo−

dzynarodowego, postępem technicznym, a także ze

łeczne i ekologiczne w sposób wychodzący poza

wzrostem świadomości i ambicji społeczeństwa.

tradycyjne strategie o graniczania, czy rozcieńczania Nowa Polityka Ekologiczna Państwa, opraco−

emisji zanieczyszczeń – II Polityka Ekologiczna

wana w latach 1999–2000 i przedłożona Sejmowi

Państwa, musiała uwzględnić wymienione wyżej

przez Rząd w roku 2000, to zasadniczo inny doku−

uwarunkowania oraz przewidzieć nowe wyzwania

ment, uwzględniający nowe uwarunkowania,

pierwszej dekady nowego tysiąclecia i ustosunko−

a zwłaszcza:

wać się do nich. Podstawowym jej celem jest za−

● Deklarację z Rio de Janeiro i Agendę 21

pewnienie bezpieczeństwa ekologicznego obecne−

(1992);

go i przyszłych pokoleń poprzez przyjęcie takiego

● nową Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej

modelu rozwoju kraju, który zapewni skuteczną re−

(1997);

gulację i reglamentację korzystania ze środowiska

● międzynarodowe konwencje, protokóły i po−

tak, aby rodzaj i skala tego korzystania nie stwarza−

rozumienia, których Polska stała się Stroną

ły zagrożenia dla jakości i trwałości zasobów przyro−

lub Sygnatariuszem po roku 1991;

dy, kierując się jednocześnie zasadą równego do−

● Układ Europejski (1991);

stępu do tych zasobów, oraz nie powodując kon−

● obowiązki wynikające z członkostwa Polski

fliktów i napięć społecznych.

w OECD (1996) oraz w NATO (1999);

Dla realizacji tego celu, wywodzącego się

● konsekwencje szeroko zakrojonych reform

wprost z definicji zrównoważonego i trwałego rozwo−

administracji, służby zdrowia, ubezpieczeń

ju przyjętej na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro, społecznych i systemu edukacji realizowa−

II Polityka Ekologiczna Państwa wyznacza kierun−

nych w kraju od początku 1999 roku;

ki działania o charakterze strategicznym, taktycz−

● nowy podział administracyjny kraju i podział

nym i sektorowym, zdefiniowane w następujący

kompetencji pomiędzy administracją pań−

sposób:

stwową, a samorządami zwiększający rolę,

1. Strategiczne kierunki działania:

uprawnienia i zadania samorządów (1999).

● kształtowanie makroekonomicznych polityk

Konieczne było również uwzględnienie szeregu

(fiskalnej, handlowej, monetarnej i kredyto−

procesów i zmian zachodzących w kraju i świecie,

wej), sprzyjających rozwojowi zrównoważo−

a zwłaszcza takich czynników, jak istotne zwięk−

nemu kraju;

szenie poziomu zamożności społeczeństwa, rozwój

● dostosowanie polityk sektorowych do zrów−

prywatnego sektora gospodarki i malejąca rola sek−

noważonego gospodarowania zasobami natu−

tora publicznego, restrukturyzacja podstawowych

ralnymi i do redukcji presji na środowisko;

gałęzi przemysłu, postęp technologiczny, procesy

● kształtowanie proekologicznych wzorców

globalizacji, liberalizacja handlu towarami i usługa−

konsumpcji i dematerializacja stylu życia;

mi, rozwój technik informacyjnych. Należy zauwa−

● poprawa jakości wszystkich komponentów

żyć, że z czynnikami tymi związane są pozytywne,

środowiska i we wszystkich specyficznych

ale również negatywne aspekty, jak np.:

obszarach kraju;

● zachwianie równowagi w trendach konsumpcji

● zapewnienie dostępu społeczeństwa do in−

i produkcji, jako konsekwencja globalizacji;

formacji o środowisku, do udziału w proce−

● wzrost przestępczości zorganizowanej, prze−

sach decyzyjnych i do wymiaru sprawiedli−

myt, narkomania i alkoholizm;

wości w sprawach dotyczących środowiska;

11

WSTĘP

● promocja rozwoju zrównoważonego w kon−

● w leśnictwie:

taktach międzynarodowych, poprzez wypeł−

— wzrost lesistości kraju;

nianie zobowiązań wynikających z prawnie

— renaturalizacja obszarów leśnych;

obowiązujących umów międzynarodowych

— doskonalenie metod zrównoważonej

wielostronnych i dwustronnych oraz poprzez

gospodarki leśnej;

inicjowanie lub/i przystępowanie do nowych

— poprawa stanu zdrowotnego lasów;

umów i porozumień w zakresie ochrony śro−

— ochrona przed pożarami i innymi

dowiska i rozwoju zrównoważonego;

zagrożeniami lasów;

● zapewnienie zgodności polskiej polityki eko−

● w budownictwie i gospodarce komunalnej:

logicznej z kierunkami działań i instrumen−

— modernizacja systemów grzewczych

tami przyjętymi w polityce ekologicznej Unii

z uwzględnieniem lokalnych zasobów

Europejskiej.

energii odnawialnej;

— termomodernizacja zasobów

2. Taktyczne kierunki działania:

budowlanych;

● doskonalenie i rozwój prawnych, administra−

— modernizacja sieci cieplnych;

cyjnych, ekonomicznych i finansowych regu−

wodociągowych i kanalizacyjnych

lacji i instytucji korzystania z zasobów środo−

— racjonalizacja zużycia wody;

wiska;

— usprawnienie gospodarki odpadowej;

● doskonalenie struktur zarządzania środowi−

segregacja i recykling;

skiem na wszystkich szczeblach administra−

— modernizacja infrastruktury technicznej;

cji państwowej i samorządowej;

● w zagospodarowaniu przestrzennym:

● promowanie zasad i systemów zarządzania

— zabezpieczenie wartości przyrodniczych,

środowiskiem na poziomie zakładów pro−

krajobrazowych oraz dziedzictwa kultury

dukcyjnych i instytucji;

w planowaniu, programowaniu, wydawaniu

● efektywne negocjacje z Unią Europejską na

decyzji, ocenach, studiach i ekspertyzach;

temat koniecznych okresów przejściowych

● w turystyce:

w wypełnianiu przez Polskę wymagań unij−

— zmniejszenie natężenia ruchu turystycz−

nych w dziedzinie ochrony środowiska;

nego na obszarach o szczególnych

● efektywne wykorzystanie pomocy Unii Eu−

walorach przyrodniczych;

ropejskiej dla Polski;

— zmiana modelu i form turystyki na

● stosowanie przeglądów ekologicznych w pro−

bardziej przyjazne środowisku;

cesie prywatyzacji starych oraz ocen oddziały−

— promocja ekologicznych form turystyki;

wania na środowisko dla nowych inwestycji.

— poprawa infrastruktury i jakości usług

turystycznych;

3. Sektorowe kierunki działania:

● w ochronie zdrowia:

● w energetyce i przemyśle:

— wprowadzenie klasyfikacji i systemu

— promocja systemów zarządzania środowi−

identyfikacji chorób oraz kompleksów

skowego;

chorobowych na tle środowiskowym;

— wdrażanie metod i technologii czystszej

— wprowadzenie nowoczesnych, bezpiecz−

produkcji;

nych ekologicznie metod i technologii

— poprawa efektywności energetycznej

unieszkodliwiania niebezpiecznych od−

i surowcowej;

padów medycznych;

— stosowanie alternatywnych surowców

— skuteczna ochrona przed zagrożeniami

i odnawialnych źródeł energii;

ze strony niebezpiecznych substancji

● w transporcie:

chemicznych, organizmów modyfikowa−

— sterowanie zapotrzebowaniem na środki

nych genetycznie i pestycydów;

transportu i potrzebami przewozowymi;

● w handlu:

— wprowadzanie czystszych paliw i czyst−

— wprowadzenie znakowania ekologicznego,

szych pojazdów, innowacyjność;

— polepszenie informacji o uciążliwości

— racjonalizacja przewozów;

produktu dla środowiska;

— rozbudowa infrastruktury transportowej;

— wprowadzenie opłat i depozytów pro−

● w rolnictwie:

duktowych;

— stosowanie dobrych praktyk rolniczych;

● w dziedzinie obronności:

— tworzenie systemu atestacji żywności;

— wprowadzenie rozwiązań organizacyj−

— wspieranie produkcji „zdrowej żywno−

nych i technologicznych zapewniających

ści” i farm ekologicznych;

skuteczny nadzór i przeciwdziałanie

— rekultywacja terenów zdegradowanych

zagrożeniom związanym z wykorzystywa−

i zalesienia nieużytków;

niem substancji niebezpiecznych oraz

12

WSTĘP

unieszkodliwianiem opakowań po tych

w dziedzinie ochrony środowiska niemal ze wszy−

substancjach;

stkim sąsiadami i większością krajów europejskich

— doskonaleniem systemów ochrony prze−

oraz z USA i Kanadą. Nasz kraj uczestniczy rów−

ciwpożarowej terenów i obszarów leśnych

nież aktywnie w wielu programach regionalnych,

wykorzystywanych przez wojsko.

obejmujących np. zlewnię Morza Bałtyckiego,

Obecna dekada pokaże, czy nasza gospodarka,

Zielone Płuca Europy, Karpaty Wschodnie, czy

społeczeństwo i organy państwa będzie zdolne do re−

dolinę Dolnej Odry. Ze względu na swój potencjał

alizacji tak ambitnego programu działania.

ekonomiczny i ludnościowy, Polska może i powin−

Niemniej jednak, po 10 latach wdrażania idei

na odgrywać w tych dziedzinach znaczącą rolę,

i zasad z Rio de Janeiro w Polsce, można już z całą zwłaszcza wśród krajów Europy Centralnej

pewnością stwierdzić, że znalazły one trwałe miej−

i Wschodniej.

sce w świadomości większości przedstawicieli pol−

Jednocześnie Polska dąży do politycznej i go−

skich elit politycznych i społecznych, zakorzeniając spodarczej integracji z krajami Europy Zachodniej

się na wszystkich szczeblach zarządzania, a zwła−

i innymi państwami członkowskimi OECD. Podpi−

szcza wśród lokalnych władz samorządowych.

sany w 1991 roku Układ Stowarzyszeniowy ze

Również ogół społeczeństwa stosuje się w coraz

Wspólnotami Europejskimi wyznaczył ramy dla

większym stopniu do zasad zrównoważonego i trwa−

stopniowego rozwoju wolnego handlu towarami

łego rozwoju, nawet jeśli nie do końca uświadamia i usługami oraz przepływu kapitału. Natomiast od

sobie ich genezę.

listopada 1996 roku Polska jest członkiem OECD

Swoją wolę przestrzegania zasad zrównoważone−

i uczestniczy w pracach struktur tej organizacji.

go i trwałego rozwoju Polska potwierdza również na Przystąpienie do Unii Europejskiej z począt−

arenie międzynarodowej, o czym świadczy między

kiem 2004 roku jest jednym z najważniejszych stra−

innymi:

tegicznych celów Polski, akceptowanym przez

● podpisanie przez przedstawicieli Polski do−

przeważającą część społeczeństwa i większość li−

kumentów końcowych Konferencji Narodów

czących się sił politycznych. Nasz kraj widzi w tym Zjednoczonych Środowisko i Rozwój ( Szczyt

szanse na przyśpieszenie trwałego rozwoju społecz−

Ziemi w Rio de Janeiro, 1992), w tym zbioru no−gospodarczego w warunkach bezpieczeństwa

zaleceń i wytycznych dotyczących działań,

zewnętrznego i wewnętrznego. Od początku lat

które powinny być podejmowane na przeło−

dziewięćdziesiątych prowadzone są w związku

mie XX i XXI wieku w celu zapewnienia

z tym szeroko zakrojone działania mające na celu

trwałego i zrównoważonego rozwoju –

zbliżenie polskiego systemu społeczno−gospodar−

AGENDA 21;

czego, struktury i treści prawa, rozwiązań instytu−

● odpowiedni zapis w Układzie Stowarzysze−

cjonalnych, infrastruktury społecznej i ekonomicz−

niowym ze Wspólnotami Europejskimi

nej oraz praktyki działania do wymogów obowiązu−

z dnia 16 grudnia 1991 roku (Art. 71 pkt. 2

jących w Unii.

stanowi, że Polityka realizacji rozwoju gospo−

Jednym z elementów tego procesu jest prze−

darczego i społecznego Polski powinna kierować

kształcenie, do stanu zgodnego z prawodawstwem

się zasadą trwałego rozwoju. Konieczne jest za−

Unii Europejskiej, polskiego systemu prawnego

gwarantowanie, aby wymogi ochrony środowiska

w zakresie szeroko pojętej ochrony środowiska.

były od samego początku w pełni włączone do tej Realizacja tego zadania będzie miała, a w zasadzie

polityki);

już ma, fundamentalne znaczenie dla praktycznego

● sygnowanie lub ratyfikowanie ponad czter−

stosowania w Polsce zasad zrównoważonego i trwałe−

dziestu regionalnych lub globalnych kon−

go rozwoju i wypełniania zaleceń Szczytu Ziemi za−

wencji ekologicznych;

wartych w dokumencie końcowym AGENDA 21.

● współpraca międzynarodowa w ramach pro−

Nie oznacza to, że Polska zamierza ograniczyć

gramu Środowisko dla Europy, w tym przyję−

swoją aktywność międzynarodową do wspomnia−

cie dokumentów Konferencji Ministrów

nego wyżej kręgu. Wręcz przeciwnie – aspiracją

w Lucernie w 1993 roku oraz w Sofii w 1995

Polski jest efektywna współpraca z krajami rozwi−

roku.

jającymi się i z krajami o gospodarkach w okresie

Polska aktywnie działa na forum międzynarodo−

transformacji, a w szczególności dzielenie naszych

wym, włączając się w wysiłki światowej społeczno−

bogatych doświadczeń zdobytych w okresie poko−

ści na rzecz zrównoważonego i trwałego rozwoju.

jowej transformacji ustrojowej, budowy podstaw

W miarę rosnących możliwości współdziałania ze

gospodarki wolnorynkowej i poprawy warunków

społecznością międzynarodową Polska zamierza

życia ludności, z jednoczesnym poszanowaniem

zwiększać swoją rolę w tego typu przedsięwzię−

dziedzictwa kulturowego i środowiskowego. Wy−

ciach, ukierunkowując się w pierwszym rzędzie na

pracowaliśmy w tym zakresie wiele oryginalnych

współpracę w regionie europejskim. Dotychczas

rozwiązań, które mogą być z powodzeniem zaadop−

polskie władze zawarły umowy o współpracy

towane w innych krajach.

13

WSTĘP

Tempo i skala wdrażania zasad zrównoważone−

rozwój każdego regionu, kraju, czy w szerszym wy−

go i trwałego rozwoju Polski determinowane jest miarze, każdego kręgu cywilizacyjnego. W każdej

jednak, tak jak i w innych krajach, przez wiele

z tych sfer zaprezentowano diagnozę stanu obecne−

czynników. Kluczowe znaczenie mają: innowacyj−

go, trendy zmian zachodzących w minionym dzie−

ność, zdolność gospodarki do rozwoju i moderni−

sięcioleciu, problemy i wyzwania oraz szanse i za−

zacji, ogólny poziom zamożności społeczeństwa,

grożenia z nimi związane, a także podejmowane

sytuacja demograficzna, czy problemy grup spo−

dotychczas działania ukierunkowujące zmiany

łecznych, a w mniejszym zakresie również grup

w każdej z tych dziedzin, na wdrażanie zasad zrów−

etnicznych.

noważonego i trwałego rozwoju.

Powodzenie rozwoju zrównoważonego zależy

Było to zadanie trudne. Szczególne problemy

wprost od skutecznego integrowania aspektów

powodował brak części danych lub zbyt wysoki po−

społecznych, ekonomicznych i ekologicznych w je−

ziom ich agregacji. Niemniej jednak autorzy Ra−

den zwarty i skoordynowany proces. Stąd niniejszy

portu dołożyli wszelkich starań, aby działania Pol−

Raport koncentruje się na tych właśnie aspektach.

ski na rzecz realizacji idei zrównoważonego i trwałego Raport został podzielony na 3 główne części – spo−

rozwoju przedstawić kompleksowo i wielostronnie, łeczeństwo, środowisko i gospodarka – odnosząc

eksponując dokonania i sukcesy, nie ukrywając

się do podstawowych czynników determinujących

jednak problemów, błędów, a także porażek.

14