Pedagogika
autorzy: dr Ewa A
atacz
dr Elżbieta Woz
nicka
copyright � Polski Uniwersytet Wirtualny
OPRACOWANIE KURSU
kierownik projektu: Joanna Opoka
metodycy: Joanna Opoka
graficy: Monika Czarska
informatycy: Michał Goz
dzik
Paweł Jawor
Arkadiusz Kusznierski
Wstęp
Zanim przejdziemy do treści modułu pierwszego kilka ważnych uwag na temat całości kursu.
Celem tego kursu jest zapoznanie Państwa z podstawami pedagogiki jako nauki. Najczęściej
dokonuje się tego w ten sposób, że w wykładzie o jakiejś nauce, także pedagogice, wydziela
się w niej mniej lub bardziej wyraz
nie metateorię i samą teorię. Metateorię umieszcza się w
tak zwanym wstępie, wprowadzeniu i przedstawia się w niej:
 genezę i historię samej nauki
 jej określenie
 podstawowe pojęcia
 metodę
 stosunek do nauk pokrewnych
 działy.
W wykładzie teorii naukowej podaje się zaś logicznie i rzeczowo powiązane tezy, a więc
najogólniejsze zasady, hipotezy, prawa i definicje, powiązane w spójny system opisujący i
wyjaśniający jakiś wybrany fragment rzeczywistości, którą bada dana nauka.
Jeśli zastosujemy powyższy schemat do naszego kursu pedagogiki to otrzymamy
następujący układ treści:
 moduły I III stanowią wykład metateorii pedagogiki;
 moduły IV V to wykład teorii pedagogiki;
 moduł VI zawiera wybrane problemy pedagogiki współczesnej.
Jeszcze jedna ważna uwaga  cały kurs ma charakter wprowadzający, dlatego zawiera
tylko minimum podstawowej wiedzy z pedagogiki. Podkreślmy to jeszcze raz  jest to
minimum  stąd często znajdziecie w tekście takie sformułowania, jak: porównaj, , patrz 
poprzez nie pragniemy tych, którzy chcą wiedzieć więcej, odesłać do odpowiednich z
ródeł.
Oprócz zapoznania Was z podstawami pedagogiki, konstruując ten kurs, postawiłyśmy sobie
dodatkowo jeszcze dwa cele:
1. Pokazania pewnych metod pracy umysłowej.
2. Zachęcenia do budowania własnego poglądu na temat wychowania.
By pokazać niektóre metody pracy umysłowej i zainspirować do budowania własnego
poglądu na temat wychowania, zachęcamy często do dokonywania porównań poglądów
wybranych pedagogów, wyciągania samodzielnych wniosków, konstruowania różnych
zestawień. Nie odrzucajcie tej pracy, tłumacząc sobie, że szkoda na nią czasu. Wbrew
pozorom włożony w nią czas wielokrotnie się zwróci, a w ten sposób zdobyte samodzielne
przemyślenia dobrze się utrwalą.
I na koniec jeszcze może trochę o z
ródłach, z których korzystałyśmy. Są to głównie trzy
podręczniki do pedagogiki, a mianowicie;
�ł podręcznik pod redakcją Michała Godlewskiego;
�ł podręcznik pod redakcją Bogusława Śliwerskiego i Zbigniewa Kwiecińskiego;
�ł podręcznik autorstwa Stefana Kunowskiego.
Podręczniki te powinny być uzupełnione jeszcze o niektóre klasyczne prace pedagogiczne,
ponieważ nie wszystko, o czym chciałyśmy powiedzieć, znalazło się w wymienionych
powyżej książkach, dlatego pełna lista polecanych pozycji zamieszczona jest w literaturze do
każdego modułu.
A wszystko po to, by łatwiej się nam pracowało i zdobyta wiedza nie tylko utrwaliła się w
pamięci, ale przyczyniła się do pogłębienia Waszych przemyśleń na temat wychowania.
Życzymy owocnej i inspirującej pracy;
Elżbieta Woz
nicka i Ewa A
atacz
2
Wprowadzenie do pedagogiki
Wprowadzenie do pedagogiki
Wstęp
1. Definicja, geneza i etapy rozwoju pedagogiki
1.1. Definicja pedagogiki
1.2. Geneza pedagogiki
1.3. Etapy rozwoju pedagogiki ze szczególnym uwzględnieniem poglądów Stefana Kunowskiego
2. Istotny moment w rozwoju współczesnej pedagogiki
2.1. Szkoła herbartowska
2.2. Nowe Wychowanie
3. Wychowanie oraz inne podstawowe pojęcia pedagogiki
3.1. Analiza szczegółowa pojęć w wybranych podręcznikach
3.2. Wychowanie oraz inne podstawowe pojęcia pedagogiki  wnioski ogólne
3.3. Podstawowe pojęcia pedagogiki  podsumowanie
Bibliografia
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
Wstęp
W pierwszym module przedstawiony zostanie zarys metateorii pedagogiki. Dowiecie się:
Czym zajmuje się pedagogika?
Jaka jest jej geneza?
Jakie przechodziła etapy w swoim rozwoju?
Które z tych etapów miały istotny wpływ na dzisiejszy obraz dyskusji o pedagogice?
Jakie podstawowe pojęcia stosowane są w pedagogice i co one oznaczają?
Kontynuacją analiz metateoretycznych podjętych w tym module będzie moduł drugi i trzeci.
Po tym krótkim wprowadzeniu zapraszamy do wspólnej pracy.
1
Wprowadzenie do pedagogiki
1. Definicja, geneza i etapy rozwoju pedagogiki
1.1. Definicja pedagogiki
W opracowaniach dotyczących pedagogiki jako nauki można znalez
ć wiele jej definicji, które
często mają charakter etymologiczny. Na przykład Encyklopedia pedagogiczna podaje, że:
 pedagogika lub pedagogia pochodzi z języka greckiego i oznacza czynność wychowania dzieci (gr. pais
  chłopiec, dziecko ; ago   prowadzę ). Etymologia ta jest ważna, ponieważ wskazuje, iż pierwotnie
pedagogika nie miała charakteru nauki. Wywodzące się z języka greckiego nazwy różnych dyscyplin
naukowych konstruowane były przez dodanie do nazwy przedmiotu badań określenia ich charakteru
analitycznego bądz
bardziej opisowego (np. biologia, tj. nauka analizująca życie). Nauka o wychowaniu,
czyli kierowaniu dzieckiem, powinna mieć analogiczną nazwę, a więc powinna to być albo pedago-grafia
albo pedago-logia. Ale nazwy takie nie powstały. Natomiast język grecki dysponował jeszcze jedną
nazwą używaną zwłaszcza w póz
niejszym okresie  była to paideia. Słowem tym oznaczono wyższe
formy działalności wychowawczej; ich treścią było  jakbyśmy to dziś określili  kształcenie osobowości
na dobrach kultury. Słowo to miało sens bardziej teoretyczny, ponieważ określało koncepcje wychowania
czy też jego ideał, ale określało równocześnie i odpowiednią działalność. (Encyklopedia pedagogiczna,
1993: 535).
Podobnie, choć mniej szczegółowo, na temat definicji pedagogiki pisze Tadeusz Wujek
(patrz: Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: 12 i nast.), natomiast szeroko
zagadnienie to omawia Kunowski (patrz: Kunowski, 2000: 25 i nast.), do czego powrócimy
jeszcze w dalszej części modułu.
Podsumujmy jednak teraz krótko to, co zostało przedstawione i zaproponowane do
samodzielnej analizy oraz spróbujmy odpowiedzieć na pytanie:
Jak najczęściej definiowana jest pedagogika?
?
A oto prawidłowa odpowiedz
: pedagogika to nauka o działalności wychowawczej, lub krótko,
o wychowaniu.
Po tych ustaleniach możemy przejść do następnego zagadnienia dotyczącego genezy
pedagogiki.
2
Wprowadzenie do pedagogiki
1.2. Geneza pedagogiki
Choć wielu autorów podaje definicję pedagogiki, niewielu podejmuje się jednak próby
wyjaśnienia jej genezy. W tym momencie trzeba przypomnieć, że przedmiotem pedagogiki
jest wychowanie. Działalność wychowawcza istnieje od początków ludzkości, choć
charakteru naukowego nabrała dopiero w XIX wieku. Dlatego pytanie o genezę
pedagogiki dotyczy również pytania o genezę wychowania, ponieważ bez działalności
wychowawczej nie byłoby pedagogiki.
Jaka jest więc geneza wychowania?
Utartym naszym zwyczajem proponujemy Wam teraz samodzielną odpowiedz
na to pytanie.
?
A oto odpowiedz
Kunowskiego zaczerpnięta z jego książki pt. Podstawy pedagogiki
współczesnej:
 Sama pedagogika istnieje od początków ludzkości, skoro zwierzęta instynktownie opiekują się
potomstwem i uczą je sztuki życia, to tym bardziej człowiek musiał wychowywać dzieci i młodzież.
Zmieniły się tylko formy wychowania wraz z rozwojem życia społecznego i kultury. [wyróżnienia E.A
.]
(Kunowski, 2000: 35).
Podsumujmy teraz to, co powiedział Kunowski:
Początków wychowania według niego doszukiwać się można w trosce pokolenia starszego
o pokolenie młodsze.
Znamy więc już genezę pedagogiki, dlatego przechodzimy do kolejnego zagadnienia tym
razem nie co dłuższego, a mianowicie będziemy się teraz zajmować etapami rozwoju
pedagogiki.
1.3. Etapy rozwoju pedagogiki ze szczególnym uwzględnieniem
poglądów Stefana Kunowskiego
Ponieważ wychowanie ma długą historię. Musimy postawić teraz kilka ważnych pytań:
3
Wprowadzenie do pedagogiki
1. Co działo się z wychowaniem do momentu powstania pedagogiki jako nauki?
2. Kto jest twórcą pedagogiki naukowej?
3. W jakich okolicznościach powstała pedagogika naukowa?
4. Co działo się od czasów powstania pedagogiki naukowej do czasów nam
współczesnych?
Odpowiedzi na te pytania znajdziemy u wybranych przez nas pedagogów. I tak
w podręczniku pod redakcją Kwiecińskiego i Śliwerskiego znajdujemy obszerny rozdział,
liczący 107 stron poświęconych historii wychowania. Jego autorem jest Stefan Wołoszyn
(porównaj: Pedagogika, 2003: 74 i nast.) W kolejnym podręczniku pod redakcją
Godlewskiego historia wychowania jest pominięta. Kunowski analizuje ją krótko i tym samym
najbardziej odpowiada wymogom modułu, dlatego posłużmy się jego opracowaniem. Osoby
zainteresowane poszerzeniem wiadomości na ten temat odsyłamy do wskazanych przez nas
z
ródeł lub proponujemy wyszukanie własnych. Pomocą w poszukiwaniach może być hasło
historia wychowania i między innymi takie nazwiska, jak Stanisław Kot, A
ukasz Kurdybacha
czy wspomniany już Wołoszyn.
Ogólny rozwój pedagogiki według Kunowskiego
Już Sofiści postawili problem pedagogiczny  urodzenie czy też wychowanie decyduje
o rozwoju człowieka? Filozofowie greccy (Platon, Arystoteles, Epikur i inni) w poglądach na
sprawę wychowania stosowali własne założenia filozoficzne, które różnie ujmowały kwestie
rozwoju i wychowania. Chrześcijaństwo, wnosząc nowe pojęcia i wartości, rozwinęło zasady
wychowawcze, wychodząc z podstaw wiary. Nową falę myśli pedagogicznej wywołał
protestantyzm. W XVI wieku dokonało się to poprzez traktaty humanistów  broniących lub
krytykujących wychowanie katolickie. Nowe myśli o wychowaniu pojawiły się w XVII wieku
(Oświecenie), wraz z najgłośniejszą powieścią Jana Jakuba Rousseau pt. Emil, czyli
o wychowaniu (1762), która opisywała utopijną wizję wychowania na łonie natury.
Tak więc myślenie pedagogiczne istniało od dawna, ale występowało sporadycznie i miało
zmienny charakter filozoficzny, religijny, publicystyczny lub nawet literacki. Naukowy
charakter nadał pedagogice dopiero z początkiem XIX wieku niemiecki uczony, Jan
Fryderyk Herbart (1776 1841), pierwszy habilitowany profesor pedagogiki w Getyndze
i następca Kanta w Katedrze Filozofii w Królewcu. Ten  ojciec pedagogiki naukowej oderwał
ją od filozofii. Usystematyzował on i oparł pedagogikę na dwóch naukach pomocniczych:
etyce filozoficznej, która miała określić cele wychowania, oraz na tworzonej przez siebie
psychologii, która podawała środki do osiągnięcia celów. Uczniowie Herbarta (Ziller, Stoy,
Rein) w drugiej połowie XIX wieku zacieśnili przedmiot pedagogiki tylko do praktycznych
4
Wprowadzenie do pedagogiki
spraw szkolnego nauczania takich, jak: program, metoda nauczania, budowa lekcji. Stąd
pedagogika w swej pierwszej fazie rozwoju jako nauka stała się technologią szkolnego
uczenia. W wyniku tego rozwinęła się praktyczna dydaktyka szkoły herbartowskiej.
Pod koniec XIX wieku wyłoniły się dwa kierunki w szkolnej pedagogice: indywidualizm
pedagogiczny, który starał się rozwijać jednostkę umysłowo i socjologizm, który kładł
nacisk na uspołecznienie uczniów w szkole.
Sporu nie dało się rozwiązać przez samą technologię szkolną, dlatego też straciła ona swe
naukowe znaczenie, a w jej miejscu zaczęła rozwijać się nowa pedagogika
eksperymentalna. Polegała ona na zastosowaniu metod przyrodniczych do badania zjawisk
pedagogicznych, sądzono bowiem, że na drodze eksperymentu da się rozwiązać całość
zagadnień praktycznych i teoretycznych wychowania wyróżnionych przez herbartystów.
Niedługo okazało się, że metoda przyrodoznawcza nie może rozstrzygać zagadnienia celów
wychowawczych, ponieważ zajmuje się tylko związkami przyczynowymi i ustala prawa
rządzące zjawiskami, a neguje istnienie celów.
W początkach więc XX wieku nastąpił kryzys pedagogiki eksperymentalnej, wysunęło się zaś
nowe ujęcie naukowe, czyli pedagogika normatywna, która filozoficznie i od strony etyki
zajęła się problemem celów wychowania. Z pomocą przyszła tu pokantowska filozofia, która
zajęła się człowiekiem, a nie tradycyjną metafizyką bytu. Zajmując się nie tym, co jest, lecz
tym, co powinno być  stała się aksjologią (gr. aksija   wart coś ), nauką o wartościach,
wyrażających się w ideach dobra, prawdy, piękna i świętości. Na podstawie aksjologii
pedagogika normatywna w okresie międzywojennym starała się naukowo i filozoficznie
określić cel i ideał wychowania. Jednakże nie doszło do zgody między pedagogami, a
powstała prawdziwa wieża Babel sprzecznych ze sobą kierunków i prądów pedagogicznych.
Dlatego też w latach 30. naszego stulecia pojawiło się  na podstawie fenomenologii
Edmunda Husserla (gr. phainomenon   zjawisko ) jako metody poznania idącej od  oglądu
do opisu tego, co i jak dane  czwarte ujecie naukowe wychowania, czyli  pedagogika
czysta , która zajęła się badaniem praw rozwojowych człowieka. Po drugiej wojnie światowej
pedagogika jako nauka dąży do syntezy, na którą dziś składają się wielopiętrowe działy
(Porównaj: Kunowski, 2000).
Te osoby, które są zainteresowane historią pedagogiki po II wojnie światowej, odsyłamy do
wszystkich wymienianych przez nas do tej pory pedagogów oraz dodatkowo jeszcze do
Marcina Nowaka i jego książki Podstawy pedagogiki otwartej oraz Bogusława Śliwerskiego
Współczesne nurty i teorie wychowania.
5
Wprowadzenie do pedagogiki
2. Istotny moment w rozwoju współczesnej pedagogiki
Po analizie ogólnego rozwoju pedagogiki jako nauki, warto zwrócić uwagę jeszcze na pewien
istotny moment, do którego często nawiązuje się we współczesnej pedagogice. Chodzi
mianowicie o spór: szkoła herbartowska czy Nowe Wychowanie. Przedstawimy, co na ten
temat przekazali Wołoszyn, Sośnicki i Teresa Hejnick-Bezwińska.
2.1. Szkoła herbartowska
Jan Fryderyk Herbart (1776 1841)
Jak już wspomnieliśmy wcześniej system naukowy w pedagogice stworzył Jan Fryderyk
Herbart. Niemiecki filozof, psycholog i pedagog. Herbart urodził się w Oldenburgu w rodzinie
urzędniczej. Studia filozoficzne odbył w Jenie, gdzie między innymi zawarł znajomość
z Fichtem i Schillerem. W latach 1797 800 przebywał w Szwajcarii, w Bernie w charakterze
domowego nauczyciela i wychowawcy. W latach tych pozostawał pod urokiem
Pestalozziego. W roku 1802 habilitował się w Getyndze i został tam profesorem filozofii
i pedagogiki. W latach 1809 1833 zajmował  po Kancie  Katedrę Filozofii w
królewieckim uniwersytecie. Tutaj otworzył m.in. uniwersyteckie seminarium pedagogiczne
dla nauczycieli szkół średnich i wyższych, a przy nim niewielką szkołę ćwiczeń, w której sam
uczył matematyki, a studenci pod jego kierownictwem prowadzili lekcje próbne. W roku 1833
powrócił do Getyngi, gdzie umarł w roku 1841 (za: Wołoszyn, 1964).
Według herbartystów (Herbart, Rein, Ziller i ich następcy) pedagogika jest nauką na równi
z filozofią, psychologią i etyką. Cel wychowania jest wyznaczony przez etykę, zaś środki
wskazuje psychologia. Obie te nauki są działami filozofii i z nich wywodzi się cała treść
pedagogiki. Herbartyści pedagogikę pojmowali jako proces obiektywny, jednolity, podobnie
jak jakiś proces przyrodniczy. Stąd jednakowa metoda nauczania, jednakowa budowa lekcji,
jednakowy porządek szkolny obowiązywał od klasy najniższej do najwyższej. Różnice na
6
Wprowadzenie do pedagogiki
różnych stopniach nauki odnoszą się raczej do treści nauczanych, ale sposób nauczania
pozostaje prawie ten sam i jest zasadniczo jednakowy.
Według szkoły tradycyjnej (herbartowskiej) najważniejsze dla procesu wychowania są cel
i środki, które umiejscowione są poza psychiką dziecka. Poprzez cele wychowania
rozumiemy wzór, do którego wychowanie ma dążyć, zaś środki to droga po której należy
kroczyć, aby zrealizować cele. Wychowanie jest więc kształtowaniem psychiki według
wyznaczonego wzoru lub modelu. Wzór ten wskazuje, jakim powinien być człowiek jako
dorosła osoba, a zatem wychowanie jest przygotowaniem do życia ludzi dorosłych.
Całość systemu herbartowskiego opierała się na idealistycznej filozofii niemieckiej przełomu
XIX i XX wieku, zwłaszcza na myśli Kanta i Hegla. Odnosiło się to głównie do etyki oraz
psychologii. Stąd pedagogikę w ujęciu Herbarta najogólniej można przedstawić w sposób,
który ukazuje schemat z rysunku 1.
I poziom pedagogika = etyka + psychologia
II poziom pedagogika = cele + środki
Rysunek 1. Pedagogika w ujęciu Herbarta
W systemie Herbarta etyka odgrywa ważną rolę. Etykę uważał on za zbliżoną do estetyki,
może nawet za jej odmianę, ponieważ w obu podstawą jest  podobanie się lub
 niepodobanie się ; w estetyce chodzi o aprobatę lub dezaprobatę dzieła sztuki, etyka zaś
odnosi się do aprobaty lub dezaprobaty czynów człowieka. Herbart szukał takich cech
człowieka, które są powszechnie uznawane, spotykają się z ogólną aprobatą moralną. Jest
to według niego pięć  podstawowych cnot lub  idei moralnych :
1. Zawsze uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami i przeżywamy tę
zgodność pozytywnie. Stąd idea wewnętrznej wolności jest cnotą zgodności.
2. Uznajemy za cechę pozytywną silną wolę, w odróżnieniu od słabej, chwiejnej. Jest to
treścią idei doskonałości.
3. Uznajemy też zgodność woli własnej z wolą innych, co stanowi ideę życzliwości.
4. Niezgodność woli, która rodzi walkę, spory, może być usunięta na zasadzie uznawania
praw; jest to treścią idei prawa, polegającej na uznawaniu go i postępowaniu według
niego.
5. A
amanie prawa prowadzące do przykrości i krzywdy innych wymaga zadość uczynienia.
Uznawanie zadośćuczynienia stanowi treść idei słuszności.
7
Wprowadzenie do pedagogiki
Dążenie do wychowania, w myśl pięciu idei moralnych, jest zarazem dążeniem do spełnienia
najwyższego celu, ideału wychowania. W tym ideale dwie pierwsze cnoty: wewnętrznej
wolności i doskonałości są raczej cnotami osobistymi jednostki, natomiast trzy ostatnie: idea
życzliwości, prawa i słuszności odnoszą się do regulowania ustosunkowania się do innych,
przy czym ci inni są ujmowani raczej ze stanowiska poszczególnych jednostek, niż ze
stanowiska grupy społecznej. Herbartyści przypisują główne znaczenie pierwszej z tych idei
 wewnętrznej wolności . Idzie tu o zgodność woli z własnym przekonaniem, ale znów
przekonanie nie jest indywidualną oceną praw, lecz jest regulowane przez ogólne idee prawa
i słuszności. Ideał herbartowski można więc ująć w następującym schemacie.
Ideał wychowania = idee moralne
odnoszące się do mnie
odnoszące sie do moich
jako osoby ( ja")
relacji z innymi ( ja" -  my")
idea wewnętrznej idea idea idea idea
woloności doskonałości życzliwości prawa słuszności
Rysunek 2. Ideał wychowania według Herbarta
Centralną częścią pedagogiki szkoły tradycyjnej jest  metodologia przedstawiająca całość
procesu wychowania, w którym zawierają się trzy podstawowe działy: nauczanie, karność
i pielęgnowanie. Nauczanie jest przedmiotem dydaktyki, karność i pielęgnowanie stanowi
przedmiot hodogetyki, czyli  teorii prowadzenia .
W teorii nauczania herbartystów główne miejsce zajmują dwa problemy: zainteresowania
i budowy lekcji. Herbart dzieli zainteresowania na:
�ł poznawcze,
�ł współudziału.
Do pierwszych nalezą zainteresowania empiryczne odnoszące się do poznania wielu
zjawisk, przedmiotów. Do drugich zaliczył zainteresowania sympatetyczne odnoszące się do
grup społecznych oraz religijne odnoszące się do losów ludzkości i stosunku do najwyższej
Istoty.
8
Wprowadzenie do pedagogiki
Drugi podstawowy problemem dydaktyki herbartystów to problem budowy lekcji. Według
herbartystów proces uczenia się i nauczania jest zawsze jednakowy. Istnieje tylko jedna
metoda nauczania i uczenia się, może ona być stosowana do różnych treści nauki. Nie
zmienia się jej budowa złożona zawsze z tych samych stopni. Stopnie te są zależne od
analizy samego procesu myślenia przy uczeniu się. Proces ten przechodzi od stadium
 pogłębiania , na które składają się dwa stopnie  jasność i asocjacja; do stadium
 namysłu , na które składają się  system oraz metoda.
Te cztery stopnie formalne stały się póz
niej dla teorii nauczania herbartystów
najważniejszym problemem. Zostały potem zmodyfikowane. Wilhelm Rein wyodrębnił pięć
stopni formalnych i nadał im inne nazwy i wyraz
niejszą treść. Obejmowały: przygotowanie,
przedstawienie, połączenie, zebranie, zastosowanie.
1. Przygotowanie polega na tym, że w umyśle ucznia mają się znalez
ć te treści, które są
ważne i stanowią podstawę dla nowych wiadomości mających być przedmiotem lekcji.
2. Przedstawienie jest okazaniem uczniowi przedmiotu, faktu, zdarzenia możliwie jasno
wyobrażalnego, jednostkowego i konkretnego, który ma służyć jako materiał do poznania
ogólnego pojęcia lub prawa.
3. Połączenie jest przeprowadzeniem myślenia ucznia od tego jednostkowego przedmiotu
do uogólnienia przy pomocy innych podobnych przedmiotów i faktów (droga abstrakcji).
4. Zebranie ma za zadanie włączyć tak uzyskane uogólnienie w całość wiedzy ucznia, przy
czym ważne jest nadanie mu nazwy lub właściwego sformułowania, które pozwoli
odróżnić je od innych podobnych uogólnień.
5. Zastosowanie powinno wdrożyć ucznia do posługiwania się uzyskaną wiedzą
w nowych warunkach.
Poniżej zamieszczamy schemat stopni formalnych lekcji według herbartystów. Proponujemy,
byście spróbowali ten schemat udoskonalić lub zbudować własny.
9
Wprowadzenie do pedagogiki
5 Zastosowanie
4 Zebranie
3 Połączenie
2 Przedstawienie
1 Przygotowanie
Rysunek 3. Stopnie formalne lekcji według herbartystów
Stopnie formalne odegrały w dydaktyce w początkach XX w. dużą rolę. Były one różnie
interpretowane, zmieniała się ich ilość i treść. Herbart dając przykład pewnego porządku
składników lekcji opartego na analizie procesu myślenia w czasie uczenia się  dał zarazem
przykład naukowego uzasadnienia budowy lekcji. Jeżeli bowiem ta budowa nie ma być
wynikiem dowolności, subiektywnego upodobania i nieuzasadnionej koncepcji nauczyciela,
to musi się stosować do procesu myślenia uzasadnionego przez psychologię i
epistemologię. Herbart wskazując na tę drogę stworzył podstawy naukowej dydaktyki.
Drugą część systemu pedagogicznego szkoły tradycyjnej stanowi  prowadzenie
(hodogetyka) dzieląca się na dwie części: karność i pielęgnowanie. Obok nauczania, karność
i pielęgnowanie są środkami wychowania.
Karność  przymus i kara występują tutaj jako główne czynniki nacisku. Działanie ich jest
chwilowe, zmienne i surowe. Przy przywróceniu ładu należy je zarzucić i zapomnieć o nich.
Pielęgnowanie  jest środkiem, a raczej zespołem lub ciągiem środków wychowawczych
trwających długo, wyrażających się w spokojnych i łagodnych sytuacjach, które zmierzają do
powolnego, ale trwałego kształtowania charakteru ucznia. Szczególne znaczenie mają tu:
przykład, zachęta, życzliwość nauczyciela, działanie systematyczne środowiska ucznia,
rodziny, szkoły, zakładu wychowawczego.
Główne cechy systemu szkoły Herbarta według Sośnickiego:
1. System ten jest wyraz
nie związany z filozofią idealizmu niemieckiego.
2. System szkoły tradycyjnej jest systemem intelektualistycznym.
3. Szkoła tradycyjna przyznając treściom nauczania poważne znaczenie dla rozwoju umysłu
i charakteru, kładła nacisk na dużą liczbę i różnorodność materiału nauczania,
10
Wprowadzenie do pedagogiki
czerpanego zwłaszcza z nauk humanistycznych, a w szczególności z dziedziny
klasycyzmu łacińskiego i greckiego (najbardziej wyraz
nie przedstawiony jest tu obraz
człowieka). Natomiast nauki matematyczno-przyrodnicze zajmowały drugorzędną
pozycję.
4. Wiedza w szkole tradycyjnej miała charakter statyczny. Zasada programu było, aby
zawierał on to, co  już w nauce jest ustalone , trwałe i prawie niezmienne, co  przetrwało
próbę czasu . Wiedza współczesna, nowa, która powstawała nie miała wstępu do
programów szkolnych.
5. Ten charakter treści nauczania prowadził do konserwatyzmu.
6. Autorytet podręcznika i nauczyciela był bezwzględny. Odstępstwo od sformułowanych
treści było niedozwolone.
7. Wychowanie pozostawiono Kościołowi i domowi, a szkoła, zwłaszcza średnia, dbała o
naukę i wiedzę uczniów. Była też przeważnie elitarna, przeznaczona dla warstw
wyższych, rodowych lub sfer zamożnych.
8. Pedagogika szkoły tradycyjnej nie uwzględniała w procesie wychowania indywidualności
ucznia.
9. Pedagogika szkoły tradycyjnej niewiele zajmowała się wychowaniem społecznym
(Sośnicki, 1973: 34 38).
Główną zasługą szkoły tradycyjnej jest to, że starała się określić przedmiot badań
pedagogicznych, którym winno być  nauczanie i  uczenie się . Pojęcia te nabrały wyraz
nego
znaczenia i przestały być czymś, co jest dobrze znane z potocznego życia, co nie wymaga
już analizy i dokładniejszych określeń.
2.2. Nowe Wychowanie
Wprowadzenie
Skoro została już omówiona szkoła tradycyjna, możemy przejść do nowego zagadnienia,
które dotyczy Nowego Wychowania. Wielu pedagogów podjęło się opisania tego prądu
pedagogicznego m.in. Sośnicki, Wroczyński, Kunowski i inni. My omawiając ten kierunek,
oprzemy się na podręczniku do pedagogiki pod redakcją Zbigniewa Kwiecińskiego i
Bogusława Śliwerskiego, w którym rozdział na ten temat napisał Sławomir Sztobryn.
Najogólniej, Nowe Wychowanie było postrzegane jako koncepcja pedagogiczna, która
przeciwstawiała się tradycyjnym metodom nauczania szkoły herbartowskiej. Jedni
pedagodzy postrzegają to w kategoriach sporu, inni w kategorii opozycji, my mamy nadzieję,
11
Wprowadzenie do pedagogiki
że po lekturze opisu obu kierunków i po własnych przemyśleniach sami spróbujecie
odpowiedzieć na pytanie, czy to jest spór, rywalizacja, opozycja, a może uda wam się
znalez
ć jeszcze inne określenie, które łączyłoby te dwie idee wychowania.
A oto, co na temat Nowego Wychowania pisze Sztobryn:
Nowe Wychowanie było przede wszystkim spontaniczną, czasem skrajna krytyką tzw. szkoły
tradycyjnej. jako nowa koncepcja kształcenia i wychowania było prądem nasyconym wieloma
kierunkami pozostającymi czasem względem siebie w opozycji, a także będącymi często
wewnętrznie rozwarstwionymi. Na rozwój Nowego Wychowania składały się trzy wielkie nurty
 naturalizm, socjologizm, kulturalizm. Ojcem duchowym naturalizmu pedagogicznego
Nowego Wychowania był J. J. Rousseau i w pewnym stopniu L. Tołstoj, pedagogiki socjalnej
(społecznej)  A. Comte i E. Durkheim, pedagogiki kultury  I. Kant i W. Dilthey.
Różne warianty nazwy  Nowe Wychowanie
Tak jak nieustalona była jednoznacznie koncepcja Nowego Wychowania, tak również
pojawiły się różne nazwy tego zjawiska. W Stanach Zjednoczonych określano je mianem
progresywizmu, podkreślając tym samym aktywizm i nastawienie na kreowanie przyszłości,
w bardziej tradycyjnej Europie posługiwano się pojęciem Nowe Wychowanie i jego
mutacjami  nowa szkoła, szkoła twórcza, w Rosji  swobodne wychowanie, w Niemczech
przyjęto nazwę  pedagogika reform.
Główne idee Nowego Wychowania
Pedagogika Nowego Wychowania zmierzała do oparcia wychowania na naturalnych siłach
już tkwiących w samym wychowanku. Głoszono wiec postulat pajdocentryzmu, pedagogiki
wychodzącej od dziecka, domagano się zarzucenia pierwszoplanowości nauczyciela i
adaptacyjnych dążeń środowiska na rzecz wychowania wychodzącego od naturalnych
potrzeb dziecka oraz uwzględniającego jego fazy rozwojowe. Wychowanie miało uszanować
naturalne tempo rozwoju każdego wychowanka, bez sztucznego przyspieszania i
heteronomicznych celów.
Do istotnych składników ideologii pedagogicznej Nowego Wychowania należy zaliczyć
aktywizm. Jako idea filozofii wychowania zaznaczył się on już w epoce romantyzmu, jednak
dopiero na przełomie XIX i XX wieku stał się podstawową zasadą pedagogiczną dzięki
przede wszystkim pracom J. Deweya. To on po raz pierwszy zdefiniował wychowanie jako
proces aktywnego wzrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku. Poznawanie
świata okazywało się procesem samodzielnej eksploracji, a nie biernego przyswajania z góry
narzuconych treści. Pedagogika Deweya, stawiała na samodzielne  badania ucznia, jego
twórczą postawę, uspołecznienie w procesie wspólnego weryfikowania hipotez, wreszcie na
demokratyzację oświaty.
12
Wprowadzenie do pedagogiki
Dynamika świata społecznego i ekonomicznego wymuszały niejako taką koncepcję
wychowania i kształcenia, która rozwinie w młodym pokoleniu tkwiące w nim zadatki, która
będzie sprzyjała samodzielności i elastyczności w rozwiązywaniu problemów, uzdatni do
podejmowania odpowiedzialnych decyzji. Odpowiedzią na takie zapotrzebowanie była idea
wykształcenia ogólnego. Idea ta ewaluowała przez stulecia, mając za swe z
ródło coraz
jawniej deprecjonowany encyklopedyzm. W Nowym Wychowaniu otrzymała nowoczesny
sens  przestała oznaczać ogólność wiedzy, a stała się wyznacznikiem pełni i harmonii
rozwoju osobowości.
Wśród tendencji składających się na syntetyczny obraz Nowego Wychowania należy
wymienić jego dynamikę, poglądy teoretyczne, jak również i różnorodne rozwiązania
praktyczne, które powstały w tyglu dyskusji, opozycji, nawet wzajemnego zwalczania się.
Bogdan Nawroczyński, prezentując rozwój pedagogiki Nowego Wychowania, ustalił kilka jej
podstawowych linii rozwojowych. Zaliczył do nich:
 humanizację pedagogiki,
�ł przejście od analizy do syntezy,
�ł przejście od intelektualizmu do antyintelektualizmu,
�ł przejście od jaskrawych kontrastów do łagodniejszych przeciwieństw.
Podstawowe idee i zasady pedagogiki Nowego Wychowania zostały utrwalone w
dokumentach kongresowych Ligi Nowego Wychowania i wypowiedziach jej założycieli.
Wśród jej twórców wymienia się Owidiusza Decroly ego, A. Ferriere a, P. Geheeba, R.
Rotten. Ten ostatni w broszurze z 1919 r. wymienił 30 zasad Nowego Wychowania, a oto
najważniejsze z nich:
�ł wybór odpowiedniego środowiska dla szkoły,
�ł konieczność poznania cech indywidualnych dziecka i jego predyspozycji społecznych,
�ł szkoła na miarę dziecka,
�ł współpraca szkoły z rodziną oraz więz
szkoły z życiem pozaszkolnym,
�ł selekcja uczniów według kryteriów psychologicznych uwzględniających rozwój umysłowy,
uzdolnienia, zamiłowania,
�ł dominacja zagadnień wychowawczych nad dydaktycznymi,
�ł nauka oparta na aktywności dzieci, ich samodzielności i twórczości,
�ł samorzutność organizowania się życia społecznego dzieci i młodzieży szczególnie
samorządności,
�ł wspieranie wychowania estetycznego i moralnego w jego powiązaniach z codziennością,
�ł koedukacja.
13
Wprowadzenie do pedagogiki
Przyjęcie powyższych zasad musiało zmodyfikować wizję szkoły, w której celem staje się
kultywowanie zdolności działania, eksponowanie jego swobody, ekspresji werbalnej,
plastycznej, ruchowej itp. Te ramowe idee zostały nasycone wieloma różnymi koncepcjami
procesu kształcenia. Ogromna karierę zrobiły mające wiele odmian szkoły pracy oraz tzw.
plan daltoński, Helen Parkhurst, plan jenajski Peter Petersena, metoda Maria Montessori,
metoda ośrodków zainteresowań Decrol ego, metoda Gary (Platoon School).
Na Nowe Wychowanie miało również wpływ rozwój w drugiej połowie XIX wieku psychologii,
w której dominowały dwie koncepcje psychologii  opisowa (angielska) i eksperymentalna
(niemiecka). Na podstawie badań psychologicznych tworzono osobne szkoły dla wybitnie
zdolnych i dla upośledzonych. Z uwagi na idee demokratyczne tworzono szkoły współnoty.
W Niemczech ogromną karierę robiły wiejskie ogniska wychowawcze Hermana Lietza.
Zaznaczył się również postęp w dziedzinie kształcenia nauczycieli, m.in. poprzez
zacieśnienie współpracy z uniwersytetami oraz niwelowanie różnić między nauczycielami
szkół średnich i elementarnych. Do programów szkolnych weszły zajęcia z wychowania
fizycznego, higienicznego. Nowe Wychowanie uznało także wychowanie estetyczne jako
zjawisko pierwszoplanowe (Pedagogika, 2003 s.279 290).
Jako podsumowanie analizy tekstów dotyczących herbartyzmu i nowego wychowania
proponujemy Wam ustosunkowanie się do postawionego na początku tego rozdziału pytania.
Czy można mówić o sporze, opozycji czy rywalizacji
pomiędzy tymi kierunkami?
?
Odpowiedz
swoją możecie skonfrontować z wypowiedzią Teresy Hejnickiej-Bezwińskiej.
Pisze ona o istnieniu opozycji pomiędzy Nowym Wychowaniem a szkołą tradycyjną. y
ródeł
tej opozycji według niej poszukiwać należy w promowaniu i kreowaniu zupełnie innych
wartości. Pisze ona:
 Za podstawowe antynomie w obszarze wartości [pomiędzy Nowym Wychowaniem a szkołą tradycyjną 
przyp. aut.] wydaje się, że można uznać następujące opozycje:
�ł dla herbartyzmu zasadniczymi wartościami są: konserwatyzm, intelektualizm, autorytet,
uspołecznienie, zachowanie ciągłości długa perspektywa czasowa i inne;
�ł dla Nowego Wychowania zasadniczymi wartościami są: liberalizm, aktywizm, niezależność
i samodzielność, indywidualizm, zmiana, krótka perspektywa czasowa i inne.
Te różnice w sferze wartości stały się podstawą ukształtowania dwóch konkurujących ze sobą  ideologii
edukacyjnych (wychowania): konserwatywnej (transmisji kulturowej) i liberalnej (romantycznej).
(Pedagogika, 2003, s. 211).
14
Wprowadzenie do pedagogiki
3. Wychowanie oraz inne podstawowe pojęcia pedagogiki
3.1. Analiza szczegółowa
Przedmiotem pedagogiki, przypomnijmy, jest wychowanie, z nim też korespondują wszystkie
pozostałe, podstawowe pojęcia pedagogiki. Mimo że nie ma obecnie jednej, zadawalającej
wszystkich definicji wychowania, jak też nie ma jednoznacznego stanowiska co do ilości
i rodzaju podstawowych pojęć w pedagogice, spróbujemy poszukać najbardziej uniwersalnej
definicji wychowania, jak i odnalez
ć te pojęcia, które w pedagogice są najbardziej
podstawowe. Aby tego dokonać i wybrać najważniejsze dla współczesnej pedagogiki
pojęcia, poddamy analizie trzy znane już Wam teksty pedagogiczne. Tekst pierwszy
pochodzi sprzed okresu transformacji, zamieszczony jest w dawnym podręczniku
akademickim do pedagogiki, zredagowanym przez Michała Godlewskiego, i dotyczy
podstawowych pojęć w pedagogice. Drugi jest tekstem najnowszym, pochodzącym z 2003
roku również ze znanego Wam podręcznika do pedagogiki pod redakcją Śliwerskiego
i Kwiecińskiego. Teksty te dobrze obrazują to, co zmienne w pedagogice i to, co stałe.
Uzupełnieniem tych tekstów będzie fragment z pracy Stefana Kunowskiego pt. Podstawy
współczesnej pedagogiki poświęcony również podstawowym pojęciom w pedagogice.
Wybrano tę pracę dlatego, że miała ona wydania zarówno w okresie poprzedzającym
transformację, jak i obecnie. Także problem podstawowych pojęć jest w niej trochę inaczej
ujęty niż w dwu pierwszych podręcznikach. Dzięki temu porównywanie wszystkich trzech
tekstów będzie bardziej wszechstronne, interesujące i kształcące. Po tym krótkim wstępie
przejdziemy do przedstawienia omawianych tekstów, a potem ich analizy i syntezy.
Analiza tekstu Tadeusza Wujka pt. Podstawowe pojęcia pedagogiki zamieszczonego w publikacji z 1978
roku: Pedagogika. Podręcznik akademicki
Autor wymienia siedem podstawowych pojęć w pedagogice. Są to:
�ł wychowanie,
�ł kształcenie,
�ł nauczanie,
�ł osobowość,
�ł środowisko,
�ł kultura,
15
Wprowadzenie do pedagogiki
�ł czas wolny.
Pojęcia te definiuje w następujący sposób:
Wychowanie   całość wpływów i oddziaływań, kształtujących rozwój człowieka oraz
przygotowujących go do życia w społeczeństwie. (Pedagogika.
Podręcznik akademicki, 1978: 18).
Kształcenie   samodzielne i kierowane czynności człowieka podejmowane w celu
osiągnięcia określonego zasobu wiedzy o otaczającym go świecie,
poznaniu siebie samego, zdobyciu umiejętności potrzebnych mu do
przeobrażania świata i do rozwoju jego określonych uzdolnień,
zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej. (tamże: 24).
Nauczanie   zorganizowany tok systematycznych i planowych działań nauczycieli i
uczniów, umożliwiający racjonalny przebieg uczenia się. (tamże: 29).
Osobowość   zespół względnie stałych cech i złożonych mechanizmów wewnętrznych,
które warunkują stałość i specyficzne zachowanie się człowieka oraz
przebieg jego procesów psychicznych. (tamże: 32)
Środowisko społeczne   zespół czynników takich jak: ludzie, rzeczy, instytucje i inne 
powstałych w toku współżycia i rozwoju historycznego społeczeństwa.
(tamże: 35).
Kultura   całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony,
utrwalony wzbogacony w ciągu dziejów, przekazywany z pokolenia na
pokolenie. (tamże: 39).
Czas wolny  autor wyodrębnia czas wolny dorosłych oraz dzieci i młodzieży. Czasu
wolnego dorosłych nie definiuje, choć podaje wiele definicji innych
autorów. Przez czas wolny dzieci i młodzieży natomiast rozumie  czas, w
którym po zaspokojeniu potrzeb organizmu, wypełnieniu obowiązków
szkolnych i domowych, mogą oni wykonywać czynności według swoich
upodobań, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspakajaniem
własnych zainteresowań. (tamże: 41).
Analiza tekstu Krzysztofa Rubachy pt. Podstawowe pojęcia w pedagogice zamieszczonego w publikacji z
roku 2003 Pedagogika
Kolejny podręcznik do pedagogiki, tym razem pochodzący z 2003 roku, zawiera również
rozdział poświęcony podstawowym pojęciom w pedagogice. Rozdział ten zredagował
16
Wprowadzenie do pedagogiki
profesor Krzysztof Rubacha, który po ogólnym wstępie na temat natury pojęć i
zaprezentowaniu kryteriów ich doboru, w analizie szczegółowej uwzględnił następujące
pojęcia: edukacja, wychowanie, kształcenie, nauczanie, uczenie się, system oświatowy.
Pojęcia te autor definiuje w następujący sposób:
Edukacja   ogół oddziaływań służących formowaniu się (zmienianiu, rozwijaniu)
zdolności życiowych człowieka. (Pedagogika, 2003: 25).
Wychowanie   świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia
względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości
wychowanka. (tamże: 26).
Kształcenie   system działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce
umożliwić poznanie świata, przygotowanie do zmieniania świata i
ukształtowanie własnej osobowości. (tamże: 26).
Uczenie się   proces nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym
zachowaniu (wiadomości, umiejętności, nawyki, postawy) w toku
bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (doświadczenia
i ćwiczenia). (tamże: 26).
Nauczanie   proces kierowania uczeniem się uczniów w toku planowanej pracy
nauczyciela z uczniami. (tamże: 26).
System oświatowo-wychowawczy   ogół odpowiednio powiązanych ze sobą placówek i
instytucji kształcenia i wychowania. (tamże: 28).
Uzupełnienie tych definicji stanowi schemat ukazujący relacje pomiędzy pojęciami. Schemat
ten zamieszczamy poniżej, by lepiej wniknąć w związki pomiędzy podstawowymi pojęciami
używanymi w pedagogice zaproponowanymi przez Rubachę.
17
Wprowadzenie do pedagogiki
I EDUKACJA
WYCHOWANIE KSZTAA
CENIE
II
NAUCZANIE UCZENIE SI

System oświatowo-wychowawczy
środowisko wychowawcze, cele nauczania, czynności ucznia,
proces wychowania, treści nauczania, zasady uczenia się,
sytuacja wychowawcza, zasady nauczania, rodzaje uczenia się,
akt wychowawczy, pojęcia metody nauczania, wiedza szkolna,
III związane z okresami formy organizacyjne zainteresowania
rozwojowymi wychowanków, nauczania, środki uczniów, przedmiot
interakcja wychowawcza, nauczania, ogniwa uczenia się,
cele, treści, metody, formy procesu nauczania, niepowodzenia
wychowania, pojęcia programy szkolne, szkolne, trudności
wychowania moralnego, jednostka dydaktyczne itd.
estetycznego, intelektualnego, metodyczna itd.
fizycznego, zdrowotnego itd.
Pojęcia jednorodne w poszczególnych subdyscyplinach
IV
pedagogicznych
Rysunek 4. Ogólna struktura systemu pojęć pedagogicznych według Krzysztofa Rubachy
y
ródło: Pedagogika. 2003: 27
Analiza tekstu Stefana Kunowskiego pt. Pojęcia pedagogiki jako nauki zamieszczonego w Podstawach
współczesnej pedagogiki z roku 2000
Stefan Kunowski dzieli pojęcia pedagogiczne na podstawowe i dalsze. Podchodzi też inaczej
do zagadnienia pojęć w pedagogice niż poprzedni autorzy, bo ujmuje je etymologicznie i
historycznie. Rozpoczyna więc od wyjaśnienia znaczenia terminów pedagogia i pedagogika.
A oto krótka historia tych terminów podana przez Kunowskiego:
18
Wprowadzenie do pedagogiki
 Obydwa [terminy pedagogia i pedagogika  przyp. aut.] pochodzą od wyrazu greckiego paidagogos,
znaczącego niewolnika w starożytnej Grecji, którego zadaniem było odprowadzanie chłopców wolnych
obywateli greckich na miejsce ćwiczeń fizycznych, zwanych palestrą. Paidagogos etymologicznie oznacza
 prowadzącego chłopca początkowo fizycznie, następnie prowadzącego go moralnie i duchowo.
Instytucja paidagogosów wynikała z właściwości kultu religijnego Greków, polegającego na agonistyce,
czyli na współzawodnictwie w zapasach fizycznych (zwanych agone) ku czci bóstwa. Co cztery lata
odbywały się ogólnogreckie zapasy olimpijskie na cześć Zeusa. Chłopcy więc pod opieką paidagogosów
przygotowywali się do takich zawodów religijnych, młodzieńcy zaś ćwiczyli na gimnazjonach pięciobój w
skoku, biegu, rzucie dyskiem i oszczepem oraz mocowaniu się. W ten sposób wychowanie fizyczne dało
początek opiece pedagogicznej i wychowaniu u Greków.
Z rozwojem kultury, szczególnie w Atenach, zadaniem paidagogosa stało się nauczanie początków
pisania i czytania, recytowanie wyjątków z epopei narodowych Homera Iliady i Odysei, wpojenie chłopcu
zasad moralnych (...). Paidagogos stał się więc z opiekuna na boisku nauczycielem wychowawcą, jego
czynności obejmowały już nie tylko opiekę fizyczną , ale także kształcenie umysłowe i prowadzenie
duchowo-moralne, czyli wychowanie. Stąd podstawowy termin pedagogia oznacza samo dzieło
wychowywania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych. (& )
Natomiast przy kupnie paidagogosa żądano od niego znajomości swego zawodu, wiadomości o
wskazówkach postępowania z dziećmi i o technice wychowania, słowem wymagano jakiejś podstawowej
wiedzy o wychowaniu, co nazywano wyrażeniem paidagogike techne. Od tego wyrażenia pochodzi w
językach europejskich nazwa pedagogika na oznaczenie teoretycznej wiedzy o wychowaniu. (Kunowski,
2000: 26 27).
Podsumujmy teraz to co do tej pory przedstawiliśmy, a mianowicie Kunowski wyodrębnił dwa
podstawowe terminy pedagogię i pedagogikę, przez pojęcia te rozumie on:
Pedagogia   może być albo twórczym działaniem na rzecz dzieci i młodzieży, płynącym z
talentu wychowawcy, albo rzemieślniczym naśladowaniem wzorów
postępowania, zależnym od nabytej wprawy i rutyny. W pierwszym wypadku
praktyczne wychowanie graniczy ze sztuką, a nawet staje się sztuką sztuk,
gdyż działa w trudnym materiale ludzkim, który przejawia dążenie do
samodzielności, w drugim natomiast jest techniką postępowania [...],
techniką pedagogiczną, która można przekazać innym w kształceniu
kandydatów na wychowawców. (tamże: 26).
Pedagogika   jest nauką, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogii
wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowania), czyli wychowawczego
prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi
dorosłych. (tamże: 26).
Oprócz tych głównych pojęć autor wymienia jeszcze nauczanie, kształcenie,
samowychowanie, samokształcenie, uczenie się, formację (łączy ona w sobie wychowanie,
nauczanie i kształcenie), apostolat i... edukację (wychowanie do odbioru czegoś lub
19
Wprowadzenie do pedagogiki
wychowanie przez przeżywanie czegoś, np. muzyki). Terminów tych jednak w omawianym
rozdziale swojej książki Kunowski, poza zdefiniowanymi w nawiasach, nie wyjaśnia,
ponieważ mają one według niego mniej podstawowe znaczenie niż pedagogia i pedagogika.
Listę pojęć podstawowych uzupełniają pojęcia pochodne. A oto one: pedagog i paideia.
Przez terminy te autor rozumie:
pedagog   człowiek zawodowo zajmujący się sprawami wychowania ,
peideia   całość czynności i skutków wychowawczych (tamże: 29).
Mimo oczywistości pierwszej definicji celowo ją przytoczono ponieważ Kunowski podaje
podstawowe i interesujące informacje na temat terminu pedagog, z których wynika, że ta
popularna dziś nazwa wcale nie była zawsze tak jednoznaczna i może być przykładem
kształtowania się pojęć w pedagogice. A oto kilka faktów z książki Kunowskiego:
 W kategoriach ludzi, związanych ze specjalizacją pedagogiczną, zaszła potrzeba odróżnienia nazwowego
praktyków od teoretyków. Niewolnik pedagog zapoczątkował nazwę praktycznych wychowawców.
Jednakże w języku polskim jeszcze przed wojną pedagog miał znaczenie nieco ironiczne w stosunku do
zwykłego nauczyciela lub honorowe dla podkreślenia godności studentów pedagogiki na uniwersytetach
(...). Na serio natomiast nazwa pedagog odnosiła się tylko do twórców wielkich systemów
pedagogicznych, jak na przykład Szwajcar Pestalozzi, twórca szkoły ludowej, Niemiec Frobel, twórca
przedszkola czy Polak Stanisław Konarski reformator szkoły pijarskiej i prekursor ducha Komisji Edukacji
narodowej. Do prawdziwych pedagogów zaliczano w tym czasie także wielkich wychowawców narodu, np.
Mickiewicza czy Matejkę oraz wychowawców w Kościele, jak np. św. Jana Bosko, wychowawcę młodzieży
opuszczonej i twórcę systemu salezjańskiego zwanego zapobiegawczym.
Dopiero po drugiej wojnie światowej pedagog znaczy powszechnie każdego praktyka nauczyciela, co ma
podkreślić, że nauczyciel powinien być przede wszystkim wychowawcą. Ten związek zawodu
nauczycielskiego z wychowaniem próbowano przed wojną wyrazić w nazwie pedagogik (idąc za
niemieckim wyrazem Padagogiker) na oznaczenie zawodowca, który potrzebuje przygotowania
z praktycznej znajomości pedagogiki. Jednakże na szczęście termin ten nie przyjął się ze względu na
sprzeczność z duchem języka polskiego, który tak szanowanego zawodu nie chciał ochrzcić wyrazem
z nieco figlarnym przyrostkiem -ik, jak w nazwie magik, czy łazik. Dlatego też wyraz pedagog
zdemokratyzował się i określa każdego praktyka nauczyciela wychowawcę, choćby ten był przeciętnym
rzemieślnikiem w swoim zawodzie czy nawet belfrem. (tamże: 30).
Odnośnie zaś paidei Kunowski, oprócz krótkiej, podanej wcześniej definicji terminu, dodał
jeszcze następujące jego rozszerzenie.
 Stworzony przez sofistów, [termin paideia  przyp. aut.] wędrownych nauczycieli greckich na przełomie
V i IV wieku przed Chr., znaczył on całość wykształcenia w gramatyce, retoryce i dialektyce, czego
program obmyślali sami sofiści, a co rozwinęły dzieje kultury greckiej jako organiczny rozwój duchowego
życia narodu, związany z typem cywilizacji, tradycji, literatury i wychowania. Paideia określa nie tylko
formację duchową człowieka pod wpływem całokształtu kultury narodowej, ale zawiera w sobie
najwyższy ideał humanistycznego kształcenia. Mianowicie Cycero, szukając łacińskiego wyrazu dla
20
Wprowadzenie do pedagogiki
greckiej paidei, przetłumaczył ją jako humanitas, co oznacza ludzkość, człowieczeństwo i tworzy
podstawę idei humanizmu i humanitaryzmu. (tamże: 31).
Warto może w tym miejscu dodać, że termin paideia w niektórych środowiskach
pedagogicznych ponownie jest chętnie przywoływany (Pedagogika kultury i inne).
Ponieważ poglądy Kunowskiego zostały podane w bardziej opisowej formie niż dwu
pozostałych pedagogów, dlatego teraz spróbujemy je uogólnić w postaci kolejnego
schematu.
Pojęcia podtawowe:
paidagos = prowadzący chłopca (z grec)
pedagogia = pedagogika =
czynności + umiejętności teoretyczna wiedza
wychowawcze o wychowaniu
sztuka = rzemiosło =
działanie twórcze działanie odtwórcze
Pojęcia pochodne:
pedagog = peideia =
człowiek zajmujacy czynności + skutki
się sprawami wychowawcze (naj-
wychowania wyzszy ideał huma-
nistycznego (ludzkie-
go) kształcenia =
humanitas, humanizm
humanitaryzm)
Pojęcia uzupełniające:
apostolat formacja
nauczanie edukacja
kształcenie samowychowanie
Rysunek 5. Ogólna struktura systemu pojęć pedagogicznych według Stefana Kunowskiego
21
Wprowadzenie do pedagogiki
3.2. Wychowanie oraz inne podstawowe
pojęcia pedagogiki  wnioski ogólne
Po zaprezentowaniu poglądów Wujka, Rubachy i Kunowskiego na temat podstawowych
pojęć w pedagogice przejdziemy do ich analizy i syntezy, ale pragniemy Wam
zaproponować, abyście pracę tą wykonali samodzielnie. By w tym dopomóc, zamieszczamy
ewentualny przykład takiego opracowania. Proponujemy, żeby zacząć od poszukiwania
podobieństw, a następnie różnic, pomiędzy wszystkimi przedstawionymi pojęciami.
W analizie podobieństw i różnic może dopomóc zestawienie tabelaryczne, które przykładowo
może być przeprowadzone w sposób podany poniżej w tabeli numer jeden.
Tabela 1. Analiza podobieństw podstawowych pojęć pedagogicznych zaproponowanych przez Wujka, Rubachę
i Kunowskiego
Pedagog
Lp. Pojęcie
Tadeusz Wujek Krzysztof Rubacha Stefan Kunowski
 całość wpływów
i oddziaływań,  świadome i celowe działanie
kształtujących rozwój pedagogiczne zmierzające do  całość czynności
1. Wychowanie człowieka oraz osiągnięcia względnie stałych i skutków
przygotowujących go do skutków (zmian rozwojowych) wychowawczych.
życia w osobowości wychowanka.
w społeczeństwie.
2. ... ... ... ...
Z tabeli 1 wynika:
Wnioski szczegółowe:
1. Wszyscy trzej pedagodzy omawiając pojęcia w pedagogice, mówią o wychowaniu, można
więc wnosić, że jest to centralne pojęcie dla tej dziedziny wiedzy.
2. Wszyscy mówią o wychowaniu w kategoriach działania, używając takich terminów, jak:
wpływ, oddziaływanie, działalność, czynności.
3. Wszyscy odnoszą to działanie do relacji międzyludzkich, a więc społecznych.
4. Wszyscy wskazują, że działanie to powinno mieć swoje skutki, które najogólniej można
określić jako rozwój człowieka, inaczej mówiąc rozwój człowieczeństwa lub lepiej
człowieczeństwa w człowieku (a więc humanitas?!) O tym rozwoju wprost mówi
22
Wprowadzenie do pedagogiki
Wujek poprzez użycie terminu rozwój człowieka, a Rubacha pośrednio poprzez użycie
określenia zmiany rozwojowe w osobowości.
Wniosek ogólny:
Z wniosków szczegółowych wynika, że najogólniejszy, najbardziej uniwersalny charakter ma
definicja Kunowskiego i że proces wychowania najogólniej można określić jako proces
rozwijania człowieczeństwa w człowieku.
Po tej przykładowej tabelarycznej analizie zachęcamy Was do dalszej samodzielnej pracy
nad kolejnymi pojęciami, na przykład nad kształceniem. Wasze studiowanie stanie się w ten
sposób bardziej dojrzałe i przez to przyniesie więcej satysfakcji, a zdobyta wiedza lepiej się
utrwali. Wyniki własnych przemyśleń można będzie porównać z naszymi wnioskami, które
zamieszczone są w kolejnej części tego modułu.
3.3. Podstawowe pojęcia pedagogiki  podsumowanie
Tym, którzy skorzystali z naszej propozycji samodzielnej pracy gratulujemy zaangażowania
i odwagi, tym którzy ją odrzucili mówimy  szkoda! (może warto zastanowić się dlaczego tak
się stało?). Wszystkich zaś zapraszamy do podsumowania, którego dokonujemy poniżej.
A oto podsumowanie w czterech punktach.
1. Analizując zagadnienie podstawowych pojęć w pedagogice nasuwa się pewne
uogólnienie. Pojęcia te można, stosując myślenie analogiczne, porównać do piramidy,
której rysunek zamieszczamy poniżej.
23
Wprowadzenie do pedagogiki
Rysunek 6. Piramida podstawowych pojęć w pedagogice
Poddając ten rysunek analizie od dołu ku górze, zauważamy, że pojęcia stopniowo
ulegają uogólnieniu. Analizując go w odwrotnym kierunku, zauważamy ich stopniowe
uszczegółowienie. Strzałki użyte w schemacie pokazują, że kierunek relacji pomiędzy
pojęciami jest dwustronny i można powiedzieć  odwrotnie proporcjonalny , to znaczy, że
w pierwszy przypadku stosując myślenie indukcyjne przechodzimy od szczegółu
do ogółu, w drugim stosując myślenie dedukcyjne od tego, co ogólne do tego,
co szczegółowe.
W pierwszym przypadku jakby wspinamy się na szczyt pojęciowej piramidy (góry)
pedagogiki, w drugim z niej schodzimy. Pozostając nadal w przyjętej analogii, warto
dodać, że  pedagogiczny krajobraz różni się u podnóża pedagogicznej piramidy (posiada
więcej szczegółów) od krajobrazu na jej szczycie (jest bardziej ogólny), podobnie jak
widok ze szczytu góry jest inny niż u jej podnóża.
Pojęcia dotyczące pedagogiki różnią się więc ogólnością i sposobem ich formułowania,
splata się w nich praktyka i teoria pedagogiczna.
2. Pojęcia się zmieniają tak, jak zmienia się otaczająca nas rzeczywistość, ale mimo tego
pozostaje... wychowanie jako główny termin pedagogiczny, który najogólniej oznacza
rozwijanie człowieczeństwa w człowieku na drodze jego osobowego, jak i społecznego
24
Wprowadzenie do pedagogiki
rozwoju. Dowodem tego jest fakt, że o wychowaniu mówili wszyscy trzej pedagodzy,
których poglądy były analizowane.
3. Oprócz wychowania, Rubacha do podstawowych pojęć (w porównaniu z Wujkiem) dodał
edukację jako nadrzędny termin pedagogiczny oraz system oświatowo-wychowawczy,
odrzucił wymienione przez Wujka pojęcia takie jak: środowisko, kultura, czas wolny
i osobowość. Obaj pedagodzy wymieniają wśród podstawowych pojęć pedagogicznych
kształcenie i nauczanie. Można w pewnym sensie powiedzieć, że zasadniczy trzon pojęć
pedagogicznych podany przez Rubachę i Wujka jest podobny.
4. Inaczej do pojęć w pedagogice podszedł Kunowski, dla którego pojęcia wymienione przez
Rubachę i Wujka mają drugorzędne znaczenie. Kunowski przyjmuje jakby inne kryteria
ustalania wagi pojęć. Stosuje on następujący klucz  pyta:
Co to jest pedagogika? (jednokrotna czynność; praktyka; wiedza potoczna; teoria;
rzemiosło; sztuka),
Kto ją uprawia? (pedagog),
Po co? (dla rozwoju człowieczeństwa).
Inaczej też odnosi się do edukacji, którą definiuje odmiennie od Rubachy i nadaje jej
mniejsze znaczenie. Do problemu tego jeszcze powrócimy w module piątym, gdzie będziemy
omawiać strategie wychowawcze. Tu zagadnienie pojęć w pedagogice traktujemy ogólnie na
poziomie metateoretycznym. W module piątym będziemy wnikać w szczegóły
charakterystyczne dla teorii wychowania reprezentowanych przez omawianych pedagogów.
Ostatecznie więc, sumując wnioski z punktów 1 4, możemy stwierdzić, że:
 podstawowy, najbardziej uniwersalny termin w pedagogice to wychowanie (choć w
najnowszym podręczniku z 2003 roku pojawia się jako nadrzędny  termin edukacja).
Wychowanie najogólniej oznacza rozwijanie człowieczeństwa w człowieku (humanitas);
 terminy uzupełniające to nauczanie i kształcenie;
 ponadto możemy wyodrębnić jeszcze wiele innych terminów stosowanych przez różnych
pedagogów i posiadających specyficzne znaczenie, charakterystyczne dla ich koncepcji.
25
Wprowadzenie do pedagogiki
Bibliografia
1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.
2. Hejnicka-Bezwińska Teresa, 1996: Edukacja. Kształcenie. Pedagogika, Kraków.
3. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.
4. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.
5. Rubacha Krzysztof, 2003: Podstawowe pojęcia w pedagogice, w: Pedagogika, (red.) Z.
Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa.
6. Sośnicki Kazimierz, 1973: Rozwój pedagogiki zachodnie na przełomie XIX i XX wieku,
Warszawa.
7. Wołoszyn Stefan, 1964: Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa.
8. Wujek Tadeusz, 1978: Podstawowe pojęcia pedagogiki, w: Pedagogika. Podręcznik
akademicki, (red.) M. Godlewski, Warszawa.
9. Encyklopedia pedagogiczna, 1993: (red.) W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa.
y
ródło fotografii:
http://www-user.tu-chemnitz.de/~thga/klassikersem/herbart/herbart.html.html
26
Wprowadzenie do pedagogiki
Literatura podstawowa
1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.
2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.
3. Nowak Marcin, 1999: Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin.
4. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t.1, Warszawa.
5. Sośnicki Kazimierz, 1973: Rozwój pedagogiki zachodnie na przełomie XIX i XX wieku,
Warszawa.
6. Śliwerski Bogusław, 1998: Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków.
7. Wołoszyn Stefan, 1964: Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa.
Literatura uzupełniająca
1. Kunowski Stefan, 2000: Problematyka współczesnych systemów wychowania, Kraków.
2. Murzyn Andrzej, 1999: Filozofia edukacji u schyłku XX wieku, Kraków.
3. Pomykało Wojciech, 1967: Człowiek w warunkach cywilizacji współczesnej, Warszawa.
4. Kotłowski Karol, 1964: Podstawowe prawidłowości pedagogiki, Wrocław.
5. Okoń Wincenty, 1960: Podstawy pedagogiki, Warszawa.
6. Key Ellen, 1904: Stulecie dziecka, Warszawa.
7. Rowid Henryk, 1926, Szkoła twórcza, Kraków.
8. Hessen Sergiusz, 1997: Podstawy pedagogiki, Warszawa.
9. Pedagogika. Leksykon PWN, 2000: (red.) B. Śliwerski, B. Milerski, Warszawa.
10. Chmaj Ludwik, 1963: Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa.
11. Kwiatkowska Halina, 1994: Ewolucja tożsamości pedagogiki, Warszawa.
12. Hejnicka-Bezwińska Teresa, 1996: Edukacja. Kształcenie. Pedagogika, Kraków.
13. Nowak Marcin, 2000: Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin.
14. Wołoszyn Stefan, 1996: Wędrówki przez wieki i zagadnienia. Studia i szkice, Warszawa
Toruń.
Literatura w języku angielskim
1. Dawson Chr., 1960: The Crisis of Western Education, London.
2. Scheffler I., 1962: The Language of Education, Springfield.
3. Peters G.P., 1969: The Concept of Education, London.
4. Bruner J., 1960: The Process of Education, Oxford.
27