Ryszard Izdebski

Wanda Szaszkiewicz

Zespół Leczenia Domowego Kliniki Psychiatrii Collegium Medicum UJ

Terapia systemowa rodziny z przemocą Autorzy omówili zakres działań podejmowanych w ramach postępowania terapeutycznego w sytuacji przemocy w rodzinie. Ponadto zaprezentowano model terapii rodzin z przemocą, opracowany przez Zespół Leczenia Domowego.

Uwagi wstępne

Przedmiotem niniejszego opracowania

wymienionym problemem. Wiele rodzin

jest analiza możliwości zastosowania syste-trafia do terapii ze wskazań sądu, ale także mowej terapii rodzinnej w stosunku do ro-w coraz większej liczbie rodzin objętych dzin, w których dochodzi do przemocy.

terapią z innych powodów niż przemoc,

Problem budzi szereg kontrowersji zarów-w trakcie leczenia ta problematyka zostaje no z perspektywy teoretycznej, jak też dyle-ujawniana. Zdając sobie sprawę ze specy-matów natury praktycznej. Zespół Leczenia fiki terapii rodzinnej w sytuacji przemocy Domowego Kliniki Psychiatrii Dzieci i Mło-w rodzinie trwającej od lat i związanych dzieży w Krakowie od wielu lat zajmując z tym trudności, Zespół Leczenia Domowe-się terapią rodzinną na terenie domu, po-go usiłuje wypracować właściwe metody

dejmuje się również terapii rodzin z wyżej postępowania terapeutycznego.

Przemoc w rodzinie – rozumienie zjawiska Istnieje szereg definicji zjawiska prze-Na aspekt „odebrania mocy” osobie, wo-

mocy w rodzinie. Dla celów jej przeciw-bec której stosowana jest przemoc, zwra-działania, w tym także terapii, interesują-

ca uwagę Wanda Sztander, która uważa,

ce wydają się te, które zawierają – obok że celem przemocy jest uczynienie z czło-ogólnych określeń – również wyjaśnienia wieka istoty bezwolnej. Podobnie określa jej mechanizmów, jak też innych praktycz-przemoc Anna L. Galey, cytowana przez

nych aspektów jej występowania.

Annę Lipowską-Teutsch w Wychować,

Definicja Jerzego Mellibrudy określa

wyleczyć, wyzwolić. Jej zdaniem jest to zespół

przemoc jako intencjonalne naruszenie

atakujących, nadzorujących i kontrolują-

mocy oraz wszelkich praw i dóbr osobi-

cych zachowań, obejmujący przemoc fizycz-stych jednostki w sposób uniemożliwiają-

ną, przemoc seksualną i przemoc emocjo-cy jej obronę i powodujący szkody psy-

nalną. Jest to spójna całość, ciąg zacho-chiczne, fizyczne, symboliczne i materialne wań o charakterze zamierzonym i instru-

(Mazur 2002, s. 20).

mentalnym, którego celem jest zniewolenie 1

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych Jej działanie jest wtedy szczególnie de-myśli i działań, podporządkowanie jej żą-

struktywne, gdyż jest wkomponowane

daniom i potrzebom sprawcy (Lipowska-w system wychowawczy stosowany w ro-

-Teutsch 1998).

dzinie lub w szerszej społeczności. Jego Przemoc opisuje ludzkie zachowanie,

skutki odbijają się w kolejnych pokoleniach, które wprawdzie jest poważnym zaburze-wywierając wpływ na pojęcie ról społecz-niem prawidłowych relacji społecznych, nych i innych kulturowych uwarunkowań.

nie jest jednak definiowane w kategoriach Nie pozostają również bez wpływu na

klinicznych. Sprawcy przemocy niezmier-rozwój jednostki i jej patologię. Zachowania nie rzadko uważają się za osoby zaburzo-agresywne są także pochodną przemocy

ne, a jeszcze rzadziej są gotowi z tego po-stosowanej wobec człowieka w dzieciń-

wodu podjąć terapię. Ich zachowanie na stwie. Rodzi się wtedy swoista generacyjna ogół nie polega na utracie kontroli pod

„spirala agresji i przemocy”, za pomocą wpływem emocji. Jeżeli przemoc tę po-której jednostka zdobywa poczucie kontroli traktujemy jako przejaw „choroby” rodzi-nad innymi. Agresja jest zatem dobrym

ny, to rodzinę tę można traktować jako sposobem potwierdzania swojej przewagi, potencjalnego „pacjenta” wymagającego

gdyż okazuje się efektywnym (to znaczy terapii. Wynika z tego, iż powinno się szybkim i wyrazistym) sygnałem potwier-podjąć postępowanie leczące wobec całe-dzającym własną moc i kompetencję. To

go systemu rodzinnego, a także wobec je-z kolei podnosi nadwątlone w przebiegu go podsystemów. Jest wiele wypracowa-nieprawidłowej socjalizacji poczucie włanych metod tego postępowania, a jedną

snej wartości. Zbudowane jest ono na domi-z nich jest systemowa terapia rodzinna, nacji i kontroli nad osobami zależnymi od której zresztą nie zawsze można zastoso-sprawcy przemocy, którym bywa „kocha-

wać. Podjęcie jej bowiem zakłada zarów-jący” rodzic czy współmałżonek.

no pewną wydolność systemu rodzinnego, Zachowaniem agresywnym wobec dziec-jak i motywację do zmiany w jego podsys-ka jest jego złe traktowanie. Adam Frą-

temach. Od strony terapeutów wymaga

czek wymienia cztery podstawowe sposo-

się nie tylko umiejętności terapeutycznych, by złego traktowania dziecka, takie jak: ale również znajomości zagadnień zwią-

przemoc fizyczną, znęcanie psychiczne, zanych ze zjawiskami przemocy i agresji seksualne eksploatowanie dziecka oraz

w rodzinie oraz poza nią.

zaniedbywanie (Frączek red. 1986). Z kolei Przemoc jest najczęściej związana z agre-do opisu przemocowych relacji na poziomie sją. Bywa jednak również zachowaniem

emocjonalnym pomiędzy dorosłymi partne-usankcjonowanym i „wzniosłym” celem

rami używa się takich pojęć, jak wrogość, wychowawczym, takim jak np. „przywraca-złość, gniew, a w odpowiedzi na to strach, nie do porządku”, czy „dyscyplinowanie”.

lęk, rozdrażnienie, poczucie bezradności.

Postępowanie terapeutyczne w sytuacji przemocy 1. Interwencja w kryzysie

Przeciwdziałanie przemocy i leczenie

stwa ofiarom i pomoc w radzeniu sobie

jej skutków jest problemem społecznym

w kryzysie. Niezbędna jest profesjonalna wymagającym postępowania interdyscypli-pomoc ukierunkowana na złagodzenie

narnego. Istnieją wyspecjalizowane ośrodki ostrych objawów urazu u dzieci i doro-i zespoły zajmujące się interwencją w sy-słych, będących bezpośrednim następ-

tuacjach przemocy, mającą na celu jej

stwem przemocy. Kładzie się tutaj nacisk powstrzymanie, zapewnienie bezpieczeń-

na przywrócenie jednostce wiary we własne 2

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą siły tak, aby była zdolna do samodzielnego

– elastyczna, otwarta postawa – aby odkryć radzenia sobie w przyszłości. Wymaga to stosowną metodę leczenia;

od terapeuty umiejętności dostrzegania

– wzmacnianie mechanizmów radzenia

zasobów pacjenta i nie wyręczania go we sobie i koncentracja na mocnych stro-wszystkim oraz przestrzegania granic

nach – tych, które wspomagają proces

związku terapeutycznego.

odzyskiwania siły.

2. Psychoterapia ofiar przemocy

Praca terapeutyczna z ofiarą przemocy

powinna zmierzać do przywrócenia jej

Istnieje szereg skutecznych metod lecze-wiary we własne siły. Pierwszym krokiem nia ofiar przemocy w ramach psychoterapii na drodze do tego celu jest odzyskanie indywidualnej, grupowej oraz rodzinnej. przez pacjenta kontroli. Terapeuta powi-

A. Psychoterapia indywidualna

nien wspierać autonomię i podejmowanie

osób dorosłych

inicjatywy przez pacjenta, który może mieć Powodzenie tej metody leczenia zależy

trudności z rozwiązaniem dylematu pra-

od nawiązania bliskiej, bezpiecznej rela-gnienia zależności i równocześnie niechęcią cji z pacjentem. Z drugiej strony wiado-poddania się władzy, ze względu na nega-mo, że osoby, które doznawały przemocy, tywne przeżycia pozostawania w niszczą-

mogą mieć z tym trudność. Należy to

cym związku. Stworzenie terapeutycznego uwzględnić zarówno przy określaniu ce-przymierza wymaga od obu stron prze-

lów terapii, jak też jej przebiegu i czasu pracowania bardzo trudnych uczuć prze-trwania. Zwykle jest on dłuższy (nawet niesieniowych i przeciwprzeniesieniowych.

do 5 lat), a częstość spotkań zależy od po-Zadaniem pierwszego stadium leczenia ofiar trzeb pacjenta. W trakcie terapii mogą urazu przemocy jest zapewnienie pacjento-ulegać zmianie oczekiwania pacjenta w

wi bezpieczeństwa (Herman 1999). Kolejne stosunku do terapeuty. Relacja terapeu-kroki to odtworzenie historii urazu i przeży-tyczna zwykle jest nasycona bardzo silny-cie żałoby (opłakanie strat). Dopiero po mi uczuciami. Wszystko to wymaga od-przejściu tej trudnej dla pacjenta drogi roz-powiedniego podejścia ze strony terapeu-pamiętywania, konfrontacji z negatywnymi ty. Pomocne w tym zakresie mogą być za-uczuciami, możliwy jest etap trzeci, pole-sady psychoterapii ofiar traumy, sformu-gający na odbudowie związków społecznych łowane przez psychiatrę Franka Ochberga.

i powrocie do normalnego życia. Dopiero Są one następujące (Badura-Madej, Do-po swoistym odzyskaniu siebie, pacjent może brzyńska-Mesterhazy 2000):

odzyskać kontakt z innymi, a także nadać

– uwzględnianie przestrzeni realności

swojemu życiu sens. Kontakt z terapeutą

– szczególnie na początku terapii;

stanowi podstawę tej zmiany.

– podejście interdyscyplinarne – stosowanie

B. Oddziaływania terapeutyczne

różnych form pomocy;

wobec dzieci

– zasada bezpiecznej relacji terapeu-

W zależności od wieku dziecka stosuje

tycznej – dla odbudowania poczucia

się stosowną formę terapii, pamiętając bezpieczeństwa, wpływu i kontroli;

zawsze o konieczności zapewnienia poczucia

– zasada normalizacji – uznanie własnych bezpieczeństwa jako warunku pracy tera-przeżyć za normalne wobec nienor-

peutycznej. Z tego powodu niekiedy pra-malnej sytuacji przemocy, zasada po-

ca terapeutyczna obejmować powinna

maga odbudować poczucie godności

dziecko wraz z jego opiekunem lub rodziną.

własnej osób krzywdzonych;

Dotyczy to szczególnie małych dzieci. Tera-

– zasada indywidualizowania podejścia

pia nastawiona jest zawsze na odbudowa-terapeutycznego wobec różnych spo-

nie poczucia bezpieczeństwa oraz odbu-

sobów przystosowania po urazie;

dowanie uszkodzonej więzi. Materiałem

3

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą terapii może być wspólna zabawa. Gdy

tralności terapeutycznej w sytuacji prze-mamy do czynienia ze starszym dziec-

mocy. Spotkania rodzinne czy małżeń-

kiem i możliwa jest rozmowa, zwraca się skie mogą stać się wobec terapeuty sceną uwagę również na zbudowanie poczucia

dalszej walki o rację. Niekiedy stają się bezpieczeństwa i dopiero wtedy odpa-sposobem na ratowanie rodziny, która

miętanie urazu i odreagowanie związanych w istocie jest w rozpadzie. Badania potwier-z tym uczuć. W kolejnych etapach zostaje dzają raczej małą skuteczność tej formy nawiązana i umocniona więź terapeu-terapii. Z drugiej strony w sytuacji wysokiej tyczna. Terapeuta zwraca uwagę na pra-motywacji do zmiany i przy odpowiedniej cę nad doświadczanym przez dziecko od-kwalifikacji do terapii, praca z rodziną wróceniem roli w relacjach z wykorzy-z przemocą może przynieść dobre efekty stującym je emocjonalnie rodzicem.

terapeutyczne i to dla wszystkich jej człon-

C. Psychoterapia grupowa

ków. Wymaga to odpowiedniego przygo-

dla ofiar przemocy

towania terapeutów rodzinnych, ich du-

żego doświadczenia oraz wyczulenia na

W sytuacji kryzysu, w jakim znajduje

sprawy związane z odpowiedzialnością.

się człowiek doznający przemocy, niekwe-Na podstawie własnych doświadczeń

stionowana jest rola wsparcia społecznego.

Zespół Leczenia Domowego opracował

Takie wsparcie może dawać grupa osób

model terapii z rodziną z przemocą. Po raz z podobnymi doświadczeniami.

pierwszy był on prezentowany w „Psycho-Grupy wsparcia dla ofiar przemocy

terapii” (de Barbaro i in. 2001), a następnie mają różny charakter: mogą być otwarte dyskutowany w gronie specjalistów i we-i mało ustrukturowane, nastawione na

ryfikowany w trakcie pracy z rodzinami.

odreagowanie i radzenie sobie z nega-

Przedstawimy go, analizując kolejne eta-tywnymi uczuciami, mogą zawierać ele-

py pracy terapeutycznej i równocześnie menty psychoedukacji, być skoncentro-akcentując trudności i dylematy terapeu-wane na uczeniu radzenia sobie w życiu.

tów związane z obciążeniami i ogranicze-Wszystkie one nastawione są na wzajemne niami postępowania.

wsparcie w grupie, w której uczestnictwo daje poczucie bezpieczeństwa, zmniejsza I etap – nawiązanie kontaktu z rodziną izolację, pomaga odbudować więzi z in-Celem tego etapu jest:

nymi. Grupy wsparcia powinny być pro-

wadzone przez profesjonalistów.

a) wzajemne poznanie się rodziny i te-

Grupy terapeutyczne – oprócz tych ce-rapeutów,

lów, jakie mają grupy wsparcia – stanowią b) wytworzenie wewnętrznej motywacji

miejsce do przepracowania objawów zabu-u członków rodziny,

rzeń pourazowych. Powinny być zamknię-

c) wprowadzenie wątpliwości odnośnie

te, zaś zajęcia w nich ustrukturowane.

silnego przeświadczenia członków

Ofiara powinna być gotowa do rekonstrukcji rodziny, że zmiana destruktywnej

historii urazu w grupie, w której toczy się sytuacji jest niemożliwa.

praca nad przekształcaniem traumatycz-

Podstawową metodą na tym etapie jest

nych wspomnień (Herman 1999). Kolejnym prowadzenie rozmów w taki sposób, aby

etapem leczenia jest odbudowanie związ-rodzina uznała, że terapeuci chcą wszystków i projektowanie swojej przyszłości.

kich poznać, wysłuchać, zrozumieć i pomóc.

D. Terapia rodzinna rodziny z przemocą Zasadniczą trudność stanowić może wytwo-Jest to metoda budząca szereg wątpli-

rzenie „wewnętrznej motywacji” u członków wości zarówno z powodów praktycz-rodziny do zmiany. W terapii rodzinnej nych, jak i etycznych. Jednym z istotnych zazwyczaj istnieje wspólny cel terapeuty problemów jest trudność zachowania neu-i pacjenta (tym pacjentem jest rodzina), 4

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą którym jest ustąpienie objawów. Jeżeli za terapeutom przypadki stosowania prze-główny objaw czy dysfunkcję systemu romocy. Na podstawie tych informacji oraz dzinnego potraktujemy przemoc, to nie

bezpośrednich rozmów i obserwacji, te-

zawsze motywacja do zaprzestania jej

rapeuci każdorazowo ustalają, czy terastosowania będzie jednoznaczna. Takie włapia daje pozytywne efekty, czy też należy śnie rodziny często kieruje do terapii sąd.

ją przerwać i przekazać sprawę organom Oznacza to dla nich sytuację przymuso-

ścigania. Trzeba się liczyć tutaj z przekła-wego leczenia. Rodzi to dylemat: czy psycho-maniami i dążeniem rodziny do utrzyma-

terapia pod przymusem, czyli z motywacji nia status quo ze strachu przed sprawcą,

„zewnętrznej” (nakazu, strachu przed karą), a równocześnie przed rozpadem. Dlatego może być skuteczna, a więc czy w ogóle terapeuci powinni mieć ograniczony stopień powinna być podejmowana? Czy to działanie zaufania do relacji członków rodziny. Ta w ogóle można nazwać psychoterapią?

ostatnia kwestia stanowi poważny dylemat Jeśli odpowiemy pozytywnie na to pyta-dla psychoterapeutów, którzy nie mogą

nie, to stajemy przed psychoterapeutycznym pozostać neutralni w sytuacji nawrotu

zadaniem „uwewnętrznienia” tej moty-

zachowań przemocowych w rodzinie.

wacji, przyjęcia jej jako własnej przez cały system rodzinny, w tym również przez

II etap – opisanie problemu rodziny sprawcę przemocy. Powinien on potrak-Celem tego etapu jest stworzenie wiarytować terapię rodziny jako taką, która jest godnego, dokładnego, szczegółowego opisu też jego wyborem. Stanie się to wtedy, zajść związanych z przemocą zarówno

gdy uzna, że psychoterapia leży w jego przeszłych, jak i aktualnych, gdyż:

interesie. Jeżeli do tego nie dojdzie, efek-a) samo podzielenie się doznaną krzywdą ty leczenia nie będą trwałe. Rodzina nie zazwyczaj przynosi ulgę;

dokona zmiany mechanizmów radzenia

b) stanowi akt zarejestrowania przemocy, sobie w sytuacjach trudnych na takie,

a drobiazgowość opisu nadaje rangę

które będą pozbawione przemocy.

temu, co jest opisywane;

Zanim przejdziemy do następnych eta-

pów niezbędne jest, aby pierwszy etap te-c) poprzez szczegółowy opis dociera się do rapii – etap pracy nad motywacją do zmiany różnych informacji, które mogłyby ni-

– zakończyć z dobrym efektem. Do tego

gdy nie zostać przekazane, a są ważne; etapu należy też diagnoza gotowości do d) osoby poszkodowane, np. dzieci, mo-zmiany w zakresie ustalenia stopnia zgody gą mieć uczucie, że ktoś spoza rodzi-każdego z członków rodziny na to, aby za-ny wie co się w niej się działo, jaka

chowania przemocowe trwały nadal. Jeśli krzywda je spotykała. Osoba stosują-

ta zgoda jest znaczna, trudno będzie dopro-ca przemoc wie, że to, co robiła, zo-

wadzić do współpracy nad ich wyeliminostało ujawnione i należycie oświetlo-

waniem. Ważne jest, aby rodzina przyjęła ne, oraz że otwarta rozmowa na ten

jako warunek konieczny, że współpraca

temat będzie kontynuowana;

terapeutyczna oznacza brak zgody na prze-e) w ten sposób zostaje przełamane tabu, moc. Chodzi o to, aby terapeuci nie pełnili że przemoc jest problemem wstydli-roli „dra Homeostata”, czyli łagodząc tylko wym i trzeba o niej milczeć, oraz że

skutki przemocy, w istocie nie stanowili mówienie o sprawach drastycznych

czegoś w rodzaju systemu podtrzymującego

„przy dzieciach” im szkodzi;

dotychczasowe patologiczne zachowania

f)

zostaje opisany impas rodziny, bez-

rodziny. Dlatego należy w rodzinie ustalić, radność jej członków, wieloletnie to-kto jest najbardziej zdeterminowany i stano-lerowanie zachowań agresywnych

wi najsilniejszą opozycję wobec przemo-oraz niekiedy ogromnie złożone lub

cy, pełniąc rolę „strażnika” zgłaszającego nieodwracalne następstwa.

5

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą To, co jest istotne na tym etapie, to

rodzinę, a w szczególności przez sprawcę: prowadzenie rozmów w taki sposób, aby

a) oceny przemocy jako zachowań szko-

można było w nich poruszać trudne dla

dliwych i niedopuszczalnych;

rodziny sprawy. Terapeuta musi być

b)

założenia, że zachowania związane

prawdziwie gotów usłyszeć różne dra-

ze stosowaniem przemocy nie pole-

styczne historie, a członkowie rodziny gają na utracie kontroli, lecz prze-powinni tę gotowość odczuwać.

ciwnie – są formą sprawowania sku-

Specyfika rozmowy terapeutycznej pole-

tecznej kontroli. Osoba stosująca

ga na tym, że terapeuci posługują się jasnym przemoc powinna przyjąć do wiado-językiem do opisu zachowań agresywnych, mości, że są to działania świadome,

unikając z jednej strony nadmiernej dosad-

że posiada kontrolę nad swoimi im-

ności, z drugiej zaś eufemizmów. Powinno pulsami i potrafi w różnych innych

dojść do wysłuchania relacji członków

sytuacjach zachować się nie agre-

rodziny w obecności osoby, która tę przemoc sywnie;

stosuje. Należy dążyć do jasnego określenia na czym to konkretnie polega, jakie są jej c) warunku koniecznego, że dalsza te-formy, nasilenie, częstotliwość, wobec rapia jest możliwa jedynie wówczas,

kogo jest stosowana. Powinny powstać

gdy przemoc w rodzinie ustanie.

opisy konkretnych zachowań, bez unikania W istocie dopiero po przyjęciu przez

przedstawiania drastycznych faktów. Uni-uczestników terapii powyższych założeń kanie drastyczności może wynikać z de-jest możliwe kontynuowanie terapii w kie-klarowanej potrzeby (członków rodziny

runku głębszych zmian zarówno w syste-

lub terapeutów) „oszczędzenia” dzieci, mie rodzinnym, jak też w świadomości

aby nie przeżywały znów traumatycz-

poszczególnych podsystemów (współ-

nych wydarzeń, a naprawdę wynika najczę-

małżonków, dzieci, innych członków ro-

ściej z chęci oszczędzenia wstydu spraw-dziny). Niestety, praktyka pokazuje, że po cy, lub po prostu z lęku przed karą sądo-okresie „poprawy” właśnie na tym etapie wą. Działa tu czasem nieświadomy mecha-pracy terapeutycznej może dojść do załanizm obronny: to o czym się nie mówi, nie mania motywacji do zmiany i wycofania

miało miejsca, można to wyrzucić z pa-

z terapii pod pozorem tego, że przemoc mięci. Jest to również często dążenie do ustała lub wręcz do jej powrotu.

poprawienia obrazu rodziny przez pod-

Trzeba pamiętać, że przemoc w rodzinie trzymywanie tajemnic rodzinnych.

często idzie w parze z uzależnieniem od Terapeuci przyjmują inną strategię.

alkoholu, z podobnymi wzorcami z prze-

Aby coś się skończyło, trzeba do tego

szłości, z trudnościami socjalnymi, biedą, wrócić, omówić to, przeżyć raz jeszcze, bezrobociem, niskim statusem społecznym, zrozumieć to w inny, niż dotychczas sposób, związaną z tym izolacją dzieci. Dlatego ale zgodny z jawną rzeczywistością i do-często same rozmowy nie wystarczą. Tera-piero wtedy zamknąć. Tajemnice rodzin-

peuci podejmują niekiedy działania inter-ne nie sprzyjają odrzuceniu zachowań

wencyjne, które wprawdzie mogą być

destrukcyjnych i krzywdzących, lecz raczej nadmierną ingerencją w życie rodziny,

je chronią. Stąd konieczność prowadze-

ale których zaniechanie byłoby znacznie nia szeregu rozmów opisujących konkret-poważniejszym błędem. Wymaga to wydol-

ne sytuacje w rodzinie. Nawet wówczas, ności zespołu terapeutycznego do współpra-gdy budzi to silny opór członków rodziny. cy z sądem i innymi instytucjami. Rodzina musi mieć pewność, że terapeuci są

III etap – uzgadnianie warunków terapii gotowi poinformować sąd w sytuacji, gdy rodzinnej

znów dojdzie do przestępstwa, jakim jest Celem tego etapu jest przyjęcie przez

znęcanie się nad drugim człowiekiem.

6

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą IV etap – kontynuowanie terapii

na głębszym poziomie

Celem etapu jest pogłębienie omawia-

gotowe jej przebaczyć i kochać ją.

nych problemów poprzez:

Jest to silnie korektywne doświad-

czenie dla sprawcy przemocy.

a) analizowanie przeszłości rodziny, wzorców generacyjnych, osobistych do-

Celem terapii rodzinnej w ogóle, a w ro-

świadczeń rodziców, ich relacji mał-

dzinach z przemocą w szczególności, jest żeńskiej. Niejednokrotnie ich wła-wytworzenie nawyku w rodzinie do pro-

sna historia, historia dorosłego życia wadzenia szczególnego rodzaju rozmo-była „rozbita” gniewem, wrogością,

wy, w której:

poniżaniem, biciem i zaniedbaniem;

a) opinie wszystkich członków rodziny

b) powrót do weryfikacji „zgody” człon-są szanowane;

ków rodziny na przemoc, podtrzymy-

b) osoba, która mówi jest słuchana i inni wania przez rodzinę przekazu o „bez-starają się ją rozumieć;

silności” wobec agresora. Terapeuta

c) wypowiadane są zdania, których dotąd musi uważać, aby samemu nie ulec si-wypowiedzieć nie było wolno;

le przekazu o bezsilności, ponieważ

zmiana tego stereotypu myślenia jest

d) dzieci zostają dopuszczone do głosu, podstawą zmiany w rodzinie. Jeśli

wysłuchane i nic im nie grozi, jeśli

się go przyjmie, uznaje się, że bezsilni powiedzą to, co myślą. Uczą się wyra-rodzice nie ponoszą odpowiedzial-

żać wprost swoje odczucia, a nie po-

ności za sytuację i że dzieci muszą

przez chorobowe symptomy;

przyjąć swoją rolę – rolę ich ofiar;

e) dzieci przestają być jedynie obiektami c) omówienie korzyści, jakie przynosi

do odreagowywania napięć;

ofierze (najczęściej jest nią kobieta) f)

prezentowane są różnice zdań pomię-

rola ofiary;

dzy członkami rodziny, ale nie przera-

d) ukazywanie mechanizmu, w jaki

dzają się one w agresywny konflikt.

sposób rodzice wikłają swoje dzieci

Jest oczywiste, że wyżej wymienione

w to, aby stanowiły ich „drużynę”

cele są tym trudniejsze do uzyskania, im we wzajemnej walce, której wcale

bardziej utrwalone były dotychczasowe

nie chcą zakończyć;

wzorce relacji i komunikacji. Jednym

e) uświadomienie, w jaki sposób przej-

z nich jest poczucie bezsilności i łatwości mowana przez dzieci odpowiedzial-poddawania się bezradności oraz szuka-

ność za bezpieczeństwo matki i ist-

nia oparcia w systemie pomagania. Sys-

nienie rodziny jako całości zmienia

tem terapeutyczny może się czuć przecią-

ich widzenie świata;

żony pojawiającą się w tym etapie fru-

f)

podtrzymywanie zmiany w zacho-

stracją, gdy nie ma widocznych efektów waniu osoby stosującej przemoc.

w stosunku do wkładu pracy terapeutycz-Osoba, która do tej pory kojarzyła

nej. Musi bronić się sam przed poczu-

się raczej z działaniem, rozkazem,

ciem bezsilności. W tej fazie terapii po-terrorem i strachem zaczyna mówić

mocna jest superwizja, zdystansowanie

o sobie, odsłaniając tym samym

się do problemu, poczucie humoru.

„ludzkie oblicze”. Może to spowodo-

V etap – towarzyszenie rodzinie

wać, że zostanie inaczej odebrana

w poszukiwaniu nowych rozwiązań

i potraktowana przez innych. Ma

szansę się dowiedzieć, że pomimo

Celem tego etapu jest praca nad znalezie-doznanych krzywd, osoby bliskie są

niem i utrwaleniem nowych wzorów relacji, 7

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą gdy ustanie przemoc. Materiałem do pra-np. odwykowe lub psychiatryczne. Uwzględ-cy w tej fazie jest znów omawianie bieżą-

nienie tego jest bardzo istotne w pracy cej sytuacji w rodzinie. Trudna zmiana, z całym systemem rodzinnym. To, co może którą podejmują członkowie rodziny, po-znów być frustrujące dla terapeutów, to do-winna być odpowiednio wspierana i gra-

strzeżenie tego, iż nie zdołali „wyleczyć”

tyfikowana. Nie uporanie się z nią grozi wszystkich zaburzeń istniejących w systemie ryzykiem powrotu do poczucia impasu,

rodzinnym i jego podsystemach. Szczegól-bezsilności i frustracji, która znów może nie zaś frustrujące może okazać się, że po szukać ujścia w agresywnych zachowa-ustaniu przemocy rodzina często odsłania niach. Może zaistnieć sytuacja, gdy nie inne problemy wymagające pracy nad nimi, dojdzie do wytworzenia nowych wzorów

nie zawsze okazując do tego gotowość.

relacji, co spowoduje rozpad rodziny. Po-VI etap – zakończenie terapii

szczególne jej podsystemy będą wtedy po-trzebowały innej pomocy terapeutycznej.

W tej fazie pracy może dojść do rozstania Niekiedy w trakcie terapii rodzinnej jeden z rodziną lub przeformułowania celu dal-z jej członków zgłasza się na własne leczenie, szych spotkań terapeutycznych.

Podsumowanie

Wszystkie wymienione sposoby terapii

nie, a nie czekanie na jej skutki w postaci wobec ofiar przemocy dążą do odbudowa-objawów psychopatologicznych u ofiar oraz nia poczucia bezpieczeństwa tych osób

izolacji sprawców przez wymiar sprawie-i poczucia kontroli, dzięki czemu odzyskują dliwości. Zmienia to pozycję psychotera-one poczucie własnej wartości i pozbywają peuty na bardziej aktywną i zaangażowaną się dotkliwych objawów. Jednak nieuchron-w proces przeciwdziałania przemocy. Jest ne w terapii jest przejście przez etap ana-to prawdziwe wyzwanie dla współcze-

lizy doświadczeń urazowych po to, aby się snej psychoterapii, która szuka nowych od nich uwolnić. Dopiero wtedy możliwe metod postępowania w sytuacji przemocy jest zbudowanie satysfakcjonujących relacji w rodzinie. Napotyka ona przy tym szereg społecznych. W sytuacji systemowej tera-utrudnień, wynikających zarówno z natu-pii rodziny z przemocą dzieje się to w ro-ralnych ograniczeń stosowania psychote-dzinie, która ma szansę dokonać zmiany rapii, jak też z uprzedzeń, które towarzyszą będącej przekonstruowaniem wzorców

specjalistom zajmującym się leczeniem

przekazywanych następnemu pokoleniu.

zaburzeń bez uwzględnienia kontekstu

Kluczowe wydaje się wypracowanie

ich występowania. Wydaje się, że podej-sposobów terapeutycznego postępowania

ście systemowe może być przezwycięże-

w fazie rozpoznawania przemocy w rodzi-niem wielu dylematów terapeutycznych.

Bibliografia

Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A. (2000), Przemoc w rodzinie – interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Barbaro de B. (1994), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Barbaro de M. i in. (2001), Specyfika systemowej terapii rodziny z przemocą, „Psychoterapia” nr 4 (119).

Bielawska-Batorowicz E., Golińska L. (1997), Przemoc w rodzinie, w: D. Kubacka-Jasie-cka, A. Lipowska-Teutsch, Wobec przemocy, Wydawnictwo All, Kraków.

8

Izdebski, Szaszkiewicz / Terapia systemowa rodziny z przemocą Frączek A., red. (1986), Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Ossolineum, Wrocław.

Glaser D., Frosh S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystywane, PZWL, Warszawa.

Herman J.L. (1999), Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Lipowska-Teutsch A. (1998), Wychować, wyleczyć, wyzwolić, PARPA, Warszawa.

Mazur J. (2002), Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Wydawnictwo Akademickie

„Żak”, Warszawa.

Piekarska A. (1994), Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psy-chologiczne uwarunkowania, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa.

Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Strelau J., red. (2000), Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

9