Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu - filozofowie, szkoły, prądy filozoficzne
Wyraz filozofia pochodzi od dwóch słów: phileo (lubię) i sophia (mądrość). W
starożytności termin ten oznaczał całokształt wiedzy racjonalnej. Filozofia grecka zaczęła się
rozwijać w VI w. p.n.e., natomiast jej największy rozkwit przypada na V i IV w. p.n.e.
Największy rozwój filozofii rzymskiej natomiast to okres II i I w. p.n.e.
Filozofowie próbowali odpowiedzieć na pytania dotyczące powstawania świata i jego
rozwoju. Nie odwoływali się do religijnych pojęć czy opowieści. Otaczający świat próbowali
interpretować za pomocą rozumu i logicznego myślenia. Demokratyczna struktura i stosunki
panujące w Grecji - otwartość na świat i rozwój myśli - doprowadziły do tego, że właśnie tam
działali filozofowie i rozwinęła się filozofia. Filozofowie antyczni podzielili swą naukę na
trzy działy: metafizykę (naukę o bycie), logikę (naukę o sposobach panowania i dowodzenia),
etykę (naukę o wartościach). Do najwybitniejszych filozofów tego okresu należeli:
- Tales z Miletu (ok. VII/VI w. p.n.e.), pierwszy z tzw. filozofów jońskich. Był pod
wpływem dawnych mitów i wiedzy Wschodu, znał astronomię. Twierdził, że wszystko
powstało z wody i właśnie woda jest zasadniczą materią i początkiem wszystkich rzeczy,
także ziemi.
- Anaksymenes (VI w. p.n.e.) filozof joński. Według niego podstawowym elementem świata
było powietrze. W zależności od tego, czy było ono rozrzedzone czy zagęszczone powstaje
ogień, woda, ziemia czy człowiek.
- Heraklit z Efezu (II poł. VI w. p.n.e.) filozof joński. Jako pierwszy zajął się człowiekiem.
Za cel filozofii uważał poznanie świata przez zgłębienie duszy ludzkiej. Według niego
podstawowym elementem świata miał być ogień.
Jońska filozofia przyrody to tradycyjna nazwa całokształtu poglądów, głoszonych
przez filozofów z pierwszej filozoficznej szkoły starożytnej Grecji, działającej w VI-IV w.
p.n.e. w Jonii. Jej przedstawiciele wyjaśniali początek świata i jego naturę za pomocą
czynników naturalnych, takich jak woda, ogień, powietrze. Dowodzili, że świat ustawicznie
się zmienia („panta rei”-wszystko płynie).
- Pitagoras z Samos (VI w. p.n.e.) wyznawał idealistyczny kierunek filozofii. Głosił naukę o
wędrówce dusz (metempsychozie) i ich udoskonalaniu się. Szczególny nacisk kładł na
matematykę. Wyobrażał sobie ziemię i inne ciała niebieskie jako mające kształt kuli -
najdoskonalszej figury geometrycznej.
- Ksenofont z Miletu (VI/V w. p.n.e.) głosił naukę o wyższości mądrości (sofia) nad
wszystkim. Według niego świat jest wieczny i niezmienny. Jego nauki rozwijali uczniowie i
tzw. szkoła eleatów.
-Epikur z Samos (IV/III w. p.n.e.) uznany za twórcę epikureizmu. Interesował się on przede
wszystkim kategorią szczęścia widząc w nim największe dobro człowieka. Epikur starał się
również uwolnić ludzi od obawy przed śmiercią. Uważał, że dusza jest zniszczalna, a wiara w
nieśmiertelność to tylko złudzenie: „największe zło, śmierć nie dotyczy nas ani trochę, gdyż
póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć nie ma nas”.
-Zenon z Kition (IV/III w. p.n.e.) był twórcą stoicyzmu. Najważniejsze według niego
wartości to ład, harmonia, umiarkowanie, spokój, opanowanie i rozum. Należy więc żyć w
zgodzie z naturą i prawami wszechświata, nie uleganie namiętnościom, wybieranie zawsze
cnoty i dobra, a nie rozkoszy.
- Sokrates (koniec V w. p.n.e.) głosił pogląd o istnieniu absolutnego dobra, a poznawanie go i
dążenie do niego to zadanie człowieka myślącego. Swoich poglądów nie spisał, ale nauczał
prowadząc dyskusje na ulicach Aten. Uważa się go za twórcę etyki (nauki o moralności,
zajmującej się ustalaniem tego, co moralnie dobre, a co złe). Za największą wartość uważał
cnotę, która oznaczała sprawiedliwość, odwagę, szlachetność, prawdomówność, panowanie
nad swoimi uczuciami, mądrość. Twierdził, że cnota zapewnia człowiekowi szczęście.
Przeciwstawiał jej dobra materialne, zaszczyty, urodę, siłę jako dobra nietrwałe. W 399 r.
p.n.e. wytoczono mu proces oskarżając o to, że nie uznawał państwa, kultur religijnych i „psuł
młodzież”, skazany na śmierć przez otrucie cykutą.
-Platon (V/IV w. p.n.e.,) był uczniem Sokratesa. Uważany za jednego z największych
filozofów w dziejach ludzkości głosił naukę o ideach i ich odbiciach w rzeczach
materialnych, nieśmiertelnej i niematerialnej duszy, poznaniu rozumowym i zmysłowym,
cnotach-mądrości, męstwie, panowaniu nad sobą, radości, która jest połączeniem piękna,
wiedzy, harmonijnego życia. Reprezentował kierunek filozoficzny zwany idealizmem
(kierunek przeciw-stawiany materializmowi, jego podstawowym założeniem jest teza o
pierwotności ducha i wtórności materii). Jego idealizm obiektywny zyskał miano platonizmu.
Uważał, że istnieją gdzieś idee-wzory, a nasz świat jest ich niedoskonałym obiciem. Stworzył
utopijną teorię ustroju państwa totalitarnego (ściśle wyznaczającego funkcje społeczeństwa).
Pozostawił po sobie dwa dzieła: „Obronę Sokratesa” i „Ucztę”. Nauczał w gaju Akademosa
(powstała od tego nazwa Akademii).
- Arystoteles (IV w. p.n.e.) początkowo był wiernym uczniem Platona, ale już za życia
mistrza wystąpił przeciw niemu. Rozwinął logikę. Świat według Arystotelesa jest wieczny.
Odbywa się w nim proces przyczynowo i celowo powiązanych zdarzeń. Tylko jego pierwsze
ogniwo nie jest tej samej natury co reszta. Musi zatem istnieć pierwsza przyczyna, która jest
niezależna i pierwsza. Zbliżył się w swoich poglądach do uznania jednego Boga. Głosił naukę
o najwyższym dobru-doskonałości jednostki, stworzył fundamenty prawie każdej nauki.
Założył szkolę filozoficzną w Atenach. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody
badań przyrodoznawczych. Stworzył naukę o państwie. Był twórcą „Poetyki” - znanej
rozprawy o literaturze, prawach rządzących się poszczególnymi rodzajami i gatunkami
literackimi. Nauki głosił w ogrodach Likejonu (stąd nazwa liceum).
- Cyceron (II/I w. p.n.e.) rzymski mówca i filozof, konsul i radca stanu. Pisał mowy sądowe,
polityczne, pisma retoryczne (teoria i sztuka wymowy), np. „Orator”, „Brutus”, rozprawy
filozoficzne, np. „O naturze bogów”, „O powinnościach”.
- Seneka (I w. p.n.e./I w. n.e.) rzymski poeta i filozof, pisał m.in. filozoficzne „Dialogi”,
„Listy moralne” w duchu późnego stoicyzmu. Uważał on życie szczęśliwe jako zgodne z
naturą człowieka, to jest dążące do czynienia dobra i odrzucenia wszelkiego zła.
Najpopularniejsze dzieło rozprawa „O życiu szczęśliwym”.
- Marek Aureliusz (II w. n.e.) cesarz rzymski i filozof, pisał rozprawy filozoficzne, szerzył
filozofię stoicką, zwany był „filozofem na tronie”. Nienawidził wojen, rządy sprawował z
niechęcią, uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. Autor „Rozmyślań”, powstałych jako
pamiętnik spisany na jednej wypraw wojennych.
Główne szkoły i prądy filozoficzne stworzone zostały przez Greków w VI i V w. p.n.e.
Należą do nich m.in.:
- Cynicy - grecka szkoła filozoficzna (IV w. p.n.e.-IV w. n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty
jako życia zgodnego z naturą, ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego
żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm, praw i autorytetów. Założył ją Antystenes z
Aten. Cynizm - to postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów
uznawanych w danej grupie. Brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm.
- Epikurejczycy - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura, który uznawał za cel życia
rozważne dążenie do przyjemności. Epikureizm to filozofia szczęśliwego życia jako
tożsamego z życiem moralnym.Warunkiem wystarczającym do poczucia szczęścia jest brak
cierpień. Epikurejczycy odrzucali wiarę w siły pozaziemskie, głosili pochwałę życia na ziemi.
Późną i skrajną odmianą epikureizmu jest hedonizm (gr. hedone-rozkosz), stworzony przez
Arystypa z Cyreny (VI/V w. p.n.e.), uznającego rozkosz cielesną za najważniejszą i jedyną
formę szczęścia. Hedoniści główny cel życia widzieli w osiąganiu przyjemności.
- Stoicy - grecka szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (IV/III w. p.n.e.). Stoicy
zajmowali się głównie problematyką etyczną. Wysoko cenili zachowanie wewnętrznego
spokoju, hartu, opanowania. Głosili życie zgodne z zasadami rozumu. W filozofii przyrody
głosili materializm. W logice stworzyli rachunek zadań. Stoicyzm - to postawa życiowa
polegająca na zachowaniu spokoju, hartu ducha, opanowaniu w trudnych sytuacjach.
Człowiek powinien ze stoickim spokojem znosić życiowe niepowodzenia.
- Sofiści - to nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego, działający w
Atenach w V/IV w. p.n.e.) poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki. Sofiści
reprezentowali poglądy demokratyczne i wolnomyślicielskie. Uczyli za pieniądze. Zajmowali
się logiką, analizą języka, polityką. Głosili poglądy relatywizmu (wszystko względne, każdy
prawdę
widzi inaczej), sensualizmu (poznanie za pośrednictwem zmysłów) i
konwencjonalizm (normy i zasady to wynik umowy społecznej). W swojej nauce ośrodkiem
zainteresowania uczynili człowieka, uznawanego za miarę wszechrzeczy. Głowni
przedstawiciele to Gorgiasz z Leontinoj i Protagoras z Abdery. Sofista - to człowiek
świadomie posługujący się fałszywymi przesłankami, dowodzący nieprawdziwych tez za
pomocą fałszywych argumentów.
- Sceptycy - to grupa greckich filozofów zachowująca dystans wobec wszelkich zjawisk.
Sceptycy zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymanie się od
sądów. To ostatni z wielkich obozów filozoficznych epoki hellenistycznej. Sceptycyzm - to
stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i nieuzasadnionej w
metodologii, postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych, przyjmowanych jedynie na
podstawie autorytetu. W znaczeniu potocznym, sceptyczny jest człowiek, który nie uznaje
ogólnie przy-jętych wierzeń i prawd, ograniczając się do obserwacji, rezygnując z osądzania
pewnych zjawisk i teorii.
Utworzone przez Greków systemy filozoficzne stały się podstawą filozofii europejskiej.