Ryzyko bankowe.
Prowadząc
działalność
gospodarczą
zawsze
istnieje
ryzyko
w
mniejszym
lub w większym stopniu przy podejmowaniu decyzji. W działalności bankowej ryzyko regulowane
jest normami ostrożnościowymi oraz szczegółowymi uregulowaniami prawnymi o zasięgu nie tylko
krajowym, ale i międzynarodowym (dyrektywy unijne, zalecenia Komitetu Bazylejskiego). W banku
ryzyko przyjmuje głównie negatywną formę, co wynika z nastawienia tej instytucji na działalność kredytową.
Póki
co
nie
ma
jednego
powszechnie
uznawanego
pojęcia
ryzyka
bankowego,
np. Iwanicz-Drozdowska określa ryzyko działalności bankowej jako zagrożenie określonych przez
bank celów, np. zapewnienie bezpieczeństwa działania i optymalizacji zysku1.
Istnieje
wiele
klasyfikacji
ryzyka
bankowego.
Wiele
rodzajów
ryzyka
powstało
w ostatnich kilkunastu latach z powodu nasilenia się konkurencji, rozwoju instrumentów
i rynków finansowych. Wg K. Jajugi w działalności bankowej wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje
ryzyka:
finansowe
i
operacyjne.
Na
uwagę
zasługują
szczególnie
te rodzaje ryzyka, które są powiązane z praktyką bankową. Klasyfikację ryzyka finansowego
przedstawia rysunek 1.
Rysunek 1. Podział ryzyka finansowego
Ryzyko finansowe
Ryzyko struktury
Ryzyko
aktywów i
Ryzyko rynkowe
kredytowe
pasywów
Źródło: K. Jajuga, Zarządzanie ryzykiem, wyd. PWN, Warszawa 2009, s. 174.
Ryzyko kredytowe jest to główny rodzaj ryzyka bankowego. Odnosi się zarówno do podmiotu jak i przedmiotu
transakcji.
Należy
do
grupy
strategicznych
ze
względu
na procentowy udział zaangażowania kredytowego w całości działalności banku. Ryzyko kredytowe
związane jest z niebezpieczeństwem poniesienia strat z powodu niewywiązania się kredytobiorcy z umowy, tj. nieterminowej spłaty, bądź niespłacenia kredytu. Wyróżnia się ryzyko2:
• całego portfela kredytowego - łączy ryzyko wszystkich kredytów i stopień zależności wśród
poszczególnych kredytów,
• pojedynczego kredytu - określa wysokość straty w wyniku niespłacenia konkretnego kredytu.
Prawidłowe rozpoznawanie zagrożeń i dobre prowadzenie polityki kredytowej wpływa na
konkurencyjność banku.
Ryzyko struktury aktywów i pasywów dzieli się na:
• ryzyko stopy procentowej księgi głównej,
• ryzyko płynności finansowej,
1 M. Iwanicz-Drozdowska, Zarządzanie finansowe bankiem, wyd. PWE, Warszawa 2005, s. 126.
2 W. Żółtkowski, Zarządzanie ryzykiem bankowym w praktyce, wyd. CEDEWU, Warszawa 2007, s. 24.
Ryzyko stopy procentowej powstaje z niedopasowania terminów zakończenia transakcji pomiędzy
wymagalnymi pasywami, a zapadającymi aktywami, bądź w wyniku przeszacowania oprocentowania.
Ryzyko inwestycji powstaje wskutek spadku rentowności papierów wartościowych wchodzących w
skład księgi bankowej (inwestycje długoterminowe), z powodu pogorszenia się kondycji emitenta. W
wyniku
czego
nie
zostają
wypłacone
dywidendy,
w przypadku posiadanych udziałów w firmach. Największe znaczenie dla banku mają inwestycje w obligacje, gdyż w przypadku bankructwa emitenta ryzyko pokrywa całość zainwestowanego kapitału.
Płynność finansowa banku jest to zdolność do natychmiastowego pokrycia bieżącymi środkami
wymagalnych depozytów, akcji kredytowych, a także niewymagalnych depozytów zlikwidowanych
przed upływem terminu.
Ryzyko rynkowe jest kolejnym podstawowym ryzykiem w działalności banku. Związane jest ze
zmienną
sytuacją
rynkową,
tzn.
wahaniem
stóp
procentowych,
cen aktywów, zmiennością cen oraz płynnością rynku. Ryzyko rynkowe szczególnie dotyczy portfela
aktywów, które są nabywane w celu ich sprzedaży. Ryzyko rynkowe mierzy obliczając zmiany
wartości
aktywów
w
chwili
ich
sprzedaży
w
określonym
czasie,
przy nowych zmienionych cenach. Chodzi o czas jaki jest potrzebny do zdobycia określonego towaru
lub instrumentu finansowego Zgodnie z klasyfikacją Komitetu Bazylejskiego w ramach ryzyka
rynkowego wyróżnia się:
• ryzyko kursów walutowych,
• ryzyko cen towarów,
• ryzyko zmiany papierów wartościowych.
Ryzyko
kursów
walutowych
związane
jest
ze
stratą
jaką
bank
może
ponieść
w wyniku zmiany kursów walutowych. Jeżeli bank prowadzi prawidłową politykę zarządzania walutą
obcą,
zmiana
kursu
może
być
pozytywnym
skutkiem
dla
banku.
Do oceny ryzyka walutowego stosuje się metodę otwartych pozycji- jest to różnica pomiędzy
zgodzonymi aktywami i pasywami netto. W skład tej metody zalicza się3:
• ryzyko konwersji, które wynika z różnic wartości aktywów i pasywów w walucie obcej
przeliczonych w walucie krajowej,
• ekonomiczne ryzyko zmiany kursu walutowego odnosi się do wyrażonych
w walutach obcych prognozowanych strumieni płatność,
• ryzyko
transakcyjne,
które
wynika
z
różnic
pomiędzy
rzeczywistym,
a oczekiwanym kursem walutowym.
Ryzyko cen towarów dotyczy transakcji pochodnych, podejmowanych przez banki, których
przedmiotem są towary o zmieniającej się cenie w czasie. Ryzyko cen towarów występuje w bankach,
w których znacząca jest skala działalności rynkowej.
Ryzyko zmiany papierów wartościowych dotyczy:
• zmian wartości dłużnych papierów wartościowych, związanych z poziomem oprocentowania i
kondycją finansową emitenta,
• zmian kursów giełdowych kapitałowych papierów wartościowych.
Druga grupa ryzyka w działalności bankowej to tzn. ryzyko operacyjne. Ryzyko operacyjne obejmuje
analizę obszarów w banku, przez które osiąga potencjalne straty spowodowane wadliwym działaniem
systemów informatycznych, niekompetencją pracowników bądź ich złą wolę, złą organizacją pracy i
3 M. Marcinkowska, Wartość banku. Kreowanie wartości i pomiar wyników działalności banku, wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003, s. 206.
niefunkcjonalną strukturą organizacyjną. Jest to ryzyko obejmujące zarówno obszar sprawności techniki, jak i prawidłowe funkcjonowanie działalności ludzi.
Ryzyko operacyjne dzieli się na ryzyko o charakterze4:
• organizacyjnym, wynikającym ze złej struktury organizacyjnej, planowania, księgowości,
kontroli wewnętrznej,
• personalnym, związane jest niekompetencją personelu, niezamierzonymi lub celowymi
działaniami na szkodę banku, dostępnością kadry,
• rzeczowo-technicznym, związane z urządzeniami technicznymi i niewłaściwym
funkcjonowaniem systemów informatycznych, błędach w oprogramowaniu,
• losowym i materialnym, spowodowane zdarzeniami naturalnymi.
Współczynnik wypłacalności.
Podstawę prawną do pozycjonowania ryzyka banku oraz obliczania współczynnika wypłacalności
stanowi Uchwała KNF nr 76/2010 z 10.03.2010r. , zmieniona uchwałą nr 307/2012 z 20.11.2012r.
Istotne są też przepisy prawa bankowego, które nakładają na banki obowiązek utrzymania
współczynnika wypłacalności na określonym poziomie. Art. 128 ust. 3 Ustawy Prawo Bankowe z
dnia 29 sierpnia 1997 roku określa między innymi, że „Bank jest zobowiązany utrzymywać
współczynnik wypłacalności na poziomie co najmniej 8%, a bank rozpoczynający działalność
operacyjną na poziomie co najmniej 15% przez pierwsze 12 miesięcy działalności, a przez następne 12
miesięcy działalności – co najmniej 12%.”
Bank zobowiązany do sporządzania skonsolidowanego sprawozdania finansowego, niezależnie od
obowiązku przestrzegania normy w ujęciu indywidualnym, zobowiązany jest do przestrzegania normy
w ujęciu skonsolidowanym.
Ogólne założenia i konstrukcja Uchwały:
Banki zostały podzielone na te, które:
·
prowadzą mniej ryzykowną działalność (o nieznacznej skali działalności handlowej),
·
prowadzą bardziej ryzykowną działalność (o znaczącej działalności handlowej).
W związku z powyższym banki zobligowane zostały do podziału operacji na portfel handlowy i bankowy:
• portfel bankowy – obejmuje najogólniej rzecz ujmując kredyty, pożyczki, lokaty
międzybankowe i depozyty, a precyzyjniej transakcje niezliczone do portfela handlowego,
• portfel handlowy – operacje na własny rachunek z zamiarem uzyskania w krótkich okresach
różnic pomiędzy rynkowymi cenami zakupu i sprzedaży itp., usługi pośrednictwa
finansowego, itp.
Klasyfikacji podlegają zarówno operacje bilansowe, jak i pozycje pozabilansowe.
Główną przesłanką zaliczenia operacji do poszczególnych portfeli jest cel jej przeprowadzenia. Jeśli mamy do czynienia ze spekulacyjnym celem operacji będzie ona zaliczona do portfela handlowego.
4 K. Jajuga, Zarządzanie ryzykiem, wyd. PWN, Warszawa 2009, s. 176.
Wyznaczając skalę działalności handlowej – bank ustala stosunek kwot nominalnych kategorii zaliczonych do portfela handlowego do sumy bilansowej powiększonej o sumę sald operacji
pozabilansowych.
Skala działalności handlowej jest znacząca jeśli spełniony jest jeden z poniższych warunków:
-
średnia arytmetyczna dziennych sum kwot zaliczanych do portfela handlowego, obliczona za
ostatnie 250 dni roboczych, przekroczyła równowartość 15 mln EUR,
-
średnia arytmetyczna skali działalności handlowej za ostatnie 250 dni roboczych przekroczyła
0,05
-
spośród ostatnich 250 dni roboczych istnieją takie cztery dni, w których suma kwot
zaliczonych do portfela handlowego, w każdym z tych dni z osobna, przekroczyła
równowartość 20 mln EUR,
-
spośród ostatnich 250 dni roboczych istnieją takie cztery dni, w których skala działalności handlowej przekroczyła 0,06.
Skalę działalności handlowej oblicza się przynajmniej na koniec każdego okresu sprawozdawczego.
Współczynnik wypłacalności – to wyrażony w % ułamek, którego:
-
licznik to suma funduszy własnych powiększona (nie dotyczy to banków o
nieznaczącym portfelu handlowym) o tzw. kapitał krótkoterminowy,
-
mianownik to pomnożony przez 12,5 całkowity wymóg kapitałowy.
Fundusze własne banku – stanowią z jednej strony warunek formalny, który należy spełnić chcąc prowadzić działalność bankową, a z drugiej jest to swoisty bufor finansowy, który ma służyć do akumulowania potencjalnych strat z tytułu zrealizowania się poszczególnych rodzajów ryzyka.
Należy wyraźnie wskazać na różnicę pomiędzy kapitałem a funduszem własnym. Kapitały własne są
pojęciem księgowym i zawierają w sobie wyłącznie środki, których właścicielem jest dany bank.
Fundusze własne są pojęciem szerszym – obejmują one także środki, których właścicielem jest obcy
wobec banku podmiot (np. zobowiązania podporządkowane po spełnieniu warunków szczególnych), a
ponadto zawierają także umniejszenia (np. wartości niematerialne i prawne), które powodują, że nie można bezwzględnie stwierdzić, czy kapitały są większe (co do kwoty) od funduszy, czy odwrotnie,
ponieważ to zależy każdorazowo od konkretnego banku i jego wyników finansowych.
Dodatkowe pozycje bilansu banku – tzw. kapitał krótkoterminowy, to suma (gdy jest ona dodatnia, w przeciwnym przypadku kapitał krótkoterminowy wynosi zero):
-
zysku rynkowego na wszystkich operacjach zaliczonych do portfela handlowego oraz na
operacjach zaliczonych do portfela bankowego,
-
straty (ze znakiem ujemnym) na operacjach portfela bankowego (z wyjątkiem start z tytułu
kursów walutowych i zmiany cen towarów),
-
zobowiązań z tytułu otrzymanych pożyczek podporządkowanych (min. dwuletnie,
jednocześnie nie zaliczone do funduszy własnych banku),
-
wartości kapitału podmiotów zależnych, w przypadku gdy wartość kapitału podmiotu
zależnego jest ujemna i nie pomniejsza funduszy własnych.
Kapitał krótkoterminowy może być wykorzystywany przy ustalaniu przestrzegania normy
adekwatności kapitałowej, wyłącznie przez banki, których skala działalności handlowej jest znacząca.
Całkowity wymóg kapitałowy - to suma wszystkich wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych ryzyk:
• ryzyka kredytowego,
• ryzyka rynkowego, w tym ryzyka walutowego, ryzyka cen towarów, ryzyka cen kapitałowych
papierów wartościowych, ryzyka szczególnego cen instrumentów dłużnych, ryzyka stóp
procentowych,
• ryzyka rozliczenia-dostawy oraz ryzyka kredytowego kontrahenta,
• ryzyka przekroczenia limitu koncentracji wierzytelności i limitu dużych zaangażowań,
• ryzyka przekroczenia progu koncentracji kapitałowej,
• ryzyka operacyjnego.
Dla banków o nie znaczącym portfelu handlowym będzie to suma wymogów z tytułu:
-
ryzyka kredytowego,
-
ryzyka przekroczenia limitów koncentracji wierzytelności i limitu dużych
zaangażowań,
-
ryzyka przekroczenia progu koncentracji kapitałowej,
-
ryzyka walutowego,
-
ryzyka cen towarów,
-
ryzyka operacyjnego.
Wymieniony powyżej katalog wymogów kapitałowych jest obligatoryjny dla wszystkich banków,
natomiast w przypadku banków o znaczącym portfelu handlowym istnieje obowiązek uwzględnia
wszystkich wymogów.
Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka walutowego – można szacować trzema metodami:
a) metoda podstawowa – iloczyn 8% pozycji walutowej całkowitej, jeżeli pozycja walutowa całkowita przewyższa 2% funduszy własnych, w przeciwnym razie wymóg ten wynosi zero,
b) metoda wartości zagrożonej – wykorzystuje się wtedy model ekonometryczny, jako parametry
cenowe wykorzystując kursy walut,
c) metoda mieszana – łączy w sobie elementy metody podstawowej i metody wartości
zagrożonej.
Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka cen towarów (dla portfela handlowego, jak i portfela bankowego łącznie) – szacowany trzema metodami:
• uproszczona – suma 15% globalnej pozycji netto oraz 3% globalnej pozycji brutto, w danym jednorodnym towarze (towary identyczne albo wzajemnie zastępowalne, albo bliskie substytuty),
• terminów zapadalności,
• wartości zagrożonej,
Wymóg kapitałowy z tytułu przekroczenia limitu koncentracji zaangażowań i limitu dużych
zaangażowań to większa z kwot określonych jako:
-
suma nadwyżek zaangażowań banku wobec poszczególnych podmiotów ponad limity
określone w prawie bankowym (chodzi o pojedyncze zaangażowania),
-
nadwyżka sumy dużych zaangażowań banku wobec poszczególnych podmiotów ponad limit
określony w prawie bankowym (chodzi o duże zaangażowania).
Wymóg kapitałowy z tytułu przekroczenia progu koncentracji kapitałowej jest równy kwocie
przekroczenia progu koncentracji kapitałowej ( albo suma kwot, o jakie poszczególne znaczne zaangażowania kapitałowe przekraczają 15% funduszy własnych banku albo kwota, o jaką suma
znacznych zaangażowań kapitałowych przekracza 60% funduszy własnych banku – większa z tych
kwot).
Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka kredytowego.
Banki, w których działalność handlowa nie jest znacząca obliczają ten wymóg łącznie dla portfela bankowego i handlowego. W tych bankach, gdzie udział działalności handlowej jest znaczący
obliczają wymóg w zakresie portfela bankowego.
Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka kredytowego – iloczyn 8% oraz sumy ekspozycji ważonych
ryzykiem (przez ekspozycję rozumie się aktywo lub udzielone zobowiązanie pozabilansowe).
Sumę ekspozycji ważonych ryzykiem oblicza się jako sumę wartości bilansowych oraz ekwiwalentów
pozabilansowych pomnożonych przez procentowe wagi ryzyka, zgodnie z jedna z poniższych metod:
·
standardowej,
·
wewnętrznych ratingów,
·
ich kombinacji.
Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka operacyjnego – wyróżnia się trzy metody jego szacowania a) podstawową,
b) standardową,
c) zaawansowaną.
Metoda podstawowa – średnia z dodatnich wyników finansowych (jeśli wynik był ujemny lub równy
zeru, wówczas obliczając średnią nie uwzględnia się go ani w liczniku, a ni w mianowniku) banku z
ostatnich 3 lat pomnożony przez współczynnik alfa ustalony przez władze nadzorcze danego państwa,
Wartość parametru alfa ustalona została na 15%.
Wynik, o którym mowa wyżej – dla banków stosujących ustawę o rachunkowości – zawiera:
- wynik z tytułu odsetek,
- wynik z tytułu prowizji,
- przychody z instrumentów finansowych (poza podmiotami powiązanymi)
- wynik z operacji finansowych,
- wynik z pozycji wymiany,
- pozostałe przychody operacyjne.
Metoda standardowa – wykorzystuje się tutaj podział działalności bankowej na 8 linii biznesowych oraz wynik finansowy brutto dla każdej z tych linii oddzielnie. Obciążenie kapitałowe dla każdej z linii oblicza się mnożąc wynik brutto przez czynnik beta przypisany do danej linii.
Łączne obciążenie kapitałowe oblicza się jako trzyletnią średnią sum, regulacyjnych obciążeń
kapitałowych dla każdej z linii biznesowych w każdym roku. Ujemne obciążenia kapitałowe
(cząstkowe – dla linii) mogą być kompensowane w danym roku obciążeniami kapitałowymi z innych
linii biznesowych. Jednak, jeśli łączne obciążenie kapitałowe w danym roku jest ujemne to wielkość
ujmowana w liczniku dla tego roku będzie równa zeru.
Tabela 1. Linie biznesowe w ryzyku operacyjnym w bankach
Lp.
Linie biznesowe
Czynniki beta
1
Bankowość inwestycyjna
18%
2
Działalność dealerska
18%
3
Detaliczna działalność brokerska
12%
4
Bankowość komercyjna
15%
5
Bankowość detaliczna
12%
6
Płatności i rozliczenia
18%
7
Usługi pośrednictwa (agencyjne)
15%
8
Zarządzanie aktywami
12%
Źródło: opracowanie własne na podstawie uchwały nr 76/2010 KNF
Współczynnik wypłacalności – przykład
1. Proszę ocenić czy bank o nieznaczącym portfelu handlowym, który działalność prowadzi od 18
miesięcy, nie naruszył postanowień Prawa Bankowego w zakresie wypłacalności, jeżeli wiadomo,
że:
a) fundusze własne banku wynoszą 200 mln zł,
b) kapitał krótkoterminowy wynosi 10 mln zł,
c) całkowita pozycja walutowa przyjmuje wartość 16 mln zł,
d) ostatni rok obrachunkowy bank zamknął stratą finansową w wysokości 0,3 mln zł,,
e) suma aktywów i zobowiązań pozabilansowych banku ważonych ryzykiem obliczona metodą
standardową wynosi 2 128 mln zł,
f) bank nie naruszył limitów koncentracji kapitałowej, ani kredytowej,
g) wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka cen towarów wynosi 0 zł,
h) wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka stóp procentowych wynosi 1,2 mln zł.