WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA W POSTĘPOWANIU CYWILNYM

Właściwość definiowana jest jako zakres uprawnień organu władzy publicznej do

rozpoznania i rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy oraz do dokonywania czynności

procesowych. Określanie przez prawo właściwości urzeczywistnia zakaz prowadzenia

postępowania w tej samej sprawie przez inne organy oraz ułatwia unikanie sporów o

właściwość.

W każdym przypadku właściwość jest jedną z pozytywnych przesłanek postępowania

cywilnego, od zaistnienia których zależy dopuszczalność powództwa w postępowaniu

procesowym lub wniosku w postępowaniu nieprocesowym.

Właściwość rzeczowa sądu w postępowaniu cywilnym dotyczy podziału kompetencyjnego

spraw pomiędzy sądami różnego rzędu, rozpoznającymi sprawę w I instancji. W naszym

systemie ustrojowym sądów powszechnych rozpoznawanie spraw w pierwszej instancji

zostało powierzone sądom rejonowym i sądom okręgowym - z tym że ta działalność stanowi

podstawową funkcję sądów rejonowych, zaś dla sądów okręgowych, dodatkową, obok funkcji

orzekania jako druga instancja w stosunku do orzeczeń sądów rejonowych.

W polskim procesie cywilnym właściwość rzeczową regulują głównie art. 16 - 18 k.p.c. dla

postępowania procesowego oraz art. 507 k.p.c. dla postępowania nieprocesowego. Przepisy

k.p.c. dotyczące właściwości rzeczowej wskazują kryteria podziału spraw między sądy

rejonowe i okręgowe.

Zasadą wynikającą z art. 16 k.p.c. jest rozpatrywanie wszystkich spraw w pierwszej instancji

przez sądy rejonowe, z wykluczeniem tych spraw, dla których wyraźnie zastrzeżona została

właściwość sądów okręgowych. Orzekanie sądów okręgowych w sprawach w I instancji jest

wobec tego wyjątkiem i musi mieć oparcie w przepisie szczególnym. Podobna reguła dla

postępowania nieprocesowego została wyrażona w art. 507 k.p.c. W literaturze zgodnie

przyjmuje się, że takie określenie granic właściwości rzeczowej dla sądów rejonowych

ustanawia domniemanie właściwości tego sądu w każdej sprawie, co oznacza, że w

wypadkach wątpliwych sąd rejonowy, do którego zostanie wniesiony pozew lub wniosek

powinien nadać bieg sprawie.

Właściwość rzeczowa sądu okręgowego w trybie procesowym wynika przede wszystkim z

art. 17 k.p.c. W przepisie tym został wskazany katalog spraw, należących do właściwości

rzeczowej sądu okręgowego. Sąd okręgowy rozstrzyga w I instancji sprawy:

1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o

ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania

ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia

(chodzi tu np. o takie prawa niemajątkowe jak ochrona dóbr osobistych)

2) o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów

użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i

topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych;

(Sprawy z tej dziedziny należą raczej do rzadkości, stąd też mogą powstawać trudności w ich rozpoznawaniu i rozstrzyganiu. Z tych względów ustawodawca uznał, że większą gwarancję

prawidłowego rozstrzygnięcia takich spraw w pierwszej instancji daje sąd okręgowy.)

3) o roszczenia wynikające z Prawa prasowego;

(Te sprawy również charakteryzują się znacznym stopniem trudności, dlatego rozstrzygają je

w I instancji sądy okręgowe.)

4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć

tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie

rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z

rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu

upominawczym;

4(1)) o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni;

4(2)) o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów

osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym

ustawa przyznaje zdolność prawną;

4(3)) o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji;

4(4)) o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego

orzeczenia niezgodnego z prawem;

Przy określaniu poszczególnych grup tych spraw posłużono się różnymi kryteriami, w tym

głównie ich majątkowym lub niemajątkowym charakterem.

Należy zaznaczyć, iż w niektórych przepisach regulujących tzw. postępowania odrębne (np.

w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych) wprowadzono rozwiązanie odwrotne, a więc

zasadę, iż właściwy w tych sprawach jest sąd okręgowy, a dopiero w wypadkach wyraźnie

wskazanych w ustawie, sąd rejonowy.

Trzeba też zwrócić uwagę na fakt, że rozgraniczenie właściwości rzeczowej między sądy

rejonowe i okręgowe nie ma bezwzględnego charakteru. Przepis wyrażony w art. 18 stanowi

podstawę przekazania przez sąd rejonowy sprawy należącej do jego właściwości rzeczowej

sądowi okręgowemu i jest wyjątkiem od zasady utrwalenia właściwości sądu. Właściwość

sądu okręgowego ma tu swoje źródło w delegacji, tj. w postanowieniu sądu rejonowego i w

doktrynie określana jest mianem właściwości delegacyjnej. Przesłanką przekazania sprawy

jest powstanie zagadnienia prawnego (z zakresu prawa procesowego lub materialnego)

budzącego, w ocenie sądu rejonowego, poważne wątpliwości. Postanowienie sądu

rejonowego o przekazaniu sprawy nie jest zaskarżalne, ale wymaga uzasadnienia. Sąd

okręgowy nie jest związany postanowieniem sądu rejonowego. Może odmówić przyjęcia

sprawy do rozpoznania przed pierwszą rozprawą, jeżeli uzna, że poważne wątpliwości nie

zachodzą. W takim przypadku zwraca on sprawę sądowi rejonowemu. Postanowienie w tym

przedmiocie nie jest zaskarżalne, lecz wymaga uzasadnienia i zapada na niejawnym

posiedzeniu w składzie 3 sędziów. Ponowne przekazanie tej samej sprawy przez sąd nie jest

dopuszczalne. W razie skutecznego przekazania sprawy sąd okręgowy staje się dla niej

rzeczowo właściwy, także w razie późniejszego uchylenia orzeczenia przez sąd drugiej

instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.