Bilans płatniczy jest zestawieniem wartości obrotu zagranicznego danego kraju z zagranicą w
zakresie towarów, usług i kapitału w danym okresie, najczęściej jednym roku. Jest więc
sumarycznym zestawieniem wszystkich międzynarodowych transakcji ekonomicznych i finansowych
z zagranicą pomiędzy podmiotami gospodarującymi (czyli gospodarstwami domowymi,
przedsiębiorstwami, rządem) w kraju i za granicą.
W bilansie płatniczym (BP) można wyróżnić:
•
bilans obrotów bieżących (BOB);
•
bilans obrotów kapitałowych (BOK);
•
bilans rozliczeń oficjalnych (państwowych i wyrównawczych) (BOR).
BP = BOB + BOK + BOR
Bilans obrotów bieżących (BOB) jest zapisem przepływu dóbr i usług pomiędzy danym krajem
a zagranicą, płatności transferowych netto oraz dochodów netto z tytułu własności za granicą.
Stosując kryterium rodzaju transakcji można podzielić je na kilka kategorii:
•
bilans obrotów towarowych i usług, który jest zestawieniem płatności wynikających z
eksportu i importu towarów i usług. Bilans obrotów towarowych określany jest często
bilansem handlowym, natomiast bilans obrotu usługami „niewidzialnym handlem" (składają
się nań: obroty turystyczne, opłaty licencyjne, tantiemy, opłaty transportowe,
ubezpieczenia, usługi bankowe, konsultacje, komunikacja komputerowa, telefoniczna,
telewizyjna i odsetki). Jeżeli wpływy z eksportu przewyższają wydatki na import, to mamy
do czynienia z nadwyżką handlową (czyli dodatnim bilansem handlowym). W sytuacji, gdy
dochody z eksportu są niższe od płatności za import, mamy do czynienia z deficytem
handlowym (czyli ujemnym bilansem handlowym);
•
bilans procentów i dywidend, który jest zestawieniem płatności otrzymanych z inwestycji
za granicą i zapłaconych za inwestycje dokonane w kraju. Są to tzw. opłaty za korzystanie z
kapitału fizycznego (maszyny, urządzenia);
•
bilans jednostronnych transferów, który jest zestawieniem transakcji stanowiących
jednostronny przepływ dóbr, usług lub środków finansowych, którym nie towarzyszy
przepływ płatności dóbr i usług w drugą stronę. Do tej części bilansu obrotów bieżących
zaliczamy: pomoc zagraniczną, granty, przekazy pieniężne, etc.
Bilans obrotów kapitałowych (BOK) jest zapisem transakcji dotyczących aktywów
finansowych danego kraju z zagranicą. Obejmuje on:
•
bilans obrotu kapitałami krótkoterminowymi (rezultaty inwestycji w papiery
wartościowe krótkoterminowe w kraju i za granicą);
•
bilans obrotu kapitałami długoterminowymi (rezultaty inwestycji kapitałowych w
długoterminowe papiery wartościowe, takie jak np. akcje, obligacje, etc, w kraju i za
granicą);
•
rezerwy.
Bilans rozliczeń oficjalnych (BOR) rejestruje wszystkie sposoby finansowania zarówno strony
kredytowej, jak i debetowej bilansu płatniczego. Rejestruje zatem zmiany:
•
zagranicznych aktywów finansowych w danym kraju, utrzymywanych przez zagraniczne banki
centralne w postaci bonów skarbowych, obligacji rządowych, bonów pieniężnych banku
centralnego, depozytów pieniężnych w walucie krajowej, etc;
•
rezerw krajowych, utrzymywanych przez rząd w złocie, papierach wartościowych i w
walutach zagranicznych.
Z rachunkowego punktu widzenia bilans płatniczy (BP) – z uwzględnieniem bilansu rozliczeń
oficjalnych (BOR) – zawsze równa się zero (czyli jest zbilansowany).
BP = BOB + BOK + BOR = 0
Występowanie równowagi rachunkowej nie jest równoznaczne z równowagą z ekonomicznego
punktu widzenia.
W celu wyjaśnienia równowagi bilansu płatniczego w znaczeniu ekonomicznym, istotne znaczenie ma
rozróżnienie rodzajów transakcji ekonomicznych między transakcjami autonomicznymi i
transakcjami wyrównawczymi. Przez transakcje autonomiczne rozumie się transakcje, które
zawierane są niezależnie od stanu bilansu płatniczego i które dokonywane są wyłącznie z motywów
ekonomicznych. Natomiast transakcje wyrównawcze podejmowane są w odpowiedzi na
transakcje autonomiczne i dochodzą do skutku z myślą o wyrównaniu bilansu płatniczego.
W sytuacji, gdy strona kredytowa transakcji autonomicznych przewyższa ich stronę debetową (czyli
płatności transferowe), wówczas powstała nadwyżka kredytowa transakcji autonomicznych
niwelowana jest przez ujemne saldo transakcji wyrównawczych. Mamy zatem do czynienia z
nadwyżką w bilansie płatniczym. Z kolei deficyt bilansu płatniczego ma miejsce wówczas,
gdy płatności z tytułu transakcji autonomicznych przewyższają dochody z nich. Niedobór ten musi
być wyeliminowany przez nadwyżkę z transakcji wyrównawczych. Natomiast o równowadze
bilansu płatniczego mówimy wówczas, gdy transakcje autonomiczne równoważą się, natomiast
transakcje wyrównawcze nie występują.
Należy również pamiętać o tym, że oprócz równowagi z rachunkowego i ekonomicznego punktu
widzenia wyróżnia się także równowagę rzeczywistą, z którą mamy do czynienia wówczas, gdy
równowaga bilansu płatniczego w znaczeniu ekonomicznym utrzymywana jest w wyniku działania
podstawowych sił rynkowych, a zatem bez interwencji państwa.
Polityka kursu walutowego
Rynek walutowy to taki rynek międzynarodowy, na którym jedna waluta krajowa może być
wymieniona na inną walutę. Cena, po której wymieniane są te dwie waluty, nazywana jest kursem
walutowym (wymiennym).
Typy międzynarodowego systemu walutowego:
1. System waluty złotej (1870-1914) – emisja banknotów powiązana była
z rezerwami złota w danym kraju, złoto pełniło wszystkie funkcje pieniądza,
waluta krajowa miała ustalony parytet w złocie, kursy walutowe były kursami
stałymi, istniała możliwość wymiany pieniądza krajowego na złoto w banku
centralnym oraz swoboda wywozu i przywozu złota między krajami.
2. System zmodyfikowanej waluty złotej (druga połowa lat 20.) – system waluty złotej
rozpadł się podczas I wojny światowej i dopiero w drugiej połowie lat dwudziestych XX
wieku przywrócono wymienialność walut na złoto, zmieniono wówczas jedynie zasady
wymienialności, gdyż mogła się ona odbywać w systemie sztabowo-złotowym – określano
minimalną sumę, która mogła być wymieniona na złoto – bądź w systemie dewizowo-
złotowym – zachowano wymienialność danej waluty na walutę wymienialną na złoto,
zamiana odbywała się pośrednio.
3. Współczesny system walutowy:
a) dolarowo-złotowy
(1944-1971) – złotu przypisano funkcję podstawy
podtrzymującej cały system, parytety walut krajów należących do Międzynarodowego
Funduszu Walutowego utworzonego w 1944 roku w Bretton Woods wyrażono w
złocie, którego wartość była stała i wynosiła 35 USD za uncję lub w dolarach
wymienialnych na złoto, a skarb USA wymieniał dolary na złoto bankom centralnym
innych krajów po kursie parytetowym (stosunek wartości danej waluty do złota lub
inaczej jednostki walutowej), określenie wartości wymiennej poszczególnych walut
odbywało się przez porównanie ich złotych parytetów (zawartość czystego złota na
daną jednostkę pieniężną) lub parytetów dolarowych;
b) wielodewizowy (po 1971 roku) – 15 sierpnia 1971 roku USA zawiesiły wymienialność
dolara na złoto i wówczas większość krajów uprzemysłowionych wprowadziło płynne
kursy walutowe, a zatem funkcję pieniądza w układzie międzynarodowym pełnił nie
tylko dolar, ale i inne jednostki walutowe. Kraje należące do MFW po 1978 roku
otrzymały swobodę reguł kursowych, a zwłaszcza systemu kursów stałych lub płynnych i
mogły ustalać kurs własnej waluty w stosunku do różnych mierników, np. na podstawie
koszyka walut (zestaw określonych ilości wybranych walut o ściśle określonym udziale
w jego wartości), albo nie ustalać go w ogóle.
Kurs walutowy jest to cena waluty jednego kraju wyrażona w walucie innego kraju, czyli jest to
liczba jednostek jednej waluty, którą trzeba zapłacić za jednostkę drugiej waluty.
Kurs walutowy może być podawany w ujęciu brytyjskim i europejskim.
Brytyjska definicja kursu walutowego oparta jest na określeniu ceny jednostki waluty krajowej
wyrażonej w jednostkach waluty obcej, np. 0,30 USD/1,00 PLN, stanowi miarę międzynarodowej
wartości złotego określa liczbę jednostek waluty obcej (USD), jakie można otrzymać za jednostkę
waluty krajowej (PLN).
Europejska definicja kursu walutowego określa cenę jednostki waluty obcej wyrażonej w
jednostkach waluty krajowej, np. 3,32 PLN/1 USD.
W Polsce kurs walutowy wyznaczany jest drugą metodą, czyli oficjalnie podaje się np. kurs dolara,
euro itp.
Przy stałym kursie walutowym w celu obrony ustalanego poziomu kursu walutowego
przeprowadzane są interwencje na rynku walutowym zwane operacjami wyrównawczymi. Prowadzą
one do zmian poziomu rezerw dewizowych, co jednocześnie prowadzi do zmian poziomu podaży
pieniądza krajowego. Przeprowadzający operacje wyrównawcze bank centralny kontrolując poziom
kursu walutowego traci wtedy kontrolę nad poziomem podaży pieniądza krajowego (wybór typu „coś
za coś” – trade off).
Przy płynnym kursie walutowym kurs walutowy kształtuje się swobodnie pod wpływem zamian
popytu i podaży na rynku walutowym. Bank centralny nie przeprowadza operacji wyrównawczych
rezygnując z kontrolowania kursu, może on natomiast kontrolować poziom podaży pieniądza
krajowego.
Wniosek: bank centralny może kontrolować albo poziom kursu walutowego, albo podaż pieniądza
krajowego, nie ma możliwości kontroli jednocześnie obu wielkości.
Oprócz systemów stałego i płynnego kursu walutowego w praktyce często stosowane są pośrednie
rodzaje systemów walutowych np. kurs płynny kierowany, kurs stały dostosowywany okresowo.
Kurs walutowy w Polsce
1. Okres przed 1990 r. charakteryzował się występowaniem kursu walutowego oderwanego od relacji
rynkowych, brakiem wewnętrznej wymienialności złotówki, ograniczeniami dewizowymi,
państwowym monopolem handlu zagranicznego.
2. Od 1.01.1990 wraz z rozpoczęciem realizacji tzw. „planu Balcerowicza” i głęboką dewaluacją
złotówki wobec dolara wprowadzono sztywny kurs walutowy (9500 „starych” zł za 1 USD),
wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotówki i zliberalizowano handel zagraniczny. Kurs
złotówki wobec innych walut był wyznaczany za pośrednictwem dolara.
3. W IV kwartale 1991r. wprowadzono element zmienności przy kształtowaniu się kursu walutowego
(stały kurs dostosowywany okresowo) czyli tzw. pełzającą dewaluację – co miesiąc kurs złotówki
był urzędowo obniżany wg z góry określonej skali; kurs złotówki zaczęto wyznaczać w relacji do
koszyka 5 walut: marka niemiecka, USD, funt brytyjski, frank francuski, frank szwajcarski (tzw.
kurs efektywny ważony udziałem poszczególnych walut w polskim handlu zagranicznym).
4. W maju 1995r. upłynniono kurs złotówki poprzez rozszerzenie pasma wahań rynkowego kursu
walutowego wokół tzw. parytetu, czyli kursu odniesienia (ceny „koszyka walut”) w celu
zmniejszenia tempa przyrostu rezerw dewizowych, co przyczyniało się do przyrostu podaży
pieniądza (przy względnie stałym kursie walutowym NBP nie był w stanie kontrolować poziomu
podaży pieniądza krajowego, co utrudniało prowadzenie polityki antyinflacyjnej).
5. W grudniu 1995r. wprowadzono możliwość zakładania kont dewizowych przez firmy (wcześniej
miały one obowiązek natychmiastowej odsprzedaży dewiz pochodzących z eksportu).
6. Z dniem 1 stycznia 1999r. ze względu na powstanie Uni Gospodarczo-Walutowej w Europie, czyli
wprowadzenia euro, zmieniono skład koszyka walutowego z pięciu walut na dwie: Euro i USD.
7. W kwietniu 2000r. wprowadzono całkiem płynny kurs walutowy – może się on kształtować
swobodnie pod wpływem zmian popytu i podaży, nie ma ograniczenia wahań kursu rynkowego
złotówki, bank centralny nie interweniuje na rynku walutowym.
Po wejściu Polski do UE i spełnieniu tzw. kryteriów z Maastricht nasz kraj ma obowiązek przystąpienia
w przyszłości do „strefy euro”. Wiążę się to z koniecznością ponownego ograniczenia wahań kursu
złotówki wobec euro – przez 2 lata przed przystąpieniem do UGW +/- 15 % ze względu na
konieczność uczestnictwa w systemie ERM2 (lub inny bardziej restrykcyjny wariant +/- 2,25 %), po
wejściu do UGW kurs złotówki do euro zostanie już nieodwracalnie usztywniony wobec euro. Dlatego
niezwykle ważne będzie ustalenie tzw. „kursu wejścia” do strefy euro.
Zmiany kursu walutowego:
1. przy płynnym kursie walutowym wynikają ze swobodnej interakcji popytu i podaży na
rynku walutowym:
APRECJACJA – oznacza wzrost kursu waluty krajowej wobec waluty obcej lub koszyka walut;
DEPRECJACJA – oznacza spadek kursu waluty krajowej wobec waluty obcej lub koszyka walut.
2. przy stałym kursie walutowym wynikają z urzędowych decyzji o zmianie poziomu kursu
walutowego:
DEWALUACJA – oznacza urzędowe obniżenie kursu waluty krajowej wobec waluty obcej lub koszyka
walut;
REWALUACJA – oznacza urzędowe podwyższenie kursu waluty krajowej wobec waluty obcej lub
koszyka walut.
Na poniższych wykresach celowo posłużono się metodą brytyjską ustalania kursu złotówki (obie
metody są wzajemnie „przeliczalne”- np. aprecjacja złotówki jest równoznaczna z deprecjacją USD
itd.)
Jako przykład przedstawiono kształtowanie się kursu złotówki wobec dolara amerykańskiego.
Przykład liczbowy:
zakładamy dwa hipotetyczne kursy USD w Polsce:
1) 1 USD – 3 PLN
2) 1 USD – 4 PLN
Zmiana kursu z 1) na 2) oznacza wzrost kursu USD, co równocześnie oznacza spadek kursu złotówki
wobec dolara (w pierwszym przypadku za 1 PLN na rynku walutowym można nabyć 1/3 USD, w
drugim przypadku już „tylko” 1/4 USD, co oznacza „osłabienie” złotówki).
Dla eksporterów (i innych grup podmiotów – zob. poniżej) zgłaszających popyt na złotówki,
korzystniejszy jest niższy kurs złotówki – jak w przypadku 2) – za każdego dolara otrzymanego jako
zapłatę „wolą” oni otrzymać 4 PLN niż 3 PLN.
Dla importerów (i innych grup podmiotów – zob. poniżej) korzystniejszy jest wyższy kurs waluty
krajowej – muszą oni nabyć dolary na rynku walutowym, aby dokonać zakupu za granicą – za 1 USD
„wolą” oni płacić mniej, czyli 3 PLN, zamiast 4 PLN.
Popyt na walutę (zł) D – zgłaszają:
•
eksporterzy, którzy chcą wymienić otrzymane dolary (jako zapłatę) na złotówki,
•
mieszkańcy USA, którzy chcą kupić polskie aktywa (akcje, bony skarbowe),
•
turyści z USA, którzy zamierzają przebywać w Polsce.
Podaż waluty (zł) S – zgłaszają:
•
importerzy, którzy chcą zmienić złotówki na dolary, aby kupić dobra i usługi w USA,
•
polscy turyści, którzy zamierzają przebywać w USA,
•
Polacy, którzy chcą zakupić amerykańskie aktywa.
$/zł
podaż
S
e*
popyt
D
ilość złotówek
•
Przy stałej cenie polskich towarów i usług – dochody Polski z eksportu będą wzrastać wraz ze
spadkiem kursu walutowego (eksporterzy otrzymują więcej złotówek za 1 dolara).
•
Im niższy kurs walutowy, tym wyższy popyt na złotówki (krzywa D ma nachylenie ujemne) –
eksport jest bardziej opłacalny (podobnie przyjazdy turystów zagranicznych do Polski czy też
inwestycje zagraniczne w Polsce) – eksporterzy zamierzają wymieniać więcej dolarów na
złotówki.
•
Wraz ze spadkiem kursu złotówki obniża się podaż złotówek oraz obniża się poziom importu
(krzywa S ma nachylenie dodatnie) – importerzy wymieniają mniej złotówek na dolary,
ponieważ więcej złotówek muszą płacić za 1 dolara – import jest mniej opłacalny.
Zakładamy stan początkowy – popyt na rynku walutowym D0, podaż S0, równowaga na rynku
walutowym w punkcie A, przy kursie walutowym e0
SKUTKI ZMIAN POPYTU:
kurs
$/zł
S0
e1
e
C
A
B
0
e2
D1
D0
1. Wzrost popytu na polskie towary i usługi przy k
D ażdym poziomie kursu walutowego (np. na
2
skutek wejścia PL do UE) – wzrasta popyt na zł przy każdym poziomie kursu walutowego –
ilość złotówek
krzywa D0 przesuwa się do D1
a) w systemie płynnego kursu walutowego – kurs walutowy wzrośnie do e1
(aprecjacja)
b) przy stałym kursie walutowym – aby utrzymać kurs walutowy na poziomie e0
bank centralny musi zaoferować brakującą podaż złotówek w wielkości AB (przy
kursie e0 występuje nadwyżka popytu nad podażą na rynku walutowym, presja na
wzrost kursu walutowego), dochodzi do interwencji BC, który aby zaspokoić
zwiększony popyt na zł emituje dodatkowy pieniądz i sprzedaje go za dolary, w
wyniku czego zwiększa się podaż pieniądza krajowego i zwiększają się rezerwy
dewizowe BC. Kurs złotego jest podwartościowy – niższy niż ten, który zostałby
ukształtowany na podstawie swobodnej „gry” popytu i podaży.
2. Spadek popytu – krzywa D0 przesuwa się do D2
a) przy płynnym kursie walutowym – kurs walutowy ulega obniżeniu do e2
(d
eprecjacja)
b) przy stałym kursie walutowym – aby utrzymać kurs walutowy na poziomie e0
bank centralny musi zgłosić dodatkowy popyt na zł w wielkości AC (przy kursie e0
występuje nadwyżka podaży nad popytem, presja na obniżenie kursu walutowego),
dochodzi do interwencji BC, który za dolary skupuje nadwyżkę waluty krajowej w
wyniku tego obniża się podaż pieniądza krajowego i zmniejszają się rezerwy dewizowe
BC. Kurs złotego jest nadwartościowy – wyższy niż ten, który zostałby
ukształtowany na podstawie swobodnej „gry” popytu i podaży.
SKUTKI ZMIAN PODAŻY:
kurs
S2
$/zł
S0 S1
e2
e
C
A
B
0
e1
D0
ilość złotówek
3. Wzrost podaży złotówek przy każdym poziomie kursu walutowego – przesunięcie S0 do S1
(importerzy chcą wymieniać więcej złotówek na dolary przy każdym poziomie kursu
walutowego)
a) przy płynnym kursie walutowym – kurs walutowy zł ulega obniżeniu w stosunku
do $ (deprecjacja) do poziomu e1
b) przy stałym kursie walutowym – aby zapobiec obniżeniu kursu do e1 i utrzymać e0
– BC musi interweniować zgłaszając dodatkowy popyt na zł w wielkości AB. Oznacza
to zmniejszenie podaży pieniądza krajowego i obniżenie poziomu rezerw dewizowych
BC.
4. Spadek podaży złotówek – przesunięcie S0 do S2, przy każdym poziomie kursu walutowego
a) przy płynnym kursie walutowym – kurs złotego wzrośnie do e2 (aprecjacja)
b) przy stałym kursie walutowym – aby utrzymać kurs na poziomie e0 – BC musi
interweniować dostarczając dodatkową podaż zł, w wielkości AC, ponieważ przy e0 i S2
występuje nadwyżka popytu na zł. W wyniku interwencji zwiększa się podaż pieniądza
krajowego i ulegają zwiększeniu rezerwy dewizowe BC.