Zmiękczanie
Wiele końcówek zmiękcza głoski funkcjonalnie twarde. Przekształcenie zmiękczające zmienia czasem głoskę fonetycznie miękką w fonetycznie twardą. Konkretnie:

Głoski wargowe (p, b, w, f, m) ulegają zmiękczeniu regularnie, do p`, b`, w`, f`, m` (zapisywanych jako pi itp. przed samogłoską. Należy pamiętać, że na końcu wyrazu fonetyczna miękkość zanika (tego gołębia
ten gołąb, ta ziemia
tych ziem)), np.:
ten grób
tego grobu
na grobie
ten gruby
ci grubi
ja dmę
ty dmiesz
dmij!
Niektóre głoski przedniojęzykowe (s, z, n) ulegają silniejszemu zmiękczeniu (czego nie widać w pisowni), do głosek środkowojęzykowych (ś, ź, ń; zapisywanych przed samogłoską jako si itp.), np.:
ten nos
na nosie
ten bosy
ci bosi
ja stanę
ty staniesz
stań!

Uwaga: W pewnych sytuacjach s, z ulegają zmiękczeniu do sz, ż (w związku z jotyzacją, zobacz język prasłowiański), np.
pisać
ja piszę
ty piszesz
ty kosisz
ja koszę
zagrozić
zagrożony
Głoski przedniojęzykowe zwarte (t, d) ulegają zmiękczeniu do głosek środkowojęzykowych zwartoszczelinowych (ć, dź; zapisywanych przed samogłoską jako ci, dzi), np.:
ten młody
ci młodzi
ja gniotę
ty gnieciesz
gnieć!

Uwaga: W sytuacjach związanych z jotyzacją t, d ulegają zmiękczeniu do c, dz (st, zd do szcz, żdż), np.
ty płacisz
ja płacę
ty widzisz
ja widzę
ty bruździsz
ja brużdżę
pomścić
pomszczony
Głoska r ulega zmiękczeniu do stwardniałego rz, np.:
ten stary
ci starzy
ta kura
tej kurze
Głoska ł ulega zmiękczeniu do l, które zachowało fonetyczną miękkość tylko przed i, np.:
ten mały
ci mali
ten wół
na wole
Głoski tylnojęzykowe (k, g, ch) ulegają zmiękczeniu do stwardniałych głosek szumiących (sz, cz, ż; w związku z pierwszą palatalizacją, zobacz język prasłowiański), np.:
smok
smoczek
dług
oddłużyć
mucha
musze

Uwaga 1: k, g przed e i fonemem i/y stają się fonetycznie miękkie (w związku z czwartą palatalizacją, zobacz Powstanie i rozwój języka polskiego), np.:
ta długa
ten długi
ten mak
tego maku
tym makiem
te maki

Uwaga 2: sk, zg przechodzą w szcz, żdż, np.:
pluskać
ja pluszczę
mózg
móżdżek

Uwaga 3: k, g w deklinacji z reguły przechodzą w c, dz (w związku z drugą palatalizacją, zobacz język prasłowiański; sk, zg przechodzą regularnie w sc, zdz), np.:
ten długi
ci dłudzy
ta foka
tej foce
ta miazga
tej miazdze
ta Polska
tej Polsce (ale w "Panu Tadeuszu" "Polszcze")
Głoski miękkie zwykle nie ulegają zmiękczeniu
ten głupi
ci głupi
ten tani
ci tani
ten cudzy
ci cudzy
Często zmiękczeniu ulega również poprzednia spółgłoska (zwłaszcza s, nieco rzadziej z, przed l, ń, ć, dź), np.:

ta wiosna
tych wiosen
o wiośnie
ten błazen
tego błazna
o błaźnie
to dziąsło
o dziąśle
ta pasta
tej paście
ta gwiazda
o gwieździe
to pasmo
o paśmie lub pasmie
ale

romantyzm
o romantyzmie (wym. też /-yźmie/)
wyspa
o wyspie
[edytuj]
Wymiany samogłoskowe formy miękkiej i twardej
ie przed miękką, ia lub io przed twardą, np.

on siwiał
oni siwieli
ten popiół
tego popiołu
w popiele
również przy braku zmiękczenia bezpośrednio następującej spółgłoski

on plótł
ona plotła
oni pletli
bez uzasadnienia w historii języka

ta wieś
tej wsi
wioska
on wlókł
ona wlokła
oni wlekli (również regularnie wlekł, wlekła)
[edytuj]
oboczności formy najkrótszej
o:ó, ę:ą, 0:e (rzeczowniki: r.m.: M.l.p., r.ż. i n.: D.l.m.)

ona plotła
on plótł
ona szła
on szedł (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej)
ona kopnęła
on kopnął
tego psa
ten pies
wóz
wozu
też przed -ek, -ka, -ko pies
piesek osoba
osóbka gęś
gąska, ale gęsi