Metodyka prac inwentaryzacyjnych w ramach projektu
 Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat
oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony
3.6 GRUPA C  NADRZECZNE
Opracowanie: Rafał Bobrek, Tomasz Wilk. Uwag udzielili również: Przemysław Chylarecki, Józef
Hordowski, A
ukasz Kajtoch, Grzegorz Neubauer, Damian Nowak oraz Zespół Obserwatorów Projektu
Ptaki Karpat.
Kluczowe gatunki liczone na powierzchni:
·ð nurogęś Mergus merganser ·ð dziÄ™cioÅ‚ Å›redni Dendrocopos medius
·ð sieweczki Charadrius spp. ·ð brzegówka Riparia riparia
·ð brodziec piskliwy Actitis hypoleucos ·ð pliszka górska Motacilla cinerea
·ð rybitwy Sternidae ·ð pluszcz Cinclus cinclus
·ð żoÅ‚na Merops apiaster ·ð podróżniczek Luscinia svecica
·ð zimorodek Alcedo atthis ·ð remiz Remiz pendulinus
·ð dziÄ™cioÅ‚ zielonosiwy Picus canus ·ð dziwonia Carpodacus erythrinus
·ð dziÄ™cioÅ‚ zielony Picus viridis
·ð dziÄ™cioÅ‚ biaÅ‚oszyi Dendrocopos
syriacus
Wszystkie pozostałe gatunki ptaków także podlegają rejestracji  notuje się dla nich tylko
stwierdzone kryterium lęgowości, nie zapisuje się natomiast liczebności.
Losowanie powierzchni próbnych
Rozmieszczenie, przebieg i nazewnictwo cieków przyjęto za Komputerową Mapa Podziału
Hydrograficznego Polski (MPHP) z roku 2007. RamkÄ™ losowania stanowiÄ… wszystkie 5-kilometrowe
odcinki cieków, położone w całości w granicach polskich Karpat (1477 odcinków). Każdy z tych
odcinków przyporządkowano do jednej z warstw szerokości cieku: (I) 3-5 m, (II) 5-30 m, (III) powyżej
30 m, a ponadto, według kryterium fizycznogeograficznego (wg Kondrackiego) do: Pogórzy, Gór lub
Tatr (ze względu na specyfikę cieki tatrzańskie potraktowano oddzielnie). Liczby odcinków
w poszczególnych warstwach losowania przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Liczba 5-kilometrowych odcinków cieków wodnych w polskich Karpatach. Wzięto pod uwagę tylko odcinki
w całości mieszczące się na ww. obszarze.
Pogórza Góry Tatry Suma
szer. 3-5 m 517 434 4 955
szer. 5-30 m 133 258 11 402
szer. > 30 m 61 59 0 120
Suma 711 751 15 1477
W pojedynczym sezonie inwentaryzacją objętych będzie 55 odcinków 5-kilometrowych, losowanych
spośród wymienionych w tab. 1. Liczbę losowanych odcinków w poszczególnych warstwach
przedstawia tab. 2.
1
Tabela 2. Liczba 5-kilometrowych odcinków cieków wodnych, losowana do inwentaryzacji w pojedynczym sezonie.
Pogórza Góry Tatry Suma
szer. 3-5 m 19 16 1 36
szer. 5-30 m 5 9 1 15
szer. > 30 m 2 2 0 4
26 27 2 55
Suma
Wielkość powierzchni
Cała sieć rzeczna Karpat została podzielona na odcinki 5-kilometrowe i taką długość ma odcinek
kontrolowany przez pojedynczego obserwatora. Podzielono go dodatkowo na 10 odcinków 500-
metrowych, ponumerowanych od 1 do 10 (w kolejności idąc w górę cieku). Numeracja jest stała i nie
należy jej modyfikować, natomiast współrzędne punktów początku i końca odcinka mogą wskazywać
na punkt  poza rzeką (co wynika z niedokładności mapy MPHP). W takiej sytuacji punkt należy
przenieść na najbliższy odcinek cieku, znajdujący się na wysokości jego pierwotnej lokalizacji. Nie
należy natomiast przemieszczać punktu w górę ani w dół cieku.
Rodzaj liczenia
Transekt liniowy + cenzus zajętych nor w koloniach brzegówek i żołn oraz gniazd/par w koloniach
rybitw
Liczba kontroli
3
Terminy kontroli
Øð na Pogórzach (kod powierzchni RP0000):
1. 1-15 kwietnia  pierwsze liczenie
2. 5-20 maja  drugie liczenie
3. 5-20 czerwca trzecie liczenie
Øð w Górach (za wyjÄ…tkiem Tatr; kod powierzchni RG0000):
1. 10-25 kwietnia  pierwsze liczenie
2. 15-31 maja  drugie liczenie
3. 15-30 czerwca  trzecie liczenie
Øð w Tatrach (kod powierzchni RT0000):
1. 25 kwietnia-10 maja  pierwsze liczenie
2. 1-15 czerwca  drugie liczenie
3. 25 czerwca-10 lipca  trzecie liczenie
Pora prowadzenia kontroli
Godziny poranne i przedpołudniowe  ok. 6:00-12:00, chyba że warunki pogodowe (np. poranne
mgły) uniemożliwiają wykonanie kontroli w podanych godzinach.
2
Przygotowania przed kontrolÄ…
Przed przeprowadzeniem kontroli terenowej wymagane jest zapoznanie siÄ™ topografiÄ… terenu
i charakterem inwentaryzowanego cieku, by odpowiednio wcześnie wychwycić odcinki, których
skontrolowanie jest niewykonalne, wiązałoby się z nadmiernym wysiłkiem obserwatora (np. liczne,
niemożliwe do przebycia dopływy) lub też zagrażałoby jego bezpieczeństwu. Konieczne jest
skorzystanie z pomocy map oraz portali GIS-owych (Geoportal, GoogleEarth), zalecana jest także
wstępna wizytacja terenowa. Można wtedy wiarygodnie sprawdzić, czy teren w ogóle jest dostępny
i czy możliwe (i bezpieczne!) jest przejście wzdłuż koryta cieku co najmniej jednym jego brzegiem (lub
też samym korytem). Jeśli cały odcinek 5-kilometrowy (lub też jego znaczny fragment) jest
niemożliwy do przebycia, o tym fakcie należy jak najszybciej poinformować Organizatora! Możliwy
jest wtedy wybór innego wylosowanego odcinka 5-kilometrowego.
Przebieg kontroli
Obserwator przemieszcza się pieszo wzdłuż koryta cieku i notuje na formularzu kontroli terenowej
wszystkie osobniki z gatunków kluczowych, oddzielnie dla każdego z 10 odcinków 500-metrowych.
Odnalezienie w terenie początku i końca danego odcinka ułatwiają koordynaty geograficzne. Podczas
przemarszu nie należy oddalać się od koryta  liczeniu podlegają ptaki w zasięgu wzroku i słuchu
obserwatora. Na formularzu należy notować wszelkie zachowania terytorialne/lęgowe ptaków,
zgodnie z powszechnie przyjętym systemem znaków i kodów (jak w kombinowanej odmianie metody
kartograficznej, ryc. 1. oraz formularz terenowy). Należy zwracać na to szczególną uwagę, gdyż
wynikiem trzech liczeń jest określenie liczby par/terytoriów inwentaryzowanych gatunków na
poszczególnych odcinkach 500-metrowych i na całych 5 kilometrach.
Bardzo ważne jest wyraz
ne zaznaczenie na formularzu terenowym wszystkich fragmentów odcinka
500-metrowego, które nie zostały w wystarczającym stopniu spenetrowane (i gdzie możliwe było
przeoczenie któregoś z kluczowych gatunków). Za takie fragmenty nieskontrolowane uznaje się te, na
których obserwator nie ma kontaktu wzrokowego z korytem (czyli takie, dla których niemożliwe jest
wiarygodne wykrywanie liczonych ptaków). Jest to istotne, gdyż wtedy dany odcinek 500-metrowy
nie może być traktowany jako spenetrowany w całości i brany pod uwagę w ocenie zagęszczeń.
Należy także oszacować długość takiego  niepoliczonego fragmentu i zanotować ją na formularzu
(ryc. 1). Uwaga: dla ułatwienia orientacji i zapisów na formularzu odcinek 500-metrowy podzielony
został jeszcze na odcinki 100-metrowe. Nie wymusza to jednak oddzielnego notowania obserwacji
dla każdego z odcinków 100-metrowych  jako pojedyncza jednostka w zapisie i póz
niej w analizach
będzie traktowany cały odcinek 500-metrowy.
W przypadku cieków o dużej szerokości (dla których podczas przejścia jednym brzegiem niemożliwa
jest efektywna kontrola również drugiego z nich), należy podczas drugiej kontroli dokonać przejścia
odcinka 5-kilometrowego brzegiem przeciwnym niż wybranym podczas pierwszej kontroli. Podczas
trzeciej można dowolnie wybrać brzeg, kierując się przy wyborze tym, który z brzegów wydaje się być
dotychczas słabiej spenetrowany. Należy jednocześnie pamiętać, że w takim przypadku oszacowania
całkowitej liczebności gatunków kluczowych na danym odcinku 5-kilometrowym należy dokonać,
biorąc pod uwagę dane z obu brzegów cieku.
Oprócz  mapowania stanowisk gatunków kluczowych, WSZYSTKIE pozostałe gatunki ptaków należy
notować (oddzielnie dla każdego odcinka 500-metrowego) w tabeli, w której dla każdego gatunku
określa się najwyższe stwierdzone kryterium lęgowości (wg Załącznika I). Ptaków z tych gatunków nie
trzeba liczyć (nie wpisuje się stwierdzonej liczebności)  zbierane są dla nich jedynie dane  atlasowe
(ryc.1).
3
Dla nurogęsi, w okresie kontroli 1. zwracamy szczególną uwagę na pary ptaków i osobniki
zaniepokojone, a podczas póz
niejszych kontroli (2. i 3.)  na samice wodzące w tym okresie pisklęta.
W przypadku dzięciołów (z grupy kluczowych) nie stosujemy stymulacji głosowej, a tylko notujemy
spontanicznie odzywajÄ…ce siÄ™ i obserwowane osobniki.
Ryc. 1. Przykładowe zapisy w formularzu terenowym dla pojedynczego odcinka 500 m.
Podczas przejścia transektem lokalizujemy kolonie brzegówek. Ocenę liczby zajętych nor
przeprowadzamy w trakcie dłuższej obserwacji zachowania ptaków wlatujących i wylatujących
z poszczególnych nor. Należy zwrócić uwagę na nadbrzeżne skarpy, urwiska, lessowe ścianki
wąwozów a także wszelkie wyrobiska w bezpośredniej bliskości cieku. Podobnie, w trakcie bardziej
szczegółowej obserwacji oceniamy liczebność w koloniach żołn i rybitw.
Opis siedliska
Oprócz liczenia ptaków, obserwator w trakcie jednej z kontroli terenowych wypełnia Kartę Stanu
Siedlisk (KSS) dla liczeń nadrzecznych. Na Karcie należy scharakteryzować wyszczególnione zmienne
siedliskowe dla każdego z dziesięciu odcinków 500-metrowych, wg szczegółowej instrukcji tam
4
zawartej. Szczególny nacisk położony został na rejestrowanie wszelkich antropogenicznych zmian
siedliska rzecznego, majÄ…cych zwiÄ…zek z regulacjami hydrotechnicznymi.
Wypełniania Karty Stanu Siedlisk nie można łączyć z aktywnym liczeniem ptaków, gdyż obniżyłoby to
znacznie efektywność kontroli. Ponieważ w większości przypadków obserwator będzie docierał na
miejsce liczenia własnym pojazdem i następnie wracał do miejsca jego pozostawienia po
zakończonym liczeniu, zaleca się, by przynajmniej raz powrót nastąpił wzdłuż kontrolowanego cieku.
Takie przejście w odwrotnym kierunku można wtedy łatwo połączyć z rejestrowaniem cech siedliska
i właśnie wtedy zaleca się wypełniać KSS.
Po kontroli
Po wykonaniu wszystkich trzech kontroli obserwator uzupełnia formularz zbiorczy. Określa w nim
liczbę par/terytoriów każdego z gatunków kluczowych na każdym odcinku 500-metrowym i na całym
odcinku 5-kilometrowym łącznie, a także tworzy listę stwierdzonych na odcinku 5-kilometrowym
gatunków (pozostałych  nie kluczowych), dla których określa najwyższe stwierdzone kryterium
lęgowości i odpowiednią kategorię gniazdowania.
W tabeli dla gatunków kluczowych należy podać również długość efektywnie skontrolowanego
odcinka (czyli części, na której w rzeczywistości przeprowadzono liczenie  patrz rozdział Przebieg
kontroli). Informację tę (wiersz Długość>>) należy podać dla każdego fragmentu 500-metrowego,
oraz dla całych 5 km łącznie (jako suma długości z 10 odcinków).
Produkt liczeń i formularze do odesłania
 Produktem liczeń ptaków nadrzecznych są:
·ð trzy formularze terenowe z poszczególnych kontroli,
·ð jeden formularz zbiorczy,
·ð jedna Karta Stanu Siedlisk (KSS)
Kserokopie wszystkich wymienionych materiałów należy odesłać po zakończeniu liczeń
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia na adres Małopolskiego Biura OTOP, ul. Zyblikiewicza
10/1a, 31-029 Kraków.
Oprócz tego obserwator wprowadza wyniki liczeń ze swojego odcinka 5-kilometrowego poprzez
elektroniczny formularz dedykowany tym liczeniom, udostępniony na stronie www.ptakikarpat.pl,
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia.
Bibliografia
Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.) 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik Metodyczny
dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa.
Cichocki W., Mielczarek P. 1993. Rozmieszczenie i liczebność pluszcza Cinclus cinclus i pliszki górskiej
Motacilla cinerea w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 49: 54-61.
D Amico F. & Hemery G. 2003. Calculating census efficiency for river birds: a case study with the
White-throated Dipper Cinclus cinclus in the Pyrénées. Ibis, 145, 83 86.
Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 
podręcznik metodyczny. Tom 8.
Kajtoch A
. 2005. Zasiedlanie dorzecza Raby przez nurogęś Mergus merganser. Notatki Ornitologiczne
46: 244-249.
5
Ledwoń M., Król J., Mędrzak R., Mołdysz D., Barcik L., Dyduch M., Gacek S., Jagiełko J., Jędrzejko A.,
Kruszyk R., Linert H., Procner B., Śniegoń M., Wojtoń T., Wiśniewski M., Wróbel J., Zontek I.,
Zontek C. 2009. Liczebność i rozmieszczenie pluszcza Cinclus cinclus oraz pliszki górskiej
Motacilla cinerea w zachodniej części Beskidów Zachodnich i Pogórza Zachodniobeskidzkiego.
Notatki Ornitologiczne, 50: 9 20.
Marchant J.H. & Gregory R.D. 1999. Waterways Breeding Bird Survey pilot survey 1998: adaptation of
BBS census methods to rivers and canals. R&D technical report W205. Bristol: Environment
Agency.
Marchant J. H., Joys A. C., Noble D. G. & Coombes R. H. 2006. Waterways Breeding Bird Survey:
progress and population trends 1998 2004. Science report: SC010012. Bristol: Environment
Agency.
Wasilewski J., Zajchowski K. 2000. Występowanie oraz liczebność pluszcza Cinclus cinclus i pliszki
górskiej Motacilla cinerea na wybranych obszarach Polski Południowo-Wschodniej. Roczniki
Bieszczadzkie 9: 157-168.
6
Załącznik I
Wykaz stosowanych kryteriów lęgowości/zachowań i odpowiadających im kategorii gniazdowania
(wg Sikora i in. 2007, zmienione).
Zachowanie/kryterium lęgowości Symbol Kategoria
Obserwacja/stwierdzenie gatunku ST
Brak (D)
Ptak młodociany JUV
Pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym O
Jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty godowe Gniazdowanie
S
samca możliwe (A)
Obserwacja rodziny (jeden ptak lub para) z lotnymi młodymi R
Para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym P
ÅšpiewajÄ…cy lub odbywajÄ…cy loty godowe samiec stwierdzony co najmniej
przez 2 dni w tym samym miejscu (zajęte terytorium) lub równoczesne TE
stwierdzenie wielu samców w siedlisku lęgowym danego gatunku
Gniazdowanie
Kopulacja, toki KT
prawdopodobne
Odwiedzanie miejsca nadajÄ…cego siÄ™ na gniazdo OM
(B)
Głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda lub piskląt NP
Plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku) PL
Budowa gniazda lub drążenie dziupli BU
Odwodzenie od gniazda lub młodych (udawanie rannego) UDA
Gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku GNS
Gniazdo wysiadywane WYS
Gniazdowanie
Ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt POD
pewne (C)
Gniazdo z jajami JAJ
Gniazdo z pisklętami PIS
Młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne albo podloty
MA
O
gniazdowników poza gniazdem
7
Załącznik II
8