dr Maciej Małolepszy
Wykład 1, 9.10.2012
Literatura:
- B. Hołyst- Kryminologia (nie starsze niż 9 wydanie)
- J. Błahut, A. Gaberle, K. Krajewski- Kryminologia
* Kryminologia wywodzi się z łaciny- crimen (przestępstwo) + logos (nauka).
Dziś ujmuje się ją szerzej, jako naukę o przestępstwie i przyczynach przestępstw, poucza o
przestępczości jako zjawisku:
- przestępczości przeciwko mieniu
- przestępczości przeciwko zdrowiu i życiu
Współcześnie kryminologia obejmuje wiktymologię (naukę o ofierze).
• Kryminologia to co innego niż kryminalistyka, która jest nauką o tym, jak zabezpieczać ślady, jak na ich podstawie identyfikować sprawcę, jest nauka pożyteczną dla śledztwa i
ujęcia sprawcy.
* Teorie kryminologii możemy podzielić na 3 nurty:
1. Kryminologia pozytywistyczna- XIX w/ I poł. XX
Nawiązuje do pozytywizmu.
Zakłada, że przestępczość jest czymś obiektywnym, ma byt, istnieje na zewnątrz, a nie jest
wytworem naszej jaźni. Z faktu, że coś jest to można to zbadać przy pomocy diagnoz, badań
naukowych, zmierzyć dane zjawisko.
Źródła przestępczości widzi w 2 obszarach:
- jednostce- czynniki wpływające na przestępczość są w przestępcy- nurt
biopsychologiczny
- w środowisku, społeczeństwie na zewnątrz, strukturze społecznej- nurt socjologiczny
Jeżeli możemy ustalić, dotrzeć do źródeł to możemy wpływać/korygować to, z tego wypływa
idea resocjalizacji.
2. Kryminologia antynaturalistyczna- Ameryka, II poł XX w
Kwestionuje założenia kryminologii pozytywistycznej.
Odrzuca główne założenia pozytywistów, że przestępczość jest faktem obiektywnym.
Wg antynaturalistów przestępczość jest wytworem społecznym, tzn. normy są narzucone/
wytwarzane przez społeczeństwo, więc społeczeństwo konstruuje przestępcę.
Zakłada, że muszą być stworzone wstępne warunki, żeby można było mówić o przestępstwie
(własność prywatna kradzież).
Antynaturaliści silnie podkreślali kwestie naznaczania społecznego i stygmatyzowania.
Kwestionowali idee resocjalizacji (jakie mamy prawo resocjalizować innych?).
Zarzucano im relatywizm.
3. Kryminologia neoklasyczna- nawiązuje do kryminologii klasycznej (podr.)
Bardziej interesuje się sprawiedliwą polityką karną.
Podkreślano powrót do klasyczności- kara na zasadzie odpłaty (ząb za ząb).
Poprzez karę nie można resocjalizować, więc odrzuca tą ideę.
1
KRYMINOLOGIA POZYTYWISTYCZNA
W jej ramach możemy rozróżnić 2 podnurty:
- biopsychologiczny- upatruje przyczyn przestępczości w ciele człowieka, jego umyśle, psychice, w jego wnętrzu, twierdząc, że te przyczyny powodują zachowania
przestępcze, to człowiek jest temu winny.
- socjologiczny- źródła przestępczości nie tkwią w człowieku, ale w społeczeństwie, środowisku/ otoczeniu, to np. struktura społeczna, ciężkie warunki społeczne, bieda.
To co w środowisku popycha go do popełnienia przestępstwa.
Wspólne jest im to, że uważają przestępstwo za coś obiektywnego, wspólna wiara w to, że
jesteśmy w stanie dotrzeć do przyczyn i je korygować.
W teoriach biopsychologicznych wyróżniamy 2 grupy:
1. Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne
Wyróżniamy teorie:
a) antropologiczna- C. Lombroso- poł. XX w: źródła przestępczości leżą w człowieku,
są urodzeni przestępcy, którzy zachowali prehistoryczne cechy, te predyspozycje znajdują
odzwierciedlenie w budowie człowieka, szczególnie głowy/ czaszki
b) nawiązujące do genetyki- wychodzą z założenia, że zachowania aspołeczne są
dziedziczne, badania nad dziedzicznością wykazują pewne korelacje, ale nie 100%
determinację
c) odwołujące się do budowy chromosomów
d) odwołujące się do uszkodzeń OUN
2. Teoria kładące nacisk na cechy psychiczne
a) koncepcja typów psychosomatycznych/ teorie konstytucjonalno-typologiczne
- koncepcja Hipokratesa- wyróżnił on 4 typy psychosomatyczne;
- sangwinik- silnie reagujący, niewytrwały w działaniu
- choleryk- silnie reagujący, wytrwały w działaniu
- melancholik- słabo reagujący, wytrwały w działaniu
- flegmatyk- słabo reagujący, niewytrwały w działaniu
- Hans J. Eysenck wprowadził 2 typy:
- ekstrawertyk- łatwy do pobudzenia, łatwo wygaszający, aktywny,
impulsywny, optymistyczny aż do granic krytycyzmu
- introwertyk- trudny do pobudzenia, ciężko wygaszający, systematyczny,
pesymistyczny, skoncentrowany na życiu wewnętrznym
Konsekwencją tego jest inna podatność na socjalizację (ekstrawertycy gorzej
się socjalizują, bo trudniej przyswajają normy społeczne, trudniej im wypełniać
zobowiązania)
- teoria wyjaśniająca zachowania przestępcze nieprawidłową osobowością- u
recydywistów określono cechy zwane „zespołem niepowodzenia”
- nikła odporność na stres
- niskie kwalifikacje zawodowe
- mała koncentracja
- brak wytrwałości
- nadużywanie alkoholu
- koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej- psychopatia (niezdolność do
trwałych związków emocjonalnych, większa popędowość, zachowania impulsywne)
2
W nurcie socjologicznym wyróżniamy 5 typów koncepcji:
1. Koncepcje ekologiczne
Chodzi o uwarunkowania środowiskowe w jakich żyjemy, klimat w dużym stopniu wpływa
na zachowania ludzkie.
Kryminolodzy analizują rozwiązania urbanistyczne, w szczególności strukturę miast i ich
wpływ na zachowania przestępcze.
* szkoła Chicagowska- Bark, Bargles- początek XX w, starali się ustalić w jakich
częściach miasta dochodzi do zachowań przestępczych, wyodrębnili 5 stref miejskich
- strefa centralna- budynki handlowe, administracyjne, kulturowe
- strefa przejściowa- faza przemysłowa, gdzie znajdują się zakłady
- strefa mieszkań pracowniczych
- strefa willowa- zamieszkana przez klasę średnią, domki 1-rodzinne
- strefa podmiejska- wszystkie wioski dookoła miasta
Najwięcej przestępstw jest w strefie centralnej i im dalej od centrum tym mniejsza
przestępczość. Wniosek: struktura miejska/ architektoniczna determinuje zachowania
przestępcze.
Wykład 3, 6.11.2012
2. Teorie strukturalne
Robert Merton- Teoria strukturalna poszukiwała źródeł przestępczości w strukturze
społecznej. Każde społeczeństwo ma aprobowane przez wszystkich cele, wartości. Różne są
możliwości osiągnięcia tych celów, różnymi drogami do nich dążymy
5 postaw określających w jaki sposób ludzie dochodzą do osiągnięcia dóbr.
1. Konformizm- dana osoba akceptuje społecznie porządne cele, środki dochodzenia do
nich. Ma możliwość by do tych celów akceptowanymi środkami dojść .
2. Innowacja- osoba, która akceptuje ogólnie pożądane cele, ale nie akceptuje
uznawanych środków do osiągnięcia tych celów np. chodzenie do pracy.
3. Rytualizm- osoba akceptuje pożądane cele i wartości społeczne, sposoby osiągnięcia
ich , jednak nie dąży do nich.
4. Wycofanie- osoba akceptuje cele i sposoby dochodzenia do nich, ale jeśli zastosowane
środki zawiodły, to rezygnuje z celów społecznych i się wycofuję.
5. Bunt- osoba odrzuca cele i środki. Kontestuje aktualny porządek.
Najczęściej przestępcami stają się osoby, które akceptują ogólnie wyznaczane cele, zostały im w domu w procesie socjalizacji wpojone, ale problem polega na tym, że nikt ich nie nauczył
jak do tych celów dochodzić.
Podkreśla zróżnicowanie osiągnięcia dóbr .Możliwości dochodzenia do osiągnięcia dóbr są
różne. Im więcej wartości materialnych tym więcej przestępstw.
3. Teorie zróżnicowania kulturowego
Poszukują źródeł przestępczości w kulturze.
Kultura- pewne wzory zachowań, pewna hierarchia wartości, którą jako wspólnota uznajemy.
Albert Cohen twierdził, że zachowania przestępcze wynikają z niewłaściwie ukształtowanej
kultury. Uważał, że kultura przestępcza wytwarza się w opozycji do kultury warstwy
dominującej.
Kultura warstwy dominującej- to przede wszystkim kultura warstwy średniej . Starał się
scharakteryzować podstawowe wartości średnie, przeciętnego obywatela, jaką kulturę
wytwarza. A więc dla amerykańskiej warstwy średniej ważne są wartości :
1. Ambicja- wysoki poziom aspiracji
2. Osobista odpowiedzialność- przekonanie o tym, że polega się tylko na sobie
3. Szacunek dla osiągnięć- dla indywidualnych osiągnięć, które jednostka zdobyła np.
biznes, ekonomia
3
4. Świecki ascetyzm- umiejętność rezygnowania z natychmiastowego zaspokojenia potrzeb na rzecz osiągnięcia długofalowych celów,
5. Racjonalność – planowe działanie polegające na wyznaczeniu sobie realnych celów oraz
sposobu dążenia do tych celów. Umiejętność gospodarowania czasem i posiadanymi
środkami.
6. Dbałość o wygląd i maniery – dzięki manierom i ubiorowi mamy szanse przebywać w
danym środowisku.
7. Całkowita eliminacja agresji fizycznej i przemocy
8. Rozsądny wypoczynek – taki, który jest dla osobowości konstruktywny, nie marnujemy
czasu na np. oglądanie seriali. Sensowny wypoczynek
9. Szacunek dla własności- przywiązanie do czegoś co jest nienaruszalne, co należy do
właściciela, czego nie ma prawa nikt mu zabrać.
Aby w warstwie średniej funkcjonować trzeba mieć te wartości , które są wpajane w
dzieciństwie. Dla dzieci, które nie mają wpajanych tych wartości te drogi są zamknięte.
Dzieci bez kapitału kulturowego odrzucą te wartości ogólnie akceptowane przez warstwy
średnie na zasadzie, że jeśli nie może wejść do takiego świata to odrzuca ten świat, nie
akceptuje go, kwestionuje. W takiej sytuacji te grupy tworzą w opozycji do warstw średnich
swoją własną kulturę z wartościami, przeciwnymi do wartości warstw średnich. Grupy
przestępcze wytwarzają swoją własną kulturę. Nie ma w społeczeństwie jednej kultury.
Teoria Waltera Millera
Twierdził, że społeczeństwo jest zróżnicowane kulturowo i że istnieją dwie antagonistyczne
grupy społeczne, czyli taka warstwa średnio dominująca i warstwa przestępcza. Jego zdaniem
kultura warstw niższych nie wytwarza się w opozycji do kultury warstwy średniej, ale
wytwarza się równolegle, nie zależnie od kultury warstwy średniej. Czyli warstwy średnie
maja swoja kulturę, a warstwy niższe swoją.
1. Wartością jest pokazywanie trudności. Umiejętność wywinięcia się z kłopotu,
wychodzenia z sytuacji trudnych
2. Twardość- męskość charakteryzująca się brakiem skrupułów, sprawność fizyczna i
psychiczna, odrzucenie spraw intelektualnych.
3. Cwaniactwo- umiejętność podejścia innych, manipulowania innymi,
4. Poszukiwanie podniecenia- czynności zagrażające zdrowiu, życiu,
5. Zdanie się na los- co ma być to będzie. Realizowanie przeznaczenia. Myślenie, że na
nic nie mamy wpływu.
6. Niezależność -od uznanych autorytetów i struktur
Cohen uważał, że kultura przestępcza była tworzona w opozycji do kultury warstwy średniej, ponieważ warstwy niższe nie były w stanie zrealizować standardów stawianych przez
warstwy średnie.
Miller – nie chodzi o to, że te warstwy niższe nie są w stanie tych wartości zrealizować, tylko o to, że warstwy niższe wytwarzają taką kulturę, która jest w swoim potencjale kulturowym.
4
4. Teorie uczenia się (w szczególności zachowań przestępczych)
Teoria uczenia się zachowań przestępczych zakłada, że zachowania przestępne są wyuczone
w środowisku a nie wrodzone.
Edwin Sutherland- teoria zróżnicowanych powiązań
- uczenie się zachowań przestępczych następuje w komunikacji werbalnej i
niewerbalnej, czyli relacjach międzyludzkich
- uczenie się zachowań przestępczych zachodzi w grupach o bliskich powiązaniach
osobistych
- obejmuje zarówno motywy i dążenia o raz techniczne elementy (w jaki sposób
popełnić przestępstwo)
- uczy się jednocześnie, że pewne normy prawne nie obowiązują
- zachowania przestępne następują w tedy, gdy nauka zachowań przestępnych
(kryminalnych) przeważa nad nauką wzorców antykryminalnych
Teoria Alberta Bandury- wychodził z założenia, że zachowania przestępcze jest wyuczone,
ale żeby zaistniało musi wystąpić pewien bodziec, który uruchomi wyuczone zachowanie
- bodźce awersyjne, np. frustrujące
- bodźce instrumentalne, związane z dążeniem do określonego celu
- bodźce modelujące- stymulowanie lub hamowanie zachowania przez otoczenie
- bodźce instrukcyjne- autorytet polecił lub nakazał zachowanie przestępcze
- bodźce wynikające z choroby lub zaburzeń
Teoria uczenia się technik neutralizacji- opiera się na założeniu, że by popełnić przestępstwo trzeba nauczyć się pewnych technik usprawiedliwiających- dlaczego popełniam przestępstwo.
Przestępca uczy się w procesie socjalizacji tych technik i w konsekwencji łatwo mu popełniać przestępstwa. Wyróżniamy:
- zaprzeczenie odpowiedzialności –sprawca odsuwa od siebie odpowiedzialność, to
nie on jest odpowiedzialny za popełnione przestępstwo, ale sytuacja, okoliczności,
warunki w domu itp. Wina leży po stronie otoczenia
- zaprzeczenie bezprawia- sprawca zaprzecza, że stało się coś złego, że wyrządził
krzywdę
- zaprzeczenie ofiary- sprawca wmawia sobie, że ofiara zasłużyła sobie na takie
zachowanie, w ten sposób również odsuwa od siebie odpowiedzialność
- technika potępienia potępiających- usprawiedliwianie się, że ci, którzy mnie ścigają
sami nie są lepsi, sami zasługują na potępienie
- powoływanie się na wyższe racje- musiałem to zrobić, by ratować inne, istotniejsze
dobro, następuje kolizja dóbr i sprawca poświęca jedno, by ratować drugie
- bezsensowność prawa- nie stosuję się do prawa, bo jest ono nielogiczne i sprzeczne
- wszyscy to robią
Te techniki powalają sprawcy zachować swój dobry obraz, bo usprawiedliwiają jego
zachowanie.
Nie wolno tego lekceważyć w pracy ze skazanym, bo na tym będzie polegała praca
resocjalizacyjna z nim, żeby to zwalczyć.
5
Teoria kontroli- Emil Durkheim wychodził z założenia, że przestępczość była, jest i będzie i mitem jest to, że kiedyś uda nam się ją zwalczyć. Twierdził również, że przestępczość sama w sobie nie jest czymś złym, ale może mieć pozytywny wymiar, bo może prowadzić do rozwoju
społeczeństwa.
Człowiek z natury jest zły i egoistyczny, chce zaspokoić swoje potrzeby, nawet kosztem
innych, więc to jest normalne, że popełnia przestępstwa- nie powinniśmy pytać dlaczego
popełnia przestępstwa, ale dlaczego tego nie robi. Nie popełnia przestępstwa, bo jest w
pewnym sensie kontrolowany przez społeczeństwo (chodzi o wspólnotę przekonań, więź
społeczną, która pozwala kontrolować dane jednostki). Jeśli chcesz należeć do danej
społeczności to musisz się zachowywać w określony sposób, w przeciwnym razie będziesz
odrzucony.
Zachowanie przestępcze następuje w tedy, gdy ulega osłabieniu więź społeczna, się z nim nie identyfikuje i jednostce na nim nie zależy.
Wykład 5, 18.12.2012
KRYMINOLOGIA ANTYNATURALISTYCZNA
Rozwinęła się w latach ’50 XX wieku.
Głównym założeniem- przestępczość nie jest faktem obiektywnym, ale jest formą konstruktu
społecznego- to społeczeństwo generuje to zjawisko przez normy prawne i późniejsze
stygmatyzowanie za ich nieprzestrzeganie.
Antynaturaliści mało zajmowali się osobą przestępcy, bardziej interesowała ich reakcja
społeczeństwa na zachowanie, bo to społeczeństwo decyduje kto jest przestępcą.
U podstaw leży szereg koncepcji socjologicznych.
Teoria naznaczania społecznego (stygmatyzacji, etykietowania)- społeczeństwo wpływa na
jednostkę, kształtuje początkowe wartości, wartościuje ją pozytywnie lub negatywnie.
Teoria symbolicznego interakcjonizmu- znaczenia i wartościowania dokonują się we
wzajemnej interakcji między osobami i nie można powiedzieć, że coś jest dobre, a coś złe, bo ocena zależy od osobistej percepcji, interpretacji świata.
Koncepcja dewiacji wtórnej- Edwin Lemert- każdy człowiek ma własne poczucie wartości i
obraz siebie. Wpływ na to ma otoczenie, bo to z niego czerpiemy informacje do
konstruowania własnego obrazu (jesteśmy podatni na wpływy zewnętrzne). Interesowało go
jak społeczeństwo reaguje na dane zachowanie. Proces, który zachodzi w przestępcy określił
jako dewiację wtórną- jeśli społeczeństwo w ten sposób określi jednostkę to w końcu
przyjmuje ona taką rolę i zaczyna się zachowywać w ten określony sposób.
Dewiacja pierwotna- złamanie normy prawnej, ale nie interesowało go to, co to była za
norma, jak i dlaczego została złamana. Interesowało go co się dzieje z osobą przestępcy gdy jest konfrontowany ze społeczeństwem.
Howard Becker („Outsiderzy”)- podkreślał znaczenie jakie nadajemy danemu zdarzeniu.
Przestępczość postrzegał przez pryzmat znaczeń nadawanych przez społeczeństwo. Nie
kwestionował tego, że zabójstwa nie ma, twierdził tylko, że do takiego zdarzenia musimy się ustosunkować i nadać mu znaczenie, a ono może być bardzo różne.
* Koncepcja karier dewiacyjnych- skoro dana osoba jest postrzegana jako dewiant, przestępca to ta etykieta przejmuje główną rolę nad innymi rolami (nie jest ważne, że jest dobrym ojcem, bo jest przestępcą). Zapomina się o innych pozytywnych aspektach tej osoby.
6
Mechanizm prognozy samorealizującej- osoba zaczyna realizować te oczekiwania i wypełnia taką rolę.
U Lemerta i Beckera społeczeństwo ponosi dużą rolę w stawaniu się przestępcą.
Nurt konfliktu społecznego- na gruncie tego nurtu nawiązywali do socjologii, która
postrzegała społeczeństwo jako walkę klas, grup społecznych, które walczą o swoje interesy i chcą je narzucić innej grupie społecznej. Odrzucał konsensualne teorie społeczeństwa.
Nie można postrzegać przestępstwa w sposób wyizolowany, bez dostrzegania tej walki.
Thomas Bernard wychodził z założenia, że warunki w jakich żyją dane jednostki decydują o
ich interesach i systemach wartości. Każda z grup wyznacza hierarchę wartości i sposób
zachowania. Kluczowe jest to, kto komu narzuci swoje racje i wygra tę walkę. Odbywa się
ona przez tworzenie prawa (grupa w parlamencie tworzy prawo, które odpowiada ich
systemowi wartości i interesom). Potem nie ma się co dziwić, że przegrana grupa jest
przestępcami, bo prawo jest sprzeczne z ich wartościami i interesami.
Wykład 6, 8.01.2013
Nils Christie- nurt abolicjonistyczny- ten nurt zakładał walkę klas. Jeżeli prawo karne jest wykorzystywane do ucisku jednej klasy przez drugą to nie powinno ono mieć miejsca.
Wniosek- likwidacja prawa karnego. N.C. postuluje przeniesienie rozwiązywania konfliktów
z prawa karnego na prawo cywilne. Jednocześnie chciał zmian w prawie karnym w kierunku
modelu konsensualnego, opierającego się na mediacjach, porozumieniu między sprawcą a
ofiarą i to sprawca powinien sam to negocjować.
Ta koncepcja niesie ze sobą wiele niebezpieczeństw, gdyż jest polem do nacisków i nadużyć.
Teoria Michela Foucault (francuski filozof, XX w.) zajmował się funkcjami jakie pełni
więzienie. „Nadzorować i karać”- zmieniła się technika sprawowania władzy. W XVIII w.
celem było ciało skazanego, by być władza uderzała w ciało tych, którzy nie chcieli się
podporządkować. W XX w. za cel władza obrała sobie ducha- żeby być władzą poprzez kary
pozbawienia wolności chce resocjalizować, dyscyplinować i podporządkowywać. Dziś
władza jest dużo bardziej subtelna i wyrafinowana. Jej celem jest utrzymanie władzy i
panowanie nad tymi, którzy nie chcą się podporządkować. Zmienił się tylko sposób jego
osiągnięcia… (szkoła). We wszystkich tych formach jest ta sama dyscyplina, uczy się w nich
podporządkowania. Więzienie pełni też funkcje ukryte- kontrola- dzięki niemu można
kontrolować świat przestępczy, udaje się zebrać informacje o funkcjonowaniu świata
przestępczego.
KRYMINOLOGIA NEOKLASYCZNA
Powstała w II poł. XX w., szczególnie rozwinęła się w USA. Nie zajmowała się tak bardzo
źródłami przestępstwa, ale skupiała się nad polityką karną, czyli jak społeczeństwo ma
reagować na dane przestępstwo.
Andrew von Hirsch- koncepcja sprawiedliwej odpłaty- odwołanie do klasycznych koncepcji z
XVIII w.- odpłata za popełniony czyn. Twierdził, że należy zrezygnować z idei resocjalizacji, bo nie przynosi ona rezultatów, instrumentalizuje sprawcę. Opowiadał się za postrzeganiem
kary jako wyrównanie krzywd, odpłatę za popełniony czyn. Kara ma być wyrównaniem
rachunku między społeczeństwem a sprawcą. Czyn powinien determinować karę i powinna
ona być wymierzana na podstawie tego, jaki czyn popełnił sprawca, a nie jak długa trzeba go resocjalizować.
7