Wybrane aspekty rozrodu małych przeżuwaczy 19.01.2011

Wg grudniowych danych GUS, w Polsce jest 223tys. Sztuk owiec, czyli o ponad 17 proc. mniej niż w 2008r. - jest to największy spadek pogłowia od dziesięciu lat

Zmniejszyła się także liczba maciorek owczych, a to oznacza, że pogłowie nadal będzie spadać

Jak twierdzi prezes Polskiego Związku Owczarskiego Tadeusz Lotczyk, eksport jagniąt jest nieopłacalny

Anatomia

Anatomicznie układ rozrodczy zarówno owiec jak i kóz bardzo zbliżony do narządu rozrodczego bydła

Główna różnica to znacznie mniejsza wielkość. Stosunkowo niewielkie rozmiary tych zwierząt praktycznie uniemożliwiają przeprowadzenie badania per rectum i palpacyjną ocenę wielkości i jakości jajników i macicy

Jajniki

U kóz i owiec jajniki są nieco bardziej kuliste niż u bydła

Osiągają rozmiar ok. 1,5cm (wielkość ziarna bobu)

Każdy z nich zawieszony jest na krezce jajowodu (mesovarium) mniej więcej na poziomie pierwszego kręgu krzyżowego

Jajowody

Jajowody osiągają ok. 15cm długości

Największa sekrecja płynu jajowodowego obserwowana jest w okresie rui

Macica

Macica u małych przeżuwaczy to uterus bicornis subseptus, czyli posiadająca przegrodę w trzonie

Rogi macicy są stosunkowo dłuższe niż u krowy, lekko poskręcane w kształcie pętli jelit

Macica długości ok. 20-25cm, w tym szyjka macicy ok. 4-6cm

Macica - szyjka

W obrębie szyjki można napotkać wzajemnie zazębiające się fałdy błony śluzowej (5-8) o przebiegu poprzecznym, które w kierunku zewnętrznego ujścia szyjki macicy ulegają stopniowemu podwyższeniu

Fałdy te, szczególnie u owiec w znacznym stopniu utrudniają kateteryzację szyjki

W rogach macicy kóz obserwuje się po 115-120 brodawek ułożonych w 4 rzędach o ciemnej pigmentacji błony śluzowej

Pochwa

Pochwa zwykle osiąga długość ok. 4-7cm

W przedsionku pochwy podobnie jak u krowy i świni znajdujemy uchyłek podcewkowy

Na bocznej i na dolnej ścianie przedsionka pochwy leżą gruczoły przedsionkowe większe i mniejsze (u owiec mogą nie występować gruczoły Bartholiniego)

Fizjologia rozrodu małych przeżuwaczy

- sezonowość

- samice sezonowo poliestralne

- sezon przypada na okres skracającego się dnia świetlnego

OWCE

Sezonowość a rasa - u ras prymitywnych (rasy górskie) występuje krótki jesienny sezon rozrodczy z jednym cyklem rujowym, zaś u ras szlachetnych sezon może trwać od 6 do 8 miesięcy i dłużej (merynos, wrzosówka)

W Polsce początek sezonu rozpłodowego przypada na sierpień-wrzesień

W naszych warunkach najdłużej trwa sezon rozrodczy u wrzosówek (średnio 235dni)

Dojrzałość płciowa

W zależności od rasy owce osiągają dojrzałość płciową wieku między czwartym a szóstym miesiącem u tryczków i piątym a dziesiątym miesiącem u maciorek

Większość ras hodowlanych w Polsce po raz pierwszy do rozrodu używana jest w wieku ok. 18m

Cykl płciowy

Długość cyklu płciowego u owcy jest dość stała i waha się w granicach 16-17dni

W okresie przejściowym cykle mogą być nieco krótsze, a ponadto zwykle pierwsza owulacja przebiega bez zewnętrznych objawów rujowych

Długość rui uzależniona jest od wieku zwierzęcia, rasy oraz fazy sezonu i trwa średnio 36h (16-72h)

Spontaniczna owulacja ma miejsce tuż przed zakończeniem rui (20-40h od początku rui)

Uważa się, że wielkość owulacji w dużym stopniu uwarunkowana jest genetycznie

U większości ras liczba owulujących pęcherzyków osiąga maksimum w środku jesieni

Komórki jajowe po owulacji zachowują zdolność do zapłodnienia max. Do 25h

Komórka jajowa przechodzi do macicy 4 dni po rui

W przebiegu cyklu przeważa faza lutealna (ok. 13 dni), zaś faza pęcherzykowa trwa zwykle 3-4 dni

Ciałko żółte szczyt swojego rozwoju osiąga w 6-8 dni po owulacji

Na ok. 3-4 dni przed następną rują ciałko żółte kończy swoją czynność wydzielniczą (luteolityczne działanie PGF2alfa) i następuje spadek poziomu progesteronu we krwi (zakres od 0,25ng/ml do 1-3ng/ml)

Odpowiedni poziom progesteronu (przez ok.,12dni) jest niezbędny aby mogła wystąpić ruja.

Uważa się, że u owiec występują dwie fale pęcherzyków

Rekrutacja i selekcja pęcherzyków potencjalnie zdolnych do owulacji zachodzi ok. 13-15 dnia po rui.

Regulacja hormonalna cyklu

LH - wydzielane pod wpływem GnRH oraz estradiolu wzrasta szybko w kilka godz. Po rozpoczęciu rui (szczyt 11h) po czym spada. Owulacja występuje ok.14h po wylewie LH (czyli ok. 24h od rozpoczęcia rui)

FSH szczyt równocześnie ze szczytem LH. Ponowny, dłużej trwający wzrost ma miejsce po 24h. Następny 3 dnia oraz pomiędzy 8-12dniem cyklu. Nie stwierdzono zależności pomiędzy stężeniem a liczbą owulacji.

Prolaktyna ma działanie luteotropowe, jej stężenie waha się w zależności od fotoperidolu (długi dzień - wyższe stężenie)

Oksytocyna - produkowana jest u owiec również w kom. ziarnistych pęcherzyka jak i w cż. Estradiol wpływa na formowanie receptorów dla OXY. Ta zaś ma działanie luteolityczne (pobudza wydzielanie PGF2alfa)

Progesteron - poziom bazalny <1ng/ml, szczyt 1-3ng/ml osiąga pomiędzy 8-12dniem

Estrogeny (17-beta-estradiol) osiągające maksymalne wartości (14-27pg/ml) w okresie rui zaczynają rosnąć na 12-14h przed rują

W czasie fazy lutealnej również obserwuje się wzrost poziomu E, który występuje w okresach wzrostu wydzielania FSH - jest to powiązane z falowym dojrzewaniem pęcherzyków

Objawy rui u owiec w postaci przekrwienia i obrzęku sromu bywają bardzo słabo zaznaczone.

Ram effect

Niezbędna jest wcześniejsza izolacja samców i samic (2km, 6-8tyg)

Słaby efekt u pierwiastek (waga min 35kg)

Efekt związany jest z wydzielaniem oxytocyny i uwalnianiem LH

Krótki cykl - przejściowy krótki wzrost P4, krótka faza lutealna, następna owulacja występuje po 6dniach. Skoncentrowana owulacje (ruje) występują po 25dniach od wprowadzenia tryka

Część (mniejsza) - owulacja po 3-5dniach (obecność dojrzałych pęcherzyków -> pełnowartościowe cż - ruja pojawia się po 18-19dniach od wprowadzenia tryka

KOZY

Sezonowość - wrzesień - listopad (lipiec), wiosna

Dojrzałość płciowa 5-7mcy, pełna dojrzałość somatyczna ok. 3lat

Na czas osiągnięcia dojrzałości płciowej może wpływać klimat, żywienie oraz obecność tryka

Faza pęcherzykowa cyklu trwa ok. 3-4dni zaś faza lutealna ok17dni

Zwykle występują cztery fale wzrostu pęcherzyków (pierwsza fala w 1 dniu po owulacji, druga w 4, trzecia w 8, czwarta w 13 dniu)

Owulacji ulega pęcherzyk dominujący czwartej fali pęcherzyków (największe pęcherzyki osiągają wielkość ok9mm)

Ruja trwa średnio 36h (22-60)

Objawami rui są znacznie wyraźniej wyrażone u kóz niż u owiec

Owulacja spontaniczna występuje kilka godzin po ustąpieniu zewnętrznych objawów rujowych

W trakcie owulacji dochodzi do uwolnienia od 1 do 4 komórek jajowych

U ok. 1,5% zwierząt ciężarnych może wystąpić ruja w okresie ciąży

Regulacja hormonalna cyklu rujowego

Przysadka - szczyt uwalniania FSH, LH, PRL podczas rui w kilka godzin po maxymalnym uwolnieniu estrogenów

Jajniki

Progesteron - poziom bazalny (ruja/anoestrus) ,1ng/ml, w fazie lutealnej 4-8ng/ml spada na 3 dni przed kolejną rują

Estrogeny - ostatnie dwa dni cyklu to wzrost z poziomu 8-10pg/ml do 32pg/ml na początku rui. Potem spadek w ciągu 12h do poziomu wyjściowego

Bezrożność a bezpłodność

Dominującym genem w stosunku do swego allelu (p) warunkującego rogatośc jest gen bezrożności (P)

Homozygotyczne bezrogie samice (PP) są osobnikami o zmienionym wyglądzie - mogą posiadać zarówno jajniki jak i jądra, mieć ujście cewki moczowej w nietypowym miejscu, łechtaczkę przerośniętą w szczątkowe prącie

Osobniki takie są bezpłodne

Zaburzenia związane z rozrodem małych przeżuwaczy

Wypadanie pochwy przed porodem

55-21d przed porodem

Rozwija się zazwyczaj w ciągu kilku dni

Można być całkowite lub częściowe

Zaniedbanie prowadzi do zmian martwicowych i krwotoków a nawet śmierci

Istnieją predyspozycje rasowe

Ryzyko wzrasta wraz z wielkością miotu, 5x częściej u matek rodzących dwojaczki i 10x częściej u noszących trojaczki i więcej od matek noszących „single”

Ryzyko wzrasta również z wiekiem

Ma tendencje do pojawiania się w kolejnych ciążach (35-40%)

Czynniki żywieniowe

Nie dowiedziono wpływu bezpośredniego konkretnych pasz lub nawet zawartości fitoestrogenów lub mykotoksyn

Również w przypadku hypokalcemii nie dowiedziono związku (hypokalcemia mogła być konsekwencją stresu i traumy raczej)

Przekarmienie, przeładowany pęcherz

Postępowanie

20% śmiertelności

Hypocalcemia powinna być wyrównana

Dobra prognoza jeśli pochwa jest nie uszkodzona

Umieszczenie samicy zadem wyżej

Oczyszczenie, odprowadzenie, nadoponowe znieczulenie

Czasami konieczne jest opróżnienie pęcherza

Założenie szwów (kapciuch, szew materacowy, szew Buchnera)

T-shape replacer

Monitoring stanu (anorexia, toxemia)

Antybiotyki, leki przeciwzapalne

Komplikacje

śmierć płodu

metritis

niepłodność

wypadanie jelit

zbyt słabe rozwarcie szyjki podczas porodu

Eliminacja samic u których schorzenie się powtarza (dziedziczny charakter)

Podział stada na grupy produkcyjne (wielkość miotu, data porodu)

Ocena kondycji i pomiar poziomu BOHB1.1mmol/l

Analiza jakości paszy

Wypadanie pochwy po porodzie

Kilka dni lub tygodni po porodzie

U sami małokalibrowych

Urazy podczas porodu predysponują

Może towarzyszyć wypadanie jelit

Poporodowe wypadanie macicy

Sporadycznie po prawidłowym porodzie

Nie jest związane z wypadaniem pochwy

Zwykle u młodych samic i może być związane z hypocalcemią

Może towarzyszyć wypadaniu pochwy i macicy

Występuje też jako konsekwencja silnych parć spowodowanych biegunką, kokcydiozą, pasożytami

Zbyt krótkie skracanie ogona

Ronienia

Chlamydia

Toxoplasmoza

Neosporoza

Border disease

Salmonelloza

Kampylobakterioza

Pregnancy toxemia, ketosis and fatty liver syndrome

Ostatnie 6 tygodni ciąży (ostatnie 2 tyg)

B intensywny wzrost płodów

Często spadek pobierania paszy

Ketoza laktacyjna

Zwykle około 4-go tyg laktacji

W tym okresie występuje znaczny wzrost produkcji mleka i spadek pobierania paszy

Częściej u wysokoprodukcyjnych zwierząt

Objawy

Zmiany zachowania, depresja

Wraz z postępem hipoglikemii pojawiają się objawy neurologiczne

Może pojawić się ślepota, ataksja, zgrzytanie zębami, intensywne lizanie, przyspieszone oddechy

Do śmierci dochodzi w wyniku niewydolności nerek i toxemii wynikającej ze śmierci płodu

Rozwija się w ciągu 12h 3-7dni

Spadek produkcji mleka (główny obj. ketozy laktacyjnej)

Leczenie

Glikol propylenowy (60ml 2xdz), glicerol (45-60ml 2xdz al calf)

Wskazane może być przerwanie ciąży - indukcja porodu (jeśli pozostało mniej niż 2tyg)

Hypocalcemia, milk feler

Występuje pod koniec ciąży lub na początku laktacji

Sprzyja wcześniejsze wystąpienie Pregn, toxemii i inne schorzenia zmniejszające apetyt

Częściej u starszych (.3lat) wysokoprodukcyjne samice

Patogeneza nie do końca wyjaśniona

Znaczenie ma zaburzenia działania parahormonu związane z suplementacją w trakcie ciąży

Przeważają objawy nerwowe, ataksja, nadaktywność

Drgawki warg, uszu i mięsni, oczopląs

Anoreksja, zaburzenia motoryki żwacza, temp. normalna lub obniżona (zimne uszy)

Poziom Ca 6mg/dl (norma 8-12mg/dl) bywa nawet<4mg/dl

Leczenie - powolny wlew 50-100ml calcium gluconatum lub borogluconatum (1g Ca2+na 45kg)

Hypomagnesemia (milk tetany, Grass tetany)

Przeżuwacze mają słabą gospodarkę magnezem

Hypomagnesemia (<1,2mg/dl) zwykle występuje w 2 do 4 tyg laktacji

Obserwujemy spastyczny skurcz mięśni

Powolny wlew dożylny (50-75ml)roztworu Mg+Ca

Zatrzymanie łożyska

Po 12h

Może być związane z niedoborem Se, poronieniem, ciężkim porodem

Leczenie

Oxytocyna (10-20IU) co 2h

Prostaglandyna (5mg PGF2alfa im lub sc)

Metritis

Często jako konsekwencja zatrzymania łożyska lub urazu

Ciemno krwisty wypływ z pochwy

40-41,5C, anorexia

W ciężkich przypadkach może dojść do zapalenia otrzewnej

Hydrometra

Leczenie PGF2alfa lub oxitocin (50IUim 2x co 4 dni)

Hydrometra może występować w kolejnych cyklach

Cysty jajnikowe

Stosunkowo często występują ale są słabo zbadane u małych przeżuwaczy

Trowy >12mm

Leczenie LH 250-1000IU lub GnRH

---