CENTRALNE ARCHIWUM WOJSKOWE (CAW)
W okresie międzywojennym istniały dwie instytucje pod nazwą Archiwum Wojskowe
jedna miała charakter cywilny a druga wojskowy.
Archiwum wojskowe mające charakter cywilny zgromadziło 2011 m.b. akt oraz 146
skrzyń z aktami. W pierwszym okresie działalności na jego czele stał Andrzej Wojtkowski.
Do 1930 roku na czele archiwum stało jeszcze 4 dyrektorów. Dopiero w 1930 roku zostało
ono przekształcone na Archiwum Akt Nowych na czele, którego stał dr Józef Stojanowski.
Początki działalności archiwum wojskowego datuje się na rok 1916. Powstała wtedy
Sekcja Naukowa Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Początkowo gromadzeniem
dokumentacji wojskowej zajmował się Wydział Spraw Ogólnych Komisji.
Dopiero w 1918 roku zostało powołane C.A.W. działało one w ramach Instytutu Historyczno
Wojskowego. Do jego zadań należało:
- gromadzenie, inwentaryzacja i przechowywanie akt, posiadających znaczenie dla historii
wojskowości polskiej,
-rejestracja akt wojskowych, znajdujących się w innych archiwach, bibliotekach i u osób
prywatnych,
- wydawanie katalogów akt wojskowych i wydawnictw specjalnych,
- sprawowanie nadzoru merytorycznego nad registrami wojskowymi i opracowywanie dla
nich przepisów i instrukcji,
- załatwianie kwerend dla władz, urzędów i osób prywatnych,
-wydawanie uwierzytelnionych odpisów i wyciągów z akt.
Do 1939 roku archiwum przechodziło kilka reorganizacji wewnętrznych, lecz realizowało ono
takie zadania, jakie nałożono na nie w chwili powołania.
Początkowy zasób Archiwum stanowiły akta General Gouvernement Warschau, I Korpusu
Wschodniego, Polskiej Siły Zbrojnej oraz (pozyskana na początku 1919 r.) dokumentacja
Legionów Polskich i Polskiego Korpusu Posiłkowego.
W okresie międzywojennym zasób ulegał systematycznemu powiększeniu. Obok rozkazów,
akt operacyjnych i organizacyjnych polskich władz wojskowych, dokumentacji polskich
formacji i związków wojskowych pochodzących z okresu przed I wojną światową i lat
wojennych, gromadzono także akta władz wojskowych byłych państw zaborczych oraz
wycinki z periodyków poświęcone sprawom wojska. Wielkość zgromadzonego zbioru w
latach 1920-1921 liczyła 100 000 fascykułów (wiązek akt), 10 wagonów, 126 skrzyń oraz 83
paczek. W latach 1921-1928 placówka przejęła akta z rozwiązanych zarządów archiwalnych
przy Dowództwach Okręgów Korpusów oraz archiwum Wojskowego Biura Historycznego.
Od 1929 r. systematycznie gromadzono dokumentację centralnych instytucji wojskowych
wytworzoną w latach 1918-1928.
Przejmowane archiwalia podzielono na cztery grupy akt. Grupę pierwszą tworzyły:
- materiały proweniencji wojskowej wytworzone przed 1863 r.,
- dokumentacja wojskowych organizacji przedwojennych, formacji polskich z okresu I wojny
światowej oraz pozostałe archiwalia mające związek z tym okresem.
Grupa druga obejmowała akta:
- wojskowych władz okupacyjnych,
- pozyskaną podczas działań zbrojnych dokumentację wojskową władz ukraińskich,
litewskich, niemieckich oraz poszczególnych republik radzieckich.
W grupie trzeciej umieszczono akta:
- wojskowe pochodzące z okresu Polski Odrodzonej.
Ostatnią część zasobu tworzyły kolekcje. Pod koniec lat 30 zbiór archiwum liczył 7 tys. m.b.
akt około 7 tys. tomów woluminów i ok. 2 tys. roczników woluminów.
Po rozpoczęciu działań wojennych w 1939 roku personel archiwum przystąpił do jego
ewakuacji. Ewakuacja była przeprowadzona w kilku etapach różnymi środkami transportu.
Najcenniejsze dokumenty były wywożone w 2 turach. W pierwszej turze zostały ewakuowane
tajne akta Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych do Brześcia a następnie transportem
kolejowym były przewożone na kresy. Jednak pomimo wielu starań część archiwaliów
została nieodwracalnie zniszczona przez naloty i bombardowania. Ocalałe akta udało się
przewieść na granicę polsko-rumuńską. Transport kolejnych cennych akt bez żadnego
uszczerbku trafił do Baile Herculane. Niektóre akta udało się wywieść do Wielkiej Brytanii i USA. Znajdują się one tam do dnia dzisiejszego w Instytutach związanych z Polską.
Akta, których nie udało się ewakuować zostały przejęte przez okupanta i przewiezione
do Gdańska Oliwy. Liczyły one 15 tys. m.b. akt. Wśród nich znajdowały się dokumenty
instytucji centralnych polskiego Ministerstwa Spraw Wojskowych, rodzajów wojsk i
zakładów wojskowych. Akta te zostały zinwentaryzowane i przygotowane dla potrzeb władz
okupacyjnych. Na przełomie 1944-1945 władze niemieckie przewiozły te akta do Poczdamu i
Berlina. Zostały one jednak przejęte przez żołnierzy radzieckich i przewiezione do ZSRR.
W czasie wojny część przedwojennego zasobu Archiwum Wojskowego została
przejęta przez organa administracji sowieckiej. Po kilkunastu latach, w 1964 r. strona
radziecka w ramach rewindykacji zwróciła ok. 400 m.b. akt, przy czym ok. 10 000 j.a.
pozostało w Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych w Moskwie.
W 1944 roku Archiwum Wojskowe wznowiło swoją działalność. Pierwszą jego
siedzibą był Lublin a następnie Łódź. Do jego zadań należało: przejmowanie akt wszystkich
instytucji i jednostek Wojska Polskiego z okresu międzywojennego, dokumentacji, LWP,
oddziałów konspiracyjnych z okresu II wojny światowej oraz materiałów pookupacyjnych. W
1945 roku zostało powołane Centralne Archiwum Wojskowe z rozkazu Naczelnego
Dowództwa WP nr 0194/Org. z 5 sierpnia, 1945r. podlegało ono początkowo Głównemu Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu Wojska Polskiego. W 1947 roku zostało
podporządkowane Głównemu Zarządowi Informacji. A w 1951 roku powołano CAW w
Warszawie, rozformowując jednocześnie istniejącą dotychczas placówkę w Oliwie. W
kolejnych latach Centralne Archiwum Wojskowe ulegało wielu reorganizacjom. Obecnie
C.A.W. podlega Ministrowi Obrony Narodowej.
Kształtowanie zasobu Centralnego Archiwum Wojskowego po II wojnie światowej
przebiegało dwutorowo. Starano się scalić rozproszone na terenie kraju oraz wywiezione
poza granice zbiory przedwojennego Archiwum Wojskowego. Przejmowane materiały
proweniencji wojskowej pochodziły m.in.:
- Centralnego Archiwum Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego,
-Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,
-Archiwum Wydziału Historii Partii KC PZPR oraz archiwów państwowych.
Akcja scaleniowa objęła ponadto akta Wojska Polskiego z lat 1943-1945. Zasadniczą formę
kształtowania zasobu Archiwum stanowiło gromadzenie dokumentacji wytworzonej przez
instytucje i jednostki wojskowe po 1945 r. Jednocześnie przejmowano archiwa rozwiązanych
formacji wojskowych.
W latach 70 placówka przejęła 1475 mb. akt archiwum Sztabu Generalnego,
dokumentacje archiwum b. Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz liczące ok. 1100
mb. materiały Komendy Głównej Terenowej Obrony Przeciwlotniczej z lat 1945-1965. Z
końcem lat 80 placówka otrzymała z CA MSW akta II Oddziału Sztabu Głównego i
samodzielnych referatów informacyjnych Dowództw Okręgów Korpusów z okresu
międzywojennego.
Po 1989 r. zasób archiwum został wzbogacony o kserokopie dokumentów
przechowywanych w kilkunastu placówkach archiwalnych Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy.
Zgromadzone materiały, w ilości ponad jednego miliona stu tys. stron, stanowiły efekt
kwerendy przeprowadzonej przez członków Wojskowej Komisji Archiwalnej w latach 1992-
1997.
Centralne Archiwum Wojskowe obejmuje zasięgiem działania komórki organizacyjne
ministerstwa i jednostki organizacyjne podległe lub nadzorowane przez Ministra Obrony
Narodowej, wraz z podległymi im jednostkami organizacyjnymi, funkcjonujące w kraju i za
granicą oraz archiwa wyodrębnione.
Wojskowy zasób archiwalny przechowywany jest w sieci archiwów, którą tworzą:
- Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie
- Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej w Modlinie Archiwum Ministerstwa Obrony
Narodowej obejmuje zasięgiem działania komórki organizacyjne ministerstwa i jednostki
organizacyjne stacjonujące w Warszawie, z wyłączeniem Dowództwa Sił Powietrznych wraz
z podległymi jednostkami oraz jednostek organizacyjnych.
- Archiwum Wojskowe w Oleśnicy obejmuje zasięgiem działania jednostki organizacyjne
stacjonujące na obszarze Śląskiego Okręgu Wojskowego, w granicach województwa
dolnośląskiego, lubuskiego, łódzkiego, opolskiego, śląskiego, lubelskiego, małopolskiego,
podkarpackiego i świętokrzyskiego, z wyłączeniem jednostek organizacyjnych, których
materiały archiwalne wchodzą do zasobu archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego,
a także jednostek organizacyjnych podległych dowódcy Sił Powietrznych i jednostek
organizacyjnych.
- Archiwum Wojskowe w Toruniu Archiwum obejmuje zasięgiem działania jednostki
organizacyjne stacjonujące na obszarze Pomorskiego Okręgu Wojskowego, z wyłączeniem
jednostek organizacyjnych, których materiały archiwalne wchodzą do zasobu archiwalnego
Centralnego Archiwum Wojskowego i Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej, a także
jednostek organizacyjnych podległych dowódcom Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej
oraz jednostek organizacyjnych.
-Archiwum Marynarki Wojennej w Gdyni obejmuje zasięgiem działania Dowództwo
Marynarki Wojennej oraz jednostki organizacyjne podległe dowódcy Marynarki Wojennej,
jak też inne jednostki organizacyjne funkcjonujące w obszarze działania Marynarki Wojennej,
z wyłączeniem jednostek organizacyjnych, których materiały archiwalne wchodzą do zasobu
archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego i jednostek organizacyjnych.
-Archiwum Sił Powietrznych w Modlinie Archiwum Sił Powietrznych obejmuje zasięgiem
działania Dowództwo Sił Powietrznych oraz jednostki organizacyjne podległe dowódcy Sił
Powietrznych, jak też inne jednostki organizacyjne funkcjonujące na obszarze działania Sił
Powietrznych, z wyłączeniem jednostek organizacyjnych, których materiały archiwalne
wchodzą do zasobu archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego i jednostek
organizacyjnych
Działalność archiwalną w zakresie powierzonego wojskowego zasobu archiwalnego
prowadzą również:
-Żandarmeria Wojskowa
- Agencja Mienia wojskowego
- Wojskowa Agencja Mieszkaniowa
- Służba kontrwywiadu Wojskowego
- Służba Wywiadu Wojskowego
- Centralna Biblioteka Wojskowa
- Uczelnie Wojskowe
Do
zakresu
działania
Centralnego
Archiwum
Wojskowego,
należy:
1)
kształtowanie
zasobu
archiwalnego
w
wojskowej
sieci
archiwalnej;
2) gromadzenie, ewidencja, przechowywanie, opracowanie i zabezpieczenie materiałów
archiwalnych pozostających w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego oraz
przekazanych
przez
archiwa
wyodrębnione
i
jednostki
organizacyjne
3) prowadzenie działalności informacyjnej w zakresie zgromadzonego zasobu archiwalnego;
4) opiniowanie projektów aktów prawnych w sprawach archiwalnych, w szczególności
mających wpływ na organizację i zakresy działania archiwów wyodrębnionych i archiwów
wyodrębnionych
jednostek
organizacyjnych;
5) opracowywanie projektów resortowych aktów prawnych w sprawach archiwalnych;
6) prowadzenie poszukiwań w kraju i za granicą polskich archiwaliów we współpracy z
Naczelnym
Dyrektorem
Archiwów
Państwowych;
7) opracowywanie wniosków w zakresie organizacji wojskowej sieci archiwalnej;
8) organizowanie i prowadzenie kontroli postępowania z materiałami archiwalnymi
i dokumentacją niearchiwalną w komórkach organizacyjnych i jednostkach organizacyjnych,
9) prowadzenie ekspertyz akt i udzielanie zgody na brakowanie dokumentacji niearchiwalnej
10) wydawanie uwierzytelnionych odpisów, wypisów, wyciągów i reprodukcji
przechowywanych materiałów archiwalnych oraz zaświadczeń na podstawie tych materiałów;
11) prowadzenie prac naukowych, popularyzatorskich i wydawniczych w dziedzinie
archiwistyki
oraz
dziedzinach
pokrewnych;
12) udostępnianie materiałów archiwalnych należących do jego zasobu,
13) wykonywanie usług archiwalnych dla jednostek organizacyjnych i obywateli w zakresie
wyszukiwania, prowadzenia kwerend, kopiowania, fotokopiowania i konserwacji materiałów
archiwalnych, według przepisów
14) gromadzenie, ewidencja, przechowywanie, opracowywanie i zabezpieczanie materiałów
archiwalnych przekazanych przez archiwa wyodrębnione
15) organizowanie i prowadzenie kontroli w archiwach wyodrębnionych
- Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 05 marca 2005 r.
-Archiwa okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych w wojskowej sieci archiwalnej
Elżbieta Młynarska –Kondrat Zygmunt Kozak
- Dziennik Urzędowy CAW
http://archiwumcaw.wp.mil.pl/archiwum/historia_caw.htm
http://pl.wikipedia.org/wiki/Archiwum_Wojskowe
Http: //pl.wikipedia.Org/wiki/Centralne_Archiwum_Wojskowe