Czy antysemityzm to tylko wytwór systemów totalitarnych w czasie II wojny
światowej?

Antysemityzm to ruch polityczno-gospodarczy, mający na celu zwalczanie żydostwa
i jego wpływu na życie publiczne. Możemy wyróżni trzy kierunki zwalczania rasy
żydowskiej. Pierwszy z nich to kierunek etyczny. Uważano bowiem, że wszystkie
potrzeby Żydów sprowadzały się tylko do korzyści pieniężnych i przekupstwa, a
przez to do zdziczenia uczuć w wśród ludzi. Twierdzono także, że Stary
Testament rzekomo głosi nienawiść i nieżyczliwość wobec nie - Żydów i stwierdza
ich podrzędne stanowisko w stosunku do Żydów. To stwierdzenie spowodowało
niechęć do Izraelitów, ponieważ wszyscy ludzie są równi i nikt nie chce być
gorszy od drugiego człowieka. Uważano również, że Żydzi są reprezentantami
kapitalizmu, a zarazem przewodnikami komunizmu, dążącego do obalenia
kapitalistycznego ustroju gospodarczego. W obu wypadkach miał im przyświecać
tylko jeden cel, a mianowicie zebranie wszystkich bogactw świata. Kierunek
kolejny, zwalczający semityzm, tłumaczy, że Żydzi niszczą każde państwo.
Antysemityzm wychodzi tutaj z założenia zupełnej odrębności ras, tak że
jakiekolwiek zasymilowanie Żydów z elementami aryjskimi jest wykluczone.
Co się tyczy historii, to antysemityzm znajdujemy już w starożytności, a za
jego twórcę uważany jest Apion, wędrowny mówca. Ostro występowali przeciwko
Żydom także Rzymianie. Tacy mówił o nich, że są "odium generis humani", tzn.
odrazą rodzaju ludzkiego. Ponowne wzmożenie się prądu antysemickiego było
niewątpliwie następstwem II wojny światowej. Jednak nie można twierdzić, że
antysemityzm wytworzyły systemy totalitarne w latach 1939-45, bowiem niechęć do
Żydów widoczna jest już we wcześniejszych epokach i była spowodowana np. zbyt
silną dominacją Izraelczyków w państwach w których żyli. Można to zaobserwować
także w literaturze.
W romantyzmie powstał utwór "Nie-Boska Komedia" Zygmunta Krasińskiego. Autor
poruszył w nim także problem żydowski. Poeta przypisuje Żydom zamiar
zniszczenia chrześcijaństwa i podporządkowania sobie świata. Uważa ich za
niebezpiecznych i wyrachowanych, a także obłudnych. Izraelczycy ukazani są w
sposób bardzo negatywny. Autor nazywa ich przechrztami. W utworze opisane jest
także fałszywe zachowanie się Żydów. Udają oni, że pomagają rewolucjonistom, a
w istocie życzą im zguby.
Świadczą o tym słowa:
"Powrozy i sztylety, kije i pałasze, rąk naszych dzieło, wyjdziecie na zatratę
im - oni panów zabiją po błoniach - rozwieszą po ogrodach i borach - a my ich
potem zabijem, powiesim. - Pogardzeni wstaną w gniewie swoim, w chwałę Jechowy
się ustroją, słowo Jego zbawienie, miłość Jego dla nas zniszczeniem dla
wszystkich. -Pluńmy po trzykroć na zgubę im!"
Żydzi ukazani są również jako wrogowie chrześcijaństwa, bowiem mówią:
"Cieszmy się bracia moi. - Krzyż, wróg nasz, podcięty, zbutwiały, stoi dziś nad
kałużą krwi, a jak raz się powali, nie powstanie więcej. - Dotąd pany go
bronią".
"Nasi ludzie krwawo pracowali przez czterdzieści dni i nocy, aż wreszcie
zburzyli ostatni kościół na tych równinach".
W utworze Przechrzci oznaczają także ludzi, którzy kochają się w dobrach
materialnych, bowiem jeden z nich mówi:
"Dlaczegożeś dzieci nie wychowała sobie na obrońców - na rycerzy? - Teraz by ci
się, zdały na coś. - Aleś kochała Żydów, adwokatów - proś o ich życie teraz."
Zdanie "aleś kochała Żydów" oznacza interesy pieniężne i przedkładanie ponad
wszystko dóbr materialnych. Tak więc cały dramat Krasińskiego jest
przesiąknięty niechęcią do Żydów i jest to spowodowane tym, że w autorze
budzili oni najgorsze obawy i podejrzenia. Poeta przypisywał im tendencję
wyłącznie niszczycielski. "Nie-Boska Komedia" jest przykładem utworu, w którym
sam autor wyraża nieżyczliwość i złośliwość w stosunku do Żydów. Są jednak
książki, których autorzy są przychylni Izraelitom, antysemitami są tylko
opisywani przez nich ludzie. Przykładem takiego utworu może być "Mendel
Gdański" napisany przez Marię Konopnicką. Utwór ten był próbą przeciwstawienia
się pisarki fali antysemityzmu , która przetaczała się pod koniec XIX w. Przez
Polskę i spowodowała liczne pogromy Żydów. Bohaterem noweli jest Mendel
Gdański, stary rzemieślnik żydowski, introligator. Od lat związany jest z
Warszawą, czuje się Polakiem. Mendel ciężko i uczciwie pracuje, nie rozumie
więc, dlaczego odmawia się mu prawa bycia pełnoprawnym obywatelem polskim.
Jednak już sam fakt, że jest Żydem wystarcza, aby stary introligator stał się
ofiarą programu antyżydowskiego. Wtedy, choć uratowany z pogromu, traci serce
dla Polski. Utwór stanowi gorzką refleksję, że są wśród nas Polacy, którzy
potrafią zniszczyć najbardziej wartościowych ludzi tylko za ich inność i
"niewłaściwe" pochodzenie. Dla Konopnickiej antysemityzm był czymś strasznym,
czemu należało się absolutnie przeciwstawić.
Inny utwór opisujący pogardę wobec Żydów, to "Chłopi" W.S. Reymonta. Jednym z
nich w tej książce jest Jankiel, właściciel miejscowej Karczmy. Jest on ukazany
jako przebiegły i podstępny człowiek, myślący tylko o powiększeniu swojego
majątku. Namówił on też parobka Kubę do kłusownictwa. Mami go obietnicami
dobrej zapłaty za nielegalnie upolowane zające, kuropatwy i sarny. Obiecał też
dać Kubie strzelbę. Chce również, aby parobek okradał swego gospodarza - Borynę
z owsa. Kuba, który zamroczony jest alkoholem i wizją łatwego i dużego zarobku,
zgodził się na to. Polacy czuli niechęć do Żydów z tego względu, że dbali oni
wyłącznie o swoje interesy. Przyczynili się także do tego, że Niemcy wykupili
Polesi.
Można ogólnie powiedzieć, że naród polski nie był przyjaźnie nastawiony do
Żydów, a świadczyć o tym magą następujące wypowiedzi bohaterów utworu:
"Juści, że Żydzi, a nie kto drugi, juści, że te zapowietrzone."
"Z drogi, psiakrew, Żydzie, bo cię zakatrupię".
"Żydzie, harocku z esensją, a w ten mig, bo przetrącę".
Kolejnym utworem opisującym antysemityzm są "Medaliony" Zofii Nałkowskiej.
Motto książki "ludzie ludziom zgotowali ten los" wydaje się być uzasadnione,
opowiadania Nałkowskiej można bowiem traktować jako wezwanie do rozważań nad
ludzką naturą i zdolnością człowieka do popełniania najgorszych "nieludzkich"
czynów. Czytając opisy niektórych zbrodni można mieć faktycznie wątpliwości,
czy dokonała ich nawet najbardziej, zdegenerowana istota ludzka, a nie jakaś
dzika bestia. Każdy rozdział tego utworu jest odrębną historią dotyczącą
okupacyjnej rzeczywistości. W opowiadaniu "Kobieta cmentarna" bohaterką jest
prosta, niewykształcona kobieta, opiekująca się cmentarzem. Niedaleko od niego
znajduje się getto żydowskie otoczone murami. Według relacji kobiety,
mieszkańcy sąsiednich domów nie mogą żyć spokojnie, ponieważ słyszą nieustannie
dochodzące zza murów krzyki, płacz i strzały. Kobieta wprawdzie wie, że Żydzi
nienawidzą Polaków, bo nieraz słyszała o tym w radio, a nawet sami Niemcy tak
mówią. Mimo to jednak żal jej ginących ludzi. Wie, że nie ma dla nich żadnego
ratunku. Są wywożeni na śmierć, a ci którzy się bronią, zabijani są na miejscu,
podpalani w domach giną w płomieniach lub wyskakują na bruk. Inny rozdział
książki "Dwojra Zielina" mówi o losach tytułowej bohaterki - Żydówki. Po
bombardowaniu Warszawy i stracie domu przeniosła się ona wraz z mężem do Janowa
Podlaskiego, a stamtąd została wysiedlona do getta w Międzyrzeczu. Stąd
wywożono ludzi do obozu zagłady w Treblince. W czasie akcji Dwojra chowała się
na strychu, gdzie spędzała wiele dni prawie bez żywności. Zimą 1943 roku
straciła oko, gdy Niemcy z okazji nocy sylwestrowej strzelali do Żydów. Potem
znalazła się w obozie koncentracyjnym w Majdanku, gdzie była bita i głodzona.
Następnie dostała się do fabryki amunicji w Skarżysku Kamiennej. Tam wyrwała
sobie wszystkie złote zęby, żeby kupić sobie chleb. Tuż przed zakończeniem
wojny Niemcy przenieśli fabrykę do Częstochowy. Tu Dwojra doczekała wkroczenia
wojsk radzieckich.
"Człowiek jest mocny" to opowiadanie, którego bohaterem jest Michał P., polski
Żyd, który przywieziony został do Chełmna. Tutaj znajdował się pałac, będący
przed wojną Zakładem Kąpielowym. Przywożono tu Żydów z całej okolicy i
przeprowadzano przez wnętrze pałacu na podwórko, na którym stał olbrzymi wóz z
hermetycznymi drzwiami. Żydom kazano rozbierać się jak do kąpieli, po czym
zapędzano ich do samochodu i zatruwano spalinami. Zwłoki przewożono do
pobliskiego lasu, gdzie ekipa silnych Żydów kopała zbiorowe mogiły dla swych
rodaków. W takim zespole pracował Michał P. W lesie Żuławskim, dokąd przewożono
zwłoki, były one poddawane specjalnemu przeglądowi przez dwóch Ukraińców,
którzy szukali złota, wyrywali trupom złote zęby, zdzierali obrączki i zegarki.
Pewnego dnia Michał P. wśród wyrzuconych z samochodu zwłok odnalazł swoją żonę
i dwie małych dzieci. Położył się na nich i poprosił, aby go zastrzelono, ale
Niemcy odmówili, stwierdzając, że że jest to jeszcze mocny człowiek i może
jeszcze popracować. W końcu Michał uciekł któregoś dnia z samochodu w czasie
dojazdu do lasu.
"Medaliony" to wstrząsające studium ludzkiego strachu, determinacji i
degeneracji człowieka. Książka, która jest często porównywana z "Medalionami"
są "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego. Auto tak samo, jak Naukowska, mówi nie
tylko o prześladowaniach Żydów, ale także i innych narodów. W obu utworach mamy
do czynienia z dążeniem do maksymalnej obiektywizacji świata przedstawionego
oraz z przekonaniem, że skutki faszyzmu przerażają ogromem spustoszeń moralnych
i duchowych. Najbardziej niepojęty jest fakt, że człowiek się do tego
przyzwyczaił, pozostał bierny wobec zbrodni. Naukowska przedstawia obóz dzięki
relacjom ludzi, którym udawało się przeżyć, Borowski zaś był jednym z nich.
Model człowieka przedstawiony przez autora jest obrazem naturalistycznym. Walkę
o byt wygrywa silniejszy i sprytniejszy, przetrwa ten, kto potrafi zapomnieć o
konwencjonalnych zasadach moralnych, kto potrafi kraść i oszukiwać, pozostać
obojętnym na cudzy głód, cierpienie i śmierć. Podstawą funkcjonowania ludzi w
obozie jest nadzieja, która każe człowiekowi wierzyć, że wojna się skończy, że
nadejdzie "inny świat" , że wrócą prawa człowieka. Nadzieja przetrwania
powoduje, że matki wyrzekają się własnych dzieci, żony sprzedają się za kawałek
chleba, a ich mężowie zabijają. Ta złudna nadzieja spowodowała, że Żyd z Mławy,
pracujący przy transporcie kierowanym do gazu, spotyka swego ojca, powiedział
doń, aby się wykąpał w łaźni, a potem pogadają, chociaż wiedział, że łaźnia, to
komora gazowa. "Opowiadania" mówią także o bezsensownej śmierci, bowiem pewnego
dnia Tadek, bohater utworu poznał pewną żydówkę - Nin. Wyszli nielegalnie na
spacer do lasu, poza obóz. W drodze powrotnej Nina została zastrzelona przez
jednego z amerykańskich żołnierzy, ponieważ wracając do obozu nie zatrzymała
się na wezwanie. Oto Żydówka, która cudem uniknęła krematoryjnego pieca, ginie
nagle i niepotrzebnie po zakończeniu wojny.
Głównym tematem utworu Hanny Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem" jest powstanie w
getcie. Te wydarzenia opisuje Marek Edelman, główny bohater powieści. Powstanie
Żydowskie rozpoczęło się 17 kwietnia 1943r. I stanowiło jeden z
najtragiczniejszych epizodów okupacji hitlerowskiej w Polsce. Bojownicy, w
liczbie około dwustu, nie mieli bynajmniej zamiaru pokonania Niemców, było to
praktycznie i teoretycznie nierealne. Hitlerowcy byli wielokrotnie liczniejsi
io wiele lepiej uzbrojeni, musieli więc zwyciężyć. Żydowscy powstańcy, należeli
do Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego, pragnęli
jedynie pokazać światu, że można umierać z godnością i można samemu wybrać
rodzaj i moment śmierci. Powstańcy musieli zginąć. Fakt wybuchu powstania
stanowił zaprzeczenie obiegowego wizerunku Żyda, bezbronnego człowieka, bez
oporu idącego na śmierć i biernie pozwalającego hitlerowcom na znęcanie się nad
nim. Ten stereotyp najlepiej charakteryzuje sam Edelman, opowiadając o
wydarzeniu z czasów okupacji, którego był świadkiem. Dwóch niemieckich oficerów
dla zabawy postawiło starego Żyda na beczce i po kawałeczku, wśród śmiechu i
docinków licznych gapiów krawieckimi nożycami obcinali mu brodę. Żyd stał
spokojnie, nie protestował, Niemcy byli absolutnie bezkarni. Ginący powstańcy
żydowscy czuli się wreszcie wolni, umierali godnie, z karabinem w dłoni.
Problematyka holocaustu pojawiła się również w utworze Andrzeja Szczypiorskiego
"Początek". Prezentowane w utworze postacie należą do dwóch innych światów:
"początku" i "końca". Do bohaterów "początku" należą m.in.: Miriom Weber czyli
Joasia Fichtelbaum, czy też Arturek Hirschfeld - Władysław Groszewski. Dla nich
wojna była kluczowym przeżyciem. Należeli do pokolenia wojennego. Od początku
skazani byli na dramatyczny wybór, dojrzewanie w okresie kryzysu wszelkich
wartości i po wojnie musieli budować swe życie na nowo. Bohaterami: " końca"
jest także Henio Fichtelbaum, doktor Seidenmann i jego żona Irma. Szczególnym
bohaterem "końca" jest także Henio Fichtelbaum. Jedna z bohaterek Iram
Seidenmann, która przeżyła holocaust, uświadamia sobie po wojnie, w roku 1968,
że antysemityzm nie był jedynie produktem hitleryzmu, a wojna stanowiła jego
zaledwie początek.
Nie tylko prozaicy pisali o prześladowaniach i zagładzie Żydów, temat ten
pojawia się w wierszach poetów.
Utwór Czesława Miłosza "Campo di Fiori" porusza problematykę wojenną, związaną
z zagładą warszawskiego getta i klęską powstania Żydów. Tytuł utworu nawiązuje
do placu w Rzymie, na którym w 1600r. Został spalony Giordano Bruno, oskarżony
o herezję. Miłosz zestawia te dwa tak odległe od siebie w czasie i wymowie
wydarzenia, aby ukazać problem obojętności ludzi na nieszczęście drugiego
człowieka. Śmierć filozofa wywołała jedynie przelotne zainteresowanie. Podobnie
w Warszawie, kiedy płonęło getto, ludzie bawili się na ustawionej przez Niemców
koło muru karuzeli, z których widać było agonie Żydów. Według poety człowiek w
obliczu śmierci jest samotny, a jego cierpienie nie interesuje nikogo, nikogo
nie wzrusza.
Inny poeta Władysław Broniewski w "Balladach i romansach" opisuje tragiczne
losy małej Żydówki, sieroty. Przypadkowi ludzie pomagają nieszczęśliwej
dziewczynie, ofiarując jej bułkę, grosik, lecz oto przejeżdżający SS-mani
rozstrzeliwują żydowskie dziecko. Śmierć Żydówki - Ryfki jest porównywana z
ufantastycznioną wizją śmierci Jezusa. To porównanie wzmaga tragizm wiersza,
ukazuje całe okrucieństwo wojny i hitlerowskich najeźdźców.
Pisarze lat wojny i okupacji zaniepokojeni byli nietolerancją państwa
totalitarnego wobec wszystkiego, co odmienne. Dlatego też zainteresowali się
tematyką żydowską. Powstało wiele utworów mówiących o holocauście, a także o
stosunku Polaków do Żydów. Andrzej Szczypiorski powiedział kiedyś, że "polski
antysemityzm jest pozorny: Żyd jest synonimem zła, źle idących spraw". Myślę,
że to stwierdzenie jest słuszne. Potwierdzeniem tego może być pewna scena z
"Początku", kiedy to Henio Fichtelbaum przyszedł do cukierni. Nie - Żydzi
natychmiast zaczęli niechęć wobec niego, która powodowana była strachem o
własne życie, bowiem utrzymywanie stosunków z Izraelitami groziło śmiercią.
Jednak nie wszyscy Polacy odnosili się nieżyczliwie do Żydów. Byli tacy, którzy
im pomagali jak, np. niektórzy bohaterowie "Początku".
W różnych epokach różnie odnoszona się do Izraelczyków. I tak np. W "Ludziach
bezdomnych" Żydzi, którzy wegetowali na ulicy Krochmalnej i Chmielnej wzbudzali
u Polaków litość oraz współczucie. Żyd z "Wesela" i Jankiel z "Pana Tadeusza"
traktowani byli przez Polaków z szacunkiem, przyjaźnią i życzliwością. Nie
można więc powiedzieć, że cały naród polski pałał nienawiścią do Żydów, tak
samo jak i nie można stwierdzić, że antysemityzm zrodził się dopiero w czasie
II wojny światowej. Jak już powiedziałem na wstępie, nienawiść do Żydów można
było obserwować już w starożytności. Należy tutaj wymienić krwawe powstanie
Żydów za panowania Trojana, czy też zburzenie państwa żydowskiego w roku 70.
Jednak właściwe systematyczne zebranie zarzutów przeciw Żydom nastąpiło dopiero
w nowszych czasach.