Antyk XIX wiek pne do V wieku naszej ery.

Babilon: 2000 pne, "Gilgameusz i Eunmalisz"

Grecja:

1. epika - Homer, rapsodowie, oidowie- œpiewacy

2. liryka - Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis

3. dramat - Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles

4. filozofia - Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition (stoicyzm)

Rzym:

1. literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz

2. filozofia: Seneka, Marek Aureliusz

Okresy rozwoju poezji i literatury:

1. Literatura grecka:



archaiczny IX - V wiek pne



klasyczny V - III wiek pne



hellenistyczny III pne - 0 ne



rzymski I - II wiek



chrzeœcija�ąski II - V wiek



inny podzia�ł:



VIII wiek pne - epika



VI-V wiek pne - liryka



V wiek pne - dramat



IV wiek pne - wielcy filozofowie



III wiek pne - epigram



2. Literatura rzymska



archaiczny,



cycero�ąski,



augustowski,



cesarski,



Mit - opowieœ�Ś wyjaœniaj�ąca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury, lub �życia ludzkiego zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach poga�ąskich.-jest opowieœci�ą o sta�łej warstwie fabularnej i wyra�żaj�ącej wierzenia danej spo�łecznoœci. Wyra�żaj�ą: lêk, niepokój, radoœ�Ś.



Funkcje mitu:



poznawcze, zwi�ązane z wyjaœnieniami zjawisk przyrody



œwiatopogl�ądowe, by�ły podstaw�ą do wierze�ą religijnych



sakralne, informowa�ły o powi�ązaniach bóstw i obrzêdach.



Rodzaje mitów:



teogoniczne - opowiadaj�ące o bogach



antropologiczne - o cz�łowieku



genealogiczne - o rodach królewskich



kosmogeniczne - o powstaniu œwiata



eschatologiczne - o poœmiertelnych losach cz�łowieka



archetyp - mity podaj�ące wzory zachowa�ą i postêpowania



Bohaterowie mitów:

bogowie, pó�łbogowie, ludzie, demony, herosi

Forma mitów wyra�ża siê przez metafory, alegorie i symbole.

Pojêcia etymologiczne i bohaterowie mitów:

Achilles- wojownik walcz�ący pod Troj�ą, odporny na rany dziêki k�ąpieli w Styksie; piêta Achillesa - w przenoœni s�łaby punkt, Achilles ginie postrzelony w piêtê, która nie by�ła pomoczona wodami Styksu (za ni�ą trzyma�ła go matka).

Pandora- jedna z bogi�ą, trzyma�ła w swojej puszcze wszystkie smutki œwiata; oznacza miejsce pe�łne nieszczêœcia.

Herkules- bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac; oznacza herkulesow�ą si�łê.

Ariadna- córka Minosa, uratowa�ła �życie Tezeusza, daj�ąc mu za rad�ą Dedala ni�Ś, któr�ą znaczy�ł drogê z labiryntu; oznacza sposób wyjœcia z k�łopotów.

Augiasz- król, posiada�ł olbrzymi�ą stajniê, z której od 30 lat nie usuwano nieczystoœci; Herkules przepuœci�ł przez ow�ą stajnie potok i wyczyœci�ł wszystko w jeden dzie�ą; oznacza symbol nieusprawiedliwionej buty.

Penelopa-mia�ła córkê, która zosta�ła str�ącona do Tartaru, zosta�ła tam �żon�ą Hadesa. Penelopa uprosi�ła bogów i Kora wysz�ła z podziemi. Jednak przedtem zjad�ła kilka nasion granatu i na 3 miesi�ące musi powraca�Ś do swojego mê�ża. Wtedy na Ziemi panuje zima.

Prometeusz: ukrad�ł z rydwanu boga s�ło�ąca Heliosa promyk i zaniós�ł go ludziom. Za karê codzienne sêp wyjada mu w�ątrobê a w nocy ona znowu odrasta. Oznacza heroiczne poœwiêcenie.

Ikar- syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzysta�ł skrzyd�ła ptaków; zgin�ą�ł bo wbrew poleceniom ojca wzniós�ł siê za wysoko; oznacza pêd do wiedzy, bunt...

Nike- bogini zwyciêstwa.

Chaos, Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi, Kronos, Reja, Dzeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...

Homer- poeta grecki; �ży�ł w VIII wieku pne; pochodzi�ł prawdopodobnie z Azji Mniejszej; przypuszczalny twórca "Iliady" i "Odysei".

Epos- najstarszy gatunek epicki, wywodz�ący siê z ludowych poda�ą o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przesz�łoœci; s�ą to d�łu�ższe utwory, najczêœciej Ÿród�łem eposy by�ły mity, podania i baœnie.

Wyznaczniki eposu homeryckiego:



zobrazowanie �życia narodu na tle wa�żnego momentu w dziejach tej zbiorowoœci



Herosi jako czo�łowe postacie w twórczoœci Homera



obfitoœ�Ś scen batalistycznych



akcja eposu dzieje siê na planie boskim i ziemskim



postêpowanie bohaterów uzale�żnione od woli bogów



z�ło�żonoœ�Ś kompozycji: wielow�ątkowoœ�Ś, epizody..



patetyczny uroczysty styl



inwokacja na pocz�ątku eposu



mnogoœ�Ś porówna�ą homeryckich.



"Iliada"(spisana w IV wieku pne, jest epopej�ą bohatersk�ą):



Achilles "szybkonogi" Hektor "mê�żny"

mœciwy, porywczy, uparty, dumny, nieustêpliwy, gniewny, dziki, zaciêty, pewny siebie, okrutny, nieuczciwy, oddany przyjaciel odwa�żny, szlachetny, kochaj�ący, potrafi�ł opanowa�Ś lêk, wybra�ł postawê odpowiedzialnoœci za swoje czyny, walcz�ąc tak jakby móg�ł odmieni�Ś swój los, umia�ł pogodzi�Ś siê z losem



Obydwaj znaj�ą swoje przeznaczenie; wiedz�ą, �że czeka ich rych�ła œmier�Ś. Cechuje ich mêstwo i odwaga, walecznoœ�Ś, troska o honor i pragnienie s�ławy poœmiertelnej.



O wyniku pojedynku decyduje nie osobiste mêstwo, ale przeznaczenie "los Hektora dobieg�ł swego kresu"



"Odyseja"(po�łowa VIII, epopeja przygodowa): przedstawia dziesiêcioletni�ą tu�łaczkê Odysa wracaj�ącego spod Troi po sko�ączonej wojnie. Odys zwiedza wiele egzotycznych krajów, prze�żywa moc niezwyk�łych przygód, zanim dziêki swej m�ądroœci i pomocy bogini Ateny, bêdzie móg�ł wróci�Ś do swej ojczystej Itaki i do czekaj�ącej go wiernej �żony, Penelopy; retrospekcje, topos wêdrówki



Arystoteles pomys�łodawca dramatu satyrowego.

1. Poezja jest sztuka naœladowcz�ą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych, lecz tylko ich s�łowne podobie�ąstwo.

2. W poezji istniej�ą rozmaite gatunki, które ró�żni�ą siê ze wzglêdu na sposób naœladowania.

3. Poezja dzia�ła na odbiorcê nie dlatego, �że przedstawiane przedmioty s�ą odpowiednikami rzeczywistoœci, lecz dlatego, �że sposób ich przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.

Sofokles 496- 406 pne; tragediopisarz grecki, 120 sztuk, zachowa�ło siê 7; najwa�żniejsze "Antygona", "Król Edyp", "Elektra"; zwróci�ł uwagê na prze�życia bohaterów:



bohaterowie ze sfer królewskich a nawet bogowie



czystoœ�Ś gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu



udzia�ł brali wy�ł�ącznie mê�żczyŸni na koturnach i w maskach



koryfeusz- przewodnik chóru, ubrany w kozie skóry



w VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej



Cechy dramatu (od drama - dzia�Ś siê) antycznego:



podzia�ł na epizodiony i stasimony



determinacja przez przeznaczenie



pieœni kultowe zwane dytyrambami (na czeœ�Ś Dionizosa)



kult Dionizosa- boga winnej latoroœli



1. Rzêdy w teatrze by�ły przeznaczone dla kap�łanów boga

2. Dionizje - zabawy, 1. Dzie�ą obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny, 3,4,5 tetralogia (3 tragedie i 1 dramat satyrowy)

3. teatry znajdowa�ły siê ko�ło miejsc kultu



twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu (budowa dramatu),Tespis,



Wyró�żniki dramatu:



pojêcie tragizmu- polega na sk�łóceniu dwóch ró�żnych racji, nie mo�żnoœ�Ś rozstrzygniêcia tragicznej winy (Kreon)



determinacja losów ludzkich (przeznaczenie)



w dramacie brak narratora a akcja rozgrywa siê za pomoc�ą dialogu



stosowanie udŸwiêkowienia



tekst zasadniczy i poboczny (didaskalia)



wyobra�żalnym czasem, w którym ujête s�ą wydarzenia dramatu jest czas teraŸniejszy



budowa akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia, rozwi�ązanie



Rola chóru:



komentowa�ł wydarzenia na scenie, dialogi i monologi



chór nie wp�ływa�ł na zmianê i rozwój akcji



"Antygona":



Prolog- rozmowa dwóch sióstr- ekspozycja dramatu (dialog)

Parodos- chór starców teba�ąskich, pieœ�ą na wejœcie, radoœ�Ś z odparcia wroga.

Epizodion I - scena dialogowa, Kreon og�łasza wydany przez siebie zakaz grzebania cia�ła; wejœcie stra�żnika i informacja o pogrzebaniu cia�ła Polinejkesa przez nieznanego sprawcê (cia�ło jego brata walcz�ącego po stronie Teb zosta�ło pochowane).

Stasimon I - pieœ�ą chóru; pochwa�ła ludzkiego rozumu, który mo�że ujarzmi�Ś przyrodê, nie mo�że pokona�Ś œmierci.

Epizodion II - wzrasta napiêcie dramatyczne, stra�żnik przyprowadza Antygonê, która pochwyci�ł na grzebaniu cia�ła poleg�łego brata.

Stasimon II - wypowiedz chóru na temat tragicznego losu rodu Labdakidów.

Epizodion III - Hajman prosi o �łaskê dla Antygony.

Stasimon III - chór s�ławi potêgê Erosa.

Epizodion IV - chór odprowadza Antygonê do lochu œmierci

Stasimon IV -

Epizodion V - pojawienie siê Tyrezjasza

Stasimon V - pieœ�ą chóru na czeœ�Ś patrona Teb

Exodos- Zwiastun wchodzi z wiadomoœci�ą o samobójstwie syna, który na wieœ�Ś o œmierci Antygony odbiera sobie �życie. Kreon dowiaduje siê, �że Eurydyka pope�łnia samobójstwo.

1. Konflikt tragiczny w "Antygonie":



Kreon reprezentuj�ący prawo œwieckie, interes pa�ąstwa i zbiorowoœci oraz racje rozumu, spo�łecze�ąstwo



Antygona reprezentuj�ąca prawo boskie i religijne oraz uczucia, jednostka



2. Dysproporcje miêdzy win�ą tragiczn�ą a kar�ą:



przyczyna œmierci Antygony by�ł jej protest przeciwko prawu pa�ąstwowemu, protest podjêty w imiê prawa boskiego i mi�łoœci do brata



wina tragiczna Kreona wyp�ływa z ograniczonego charakteru praw jednostki i z mniemania o nieograniczonej w�ładzy



œmier�Ś trojga bohaterów i beznadziejne �życie czwartego



Wergiliusz 70 -19 rok pne - syn zamo�żnego garncarza, protektorat mecenasa Oktawiana Augusta, rozwin�ą�ł swoje zdolnoœci twórcze; na nagrobku ma napis:



"opiewa�łem pastwiska, wieœ, wodzów"



bukoliki (sielanki z �życia pasterzy), georgiki ( poemat o rolnictwie)



"Eneida" (epopeja na wzór Homera)



Horacius (Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8 ne pod Rzymem; syn wyzwolonego niewolnika, studiowa�ł w Rzymie i Atenach, po czym walczy�ł w armii Brutusa; bitwa pod Filipi; by�ł wy�ższym urzêdnikiem, pocz�ątkowo mia�ł mecenasa (Oktawian August) dziêki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne póŸniej liryczne; napisa�ł: "Sztuka poetycka", jako liryk podejmowa�ł tematy o mi�łoœci, weso�łych biesiadnikach, przyjaŸni, ojczyŸnie oraz refleksje filozoficzne . Opar�ł siê na filozofii Epikura i stoików - mistrz satyry.

O co poeta prosi Apollina:



o zdrowie i natchnienie



o �łagodn�ą staroœ�Ś



o dorobek literacki



o m�ądroœ�Ś



o umiejêtnoœ�Ś cieszenia siê z tego co siê posiada



Oda: "Exegi monumentum aere perennius"



utwór opowiada o twórczoœci poetyckiej



przekonanie, �że po œmierci autora jego dorobek literacki przetrwa wieki



zwi�ązek pomiêdzy poezj�ą Horacego o poezj�ą greck�ą i uznanie jej zwierzchnoœci



poeta jako wychowawca, odgrywaj�ący wa�żna rolê w historii i nieœmiertelnego poprzez swoj�ą twórczoœ�Ś



"pomnik ze spi�żu"- symbol trwa�łoœci dla potomnych



"nie wszystek umrê" - przekonanie o s�ławie poœmiertelnej



"Biblia" - jest wyrazem monoteizmu

1. Pojêcie s�łowa:



bibilion = ksiêga



bibilios = �łodyga papirusowa



2. Biblia sk�łada siê ze:



Starego Testamentu XIII - I wiek pne



Nowego Testamentu 51 - 96 rok ne



3. Biblia jest trójjêzyczna:



grecki



staro-hebrajski



aramejski



4. Autorzy Biblii; ST: Salomon, Moj�żesz, Dawid, anonimowe, NT: Jan, Marek, �Łukasz, Mateusz

5. Przek�łady:



Septuaginta (na jêzyk grecki) w Aleksandrii, obejmowa�ł ST, III - II wiek pne



Wulgata przek�ład œw. Hieronima, IV wiek ne, po soborze trydenckim wyk�ładnia oficjalna



6. Przek�łady polskie:



Katolickie



Biblia królowej Zofii, zwana szaroszpatack�ą, XV wiek



Biblia Leopolity, 1561



Biblia Jakuba Wujka, NT 1593, ca�łoœ�Ś poœmiertelnie w 1599



Innowiercze



Biblia Brzeska, kalwi�ąska, 1563



Biblia nieœwieska, Szymona Budnego, aria�ąsko-socynia�ąska, 1572



Biblia gda�ąska, lutera�ąska, przek�ład przy wspó�łpracy kalwinów i braci czeskich, 1932



Biblia Tysi�ąclecia, t�łumaczona z jêzyków oryginalnych, 1965



7. Gatunki w Biblii: hymny, psalmy, poematy, przypowieœci, eposy, kazania, modlitwy, dialogi filozoficzne, listy, kroniki

"Ksiêga Rodzaju"- opis kolejnych czynnoœci Boga - Stwórcy w ci�ągu 6 dni.

1. ziemia, niebo, œwiat�łoœ�Ś, ciemnoœ�Ś, dzie�ą, noc

2. woda, l�ąd, niebo, morze, roœliny

3. drzewa owocowe

4. gwiazdy, czas

5. zwierzêta

6. cz�łowiek

"Ksiêga Hioba" - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea; akcja w Adonii; uk�ład:



prolog - prozatorski



poemat - 6 czêœci



opisuje zwi�ązek pomiêdzy Bogiem a cz�łowiekiem



Hiob jako symbol wiary nigdy nie przemijaj�ącej



1. Monolog i dysputa z przyjació�łmi:



Elitoz z Temanem



Bilbob z Szumachem



1. Poemat o m�ądroœci i monolog Hioba

2. Mowy Boga - Eliasz i prozatorski epilog

3. Arystotelowska koncepcja losów:



zmiennoœ�Ś perypetii czyli od cierpienia do radoœci



cierpienie wyzwala heroizm, jest sensowne



1. Postawa Hioba jako lekcja godnoœci ludzkiej, wiernoœci Bogu, cierpliwoœci i godnoœci, oraz winy cz�łowieczej i odpowiedzialnoœci.

Hiob przywrócony do dawnego stanu, �żyje w dostatku, wœród potomstwa. Sta�ł siê symbolem cierpienia oraz katastrofy, tragedii i nieszczêœcia. Dzieje Hioba s�ą te�ż symbolem ludzkiego heroizmu i cierpienia jako nieodzownego elementu �życia i okreœlenia pe�łni cz�łowiecze�ąstwa. Cierpienia uszlachetnia cz�łowieka, pozwala zrozumie�Ś innych (w�ątki u romantyków i poetów okupacyjnych.

"Ksiêga Psalmów"

Psalm to utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy zbudowane s�ą z wersetów a werset to ca�łoœ�Ś treœciowa zbudowana z dwóch lub trzech cz�łonów.

Wyró�żniamy psalmy: b�łagalne, dziêkczynne, pochwalne, filozoficzne, m�ądroœciowe,...



Psalm IIX



cz�łowiek jako "w�ładca nad dzie�łami r�ąk Twoich"



cz�łowiek kochany jest przez Boga, "niewiele mniejszy od niebieskich mocy"



pochwa�ła œwiata stworzonego przez Boga



Przypowieœci biblijne - przys�łowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o treœci pouczaj�ącej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, maj�ący jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnosz�ące siê do ogólnych prawide�ł egzystencji cz�łowieka, ludzkich postaw, wobec przypadków �życiowych.



"O Siewcy" - opowiada o rolniku, który sieje zbo�że. Gdy ziarno upadnie na niegoœcinny grunt to nie wzroœnie. Ziarno porównane jest do wiary. Kiedy ono st�ąpi na cz�łowieka o czystym sercu, w pe�łni siê rozwinie i wyda swoje owoce.



"O synu marnotrawnym" - pewien cz�łowiek mia�ł dwóch synów, jednak m�łodszy zabra�ł swoj�ą czêœ�Ś maj�ątku i straci�ł j�ą �żyj�ąc rozrzutnie. Gdy powróci�ł do ojca, ten przyj�ą�ł go jak zmartwychwsta�łego. Drugi syn oburzy�ł siê, �że jego nie traktuje podobnie. Syn jest symbolem cz�łowieka, który b�ł�ądzi a jednak odnajduje wiarê i receptê na dobre �życie.



"O mi�łosiernym Samarytaninie" - pewien �Żyd zosta�ł napadniêty przez zbójców, którzy go pobili i ograbili. Drog�ą na której le�ża�ł przeje�żd�ża�ło dwóch �Żydów; miêdzy nimi by�ł rabin; nie pomogli napadniêtemu... Dopiero samarytanin pomóg�ł mu i zapewni�ł pieni�ądze na najbli�ższy czas. Mi�łosierny samarytanin jest symbolem cz�łowieka, który nawet wrogom udziela pomocy.



"Ksiêga Koheleta"



"wszystko marnoœ�Ś i gonienie za wiatrem ( venitas venitatum et venitas)"



-podejmuje motyw rozwa�ża�ą na temat �życia cz�łowieka jego szczêœcia i egzystencji. Mottem ksiêgi jest powy�ższy cytat. Cz�łowiek jest istota kruch�ą i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie. Prawo przemijania powoduje, �że cz�łowiek nie zaznaje szczêœcia, a �życie jest tylko "gonieniem za wiatrem"

"Apokalipsa œw. Jana" powsta�ła w latach 94 - 96 ne za panowania cesarza Dominicjana; wzorowana na wczeœniejszych tekstach Ezechiela, Daniela i Zachariasza - z greckiego apokalypssos - objawienie, ods�łoniêcie; to szczególny rodzaj opowieœci biblijnej opisuj�ącej tajemnicê czasów ostatecznych. W Nowym Testamencie jest ostatni�ą ksiêg�ą Biblii, zamykaj�ąc�ą ca�łoœ�Ś historii œwiêtej. Katastrofizm; obraz kresu ludzkoœci, s�ąd bo�ży, œmier�Ś...



Barok 1620 - 1764

Renesans Barok

tradycje literackie Staro�żytnoœ�Ś œredniowiecze

postawa filozoficzna humanizm (cz�łowiek) fideizm (dusza)

jêzyk ojczysty nawrót do �łaciny

kanon piêkna spokój, harmonia, równowaga formy i treœci przejaskrawienie i przerost formy

nauka laicyzacja, rozkwit nauki zahamowanie rozwoju nauki przez jezuitów



Geneza i cechy:



1. Sytuacja polityczna i gospodarcza Polski



rozk�ład polityczny w kraju - liberum veto



najazdy szwedzkie i wojny wschodnie



ucieczka Jana Kazimierza, królowie elekcyjni, zdrada magnatów



trudna sytuacja miast, wzrost ucisku feudalnego, bunty ch�łopskie



2. Geneza œwiatopogl�ądowa



kontrreformacja po soborze trydenckim. �łwiêta Inkwizycja



uniwersalizm - szko�ły jezuickie z jêzykiem �łaci�ąskim



priorytet kultury sakralnej



powrót do �łaciny. Dominacja Koœcio�ła Katolickiego



ekspansja sztuki (relatywizm)



3. Geneza polityczna



absolutyzm, silna w�ładza królewska; Francja, Prusy, Rosja



demokracja szlachecka w Polsce



4. Geneza spo�łeczna



potêga feudalizmu



kontrasty spo�łeczne



wybuch rewolucji bur�żuazyjnej w Anglii



5. Geneza historyczno - filozoficzna:



teoria Kartezjusza, powstanie racjonalizmu



"Cogito ergo sum" - myœlê wiêc jestem



zmys�ły maj�ą znaczenie wy�ł�ącznie praktyczne, funkcjê poznania spe�łnia tylko rozum



empiryzm - doœwiadczenie



sensualizm - Ÿród�łem poznania s�ą zmys�ły



racjonalizm - teoria poznania, niezale�żnoœ�Ś wiedzy od wiary



mistycy hiszpa�ąscy - œw. Teresa, œw. Ludwik z Grenady, œw. Loyola



teorie Pascala - cz�łowiek jest trzcin�ą, najs�łabsz�ą w przyrodzie, ale jest to trzcina myœl�ąca



6. Kanon estetyczny baroku



motywy œmierci i s�ądu ostatecznego



motywy zegara, sielankowe, panegiryki



motywy mi�łosierdzia - o w�łasnej grzesznoœci



motywy marnoœci - nicoœci



motywy zegara - symbol przemijania



7. Widzenie œwiata:



powrót "dance makabre" - dualizm



religijny pietyzm - d�ą�żenie do osi�ągniêcia wewnêtrznego pokoju, rezygnacja z aktywnoœci do zjednoczenia z Bogiem



8. Malarstwo i rzeŸba



iluzjonizm, wyra�żaj�ący siê w mo�żliwie wiernym odtworzeniu i uwypukleniu przestrzeni, budowy anatomicznej. Kontrast œwiata i cienia.



diagonalizm - kszta�łtowanie obrazów wzd�łu�ż linii podkreœlenia kolorów



dynamika - przesada, ukazanie gestów i ruchów



�ł�ączenie tematyki mitologicznej - napiêcie uczu�Ś, niepokój, rozwietrzenie szat, œwiat�łocienie, kontrast kolorów, wieloznacznoœ�Ś symboli



malarze: Valazguez, El Greco, Rubens, Rembrandt



9. Muzyka



monumentalizacja, dramatyzacja, powtórzenia



kontrast, patos



gatunki muzyczne: sakralne, kantata, opera



koncert skrzypcowe: Vivaldi



10. Teatr



potêgowanie ekspresji scenicznej (efekty œwietlne)



personifikacja: cnoty i wystêpków



oprawa ekspresyjna (gest, ruch, taniec)



11. Literatura



we W�łoszech - liryka i kunsztowne erotyki



w Hiszpanii - liryka refleksyjna i mityczna



Cechy literatury:



przerost formy nad treœci�ą



d�ą�żenie do bogacenia i niezwyk�łoœci formy



nadmierna dekoracyjnoœ�Ś, prze�ładowanie ornamentyk�ą, kontrastem, mowa potoczna



nadmiar œrodków stylistycznych, przenoœni, epitetów, wyszukanych porówna�ą;



oksymoron epitety, okreœlenia przeciwstawne

peryfraza omówienie, opis charakterystyki, metafory

metafora figura stylistyczna, przenoœnia

alegoria przenoœnia, za pomoc�ą personifikacji

animacja uduchowienie, dusza w przedmiotach, o�żywienie

personifikacja uosobienie; nadanie przedmiotom, zwierzêtom cech ludzkich

symbol znak zastêpuj�ący; czegoœ niewidzialnego

anafora powtórzenie tego samego zwrotu na pocz�ątku zda�ą

antyteza kontrast, przeciwie�ąstwo

paradoks rozumowanie sprzeczne, oryginalne przedstawienie fa�łszu

relatywizm wzglêdny, warunkowy subiektywizm

paralelizm porównanie, zestawienie cech podobnych

makaronizmy wyraz obcy, zwrot, wpleciony w tekst w jêzyku ojczystym

koncept trafny pomys�ł, szczêœliwa myœl. Projekt



Nurty tematyczne w polskiej literaturze barokowej:



1. Kryzys renesansowych za�ło�że�ą i pogl�ądów



walka o przywrócenie Koœcio�łowi dawnej œwietnoœci



2. Mieszanie siê elementów renesansowych z wczesnobarokowymi i œredniowiecznymi w literaturze polskiej

3. Wy�łonienie siê 4 nurtów w poezji



metafizyczny - Sêp-Szarzy�ąski



dworski - A. Morsztyn, Wac�ław Potocki



sarmacki - Pasek



mieszcza�ąsko - plebejski z nurtem sowizdrzalskim



Przedstawiciele baroku:

1. Miko�łaj Sêp-Szarzy�ąski 1550 - 1581

2. Jan Andrzej Morsztyn 1613 - 1693

3. Wac�ław Potocki 1621 - 1696

4. Jan Chryzostom Pasek 1630 - 1701

Miko�łaj Sêp-Szarzy�ąski - prekursor myœli barokowej

1. Pisa�ł psalmy, sonety

2. Studia w Wittemberdze i Lipsku. Staranne wykszta�łcenie humanistyczne

3. Przejœcie z protestantyzmu na katolicyzm (konwertyta)

4. Wp�ływ Jana Kochanowskiego, Horacego, Petrarki na postawê poety

5. Utwory cechuje brak prostoty i jasnoœci

6. Utwory Sêpa-Szarzy�ąskiego wyda�ł jego brat Jakub 20 lat póŸniej

Miko�łaj Sêp - Szarzy�ąski

Za najbardziej reprezentatywne mo�żna uzna�Ś wiersze z cyklu sonetów. Ju�ż same ich tytu�ły oddaj�ą istotê rzeczy: "o krótkoœci i niepewnoœci na œwiecie �żywota cz�łowieczego", "O wojnie naszej, któr�ą wiedziemy z szatanem, œwiatem i cia�łem", "O nietrwa�łej mi�łoœci rzeczy œwiata tego". Wyra�żaj�ą one rozterki i niepokoje cz�łowieka zawieszonego miêdzy Bogiem, œwiatem a ciemnoœci�ą. Kondycja duchowa cz�łowieka jest trudna do utrzymania, poniewa�ż jest istota ludzka w�ąt�ła, rozdwojona w sobie. Dlatego �życie jednostki to ci�ąg�ła walka, nie daj�ąca szczêœcia. Przemijanie, œmier�Ś to zjawiska, które burz�ą harmoniê œwiata, a �życie czyni�ą nieustann�ą wojn�ą o przetrwanie. Jedyn�ą ostoj�ą cz�łowiecze�ąstwa jest wtedy Bóg, jako jedyny daj�ący pocieszenie

Twórczoœ�Ś: Rymy albo wiersze polskie:



"O nietrwa�łej mi�łoœci œwiata tego"



"O wojnie naszej, któr�ą wiedziemy z szatanem, œwiatem i cia�łem"



Cechy poezji Szarzy�ąskiego:



relatywizm



dualizm barokowy



walka dobra ze z�łem



�żarliwa religijnoœ�Ś



przestawnoœ�Ś rymów



peryfraza



erudycja



kontrasty



elipsy - przestawne



Filozofia poety na tle renesansu:

1. Odejœcie od optymizmu renesansowego, uznaj�ącego harmoniê i prawid�łowoœ�Ś w �życiu cz�łowieka w kierunku pesymizmu (�życie zmierzaj�ące do œmierci - �życie jako wojna).

2. Odciêcie siê od epikurejskiej afirmacji �życia doczesnego, przejœcie do relatywizmu (wzglêdna i krótkotrwa�ła wartoœ�Ś �życiowych przyjemnoœci, pozostawiaj�ących zawsze niedosyt).

3. Wizja cz�łowieka jako istoty kruchej, rozdartej wewnêtrznie, nieostro�żnej, nie zdaj�ącej sobie sprawy z zawi�łoœci �życia.

4. Bóg jako jedyna ostoja cz�łowieka "Wieczna, prawa piêknoœ�Ś" i "cel mi�łoœci" (zgodnoœ�Ś z ide�ą kontrreformacji)

5. Tragiczne przekonanie o braku harmonii, nie tylko w cz�łowieku, ale i we wszechœwiecie. Walka miêdzy Bogiem a szatanem, która ma na celu ingerencjê w sprawy ludzkie

6. �łmier�Ś jako wyzwolenie, wygrana �życiowa

7. Pesymizm p�łyn�ący z marnoœci �życia, ale równoczeœnie wiara w wieczn�ą wartoœ�Ś �życia (spokój i szczêœcie w niebie)

Stosowane figury stylistyczne: przerzutnie, inwersja, oksymoron, kontrast, koncept

Wizja œwiata i cz�łowieka

Jan Kochanowski Miko�łaj Sêp-Szarzy�ąski

Kompozycja œwiata doskona�ły, harmonijny twór Boga; statyczny pe�łen chaosu i dysharmonii na skutek ingerencji szatana; dynamiczny

Pojêcie czasu stoicki dystans wobec up�ływu czasu kompleks up�ływu czasu jako symbol przemijania, marnoœci œwiata; koncepcja œmierci decyduje o tragizmie cz�łowieka

�Życie ludzkie afirmacja dla przejawów �życia ludzi; mo�żliwoœ�Ś osi�ągniêcia ziemskiej Arkadii; pochwa�ła Boga tragizm �życia - wiecznej walki; odrzucenie mo�żliwoœci pokoju w �życiu doczesnym

Kompozycja œmierci dystans wobec przemijania a wiêc i œmierci; reminiscencje z antyku iluzja i refleksja œmierci; reminiscencje ze œredniowieczem; œmier�Ś jako przejœcie w stan beztroski

�Życie wieczne �łatwoœ�Ś osi�ągniêcia szczêœcia wiecznego niebo jako arkadia, trudna do osi�ągniêcia; Niebo - wieczny spokój

Koncepcja cz�łowieka humanistyczna duma z osi�ągniê�Ś ludzkoœci; cz�łowiek harmonijny w swej cielesnoœci, ciesz�ący siê �życiem; religijnoœ�Ś naturalna, cz�łowiek realizuj�ący siê wœród ludzi cz�łowiek tragiczny, œwiadomy w�łasnej niedoskona�łoœci; typ religijnego mistyka; cz�łowiek rozdarty wnêtrzem; cz�łowiek samotny, realizuj�ący siê wobec Boga

Koncepcja mi�łoœci Mi�łoœ�Ś jako Ÿród�ło radoœci; mi�łoœ�Ś pozwala realizowa�Ś swoje cz�łowiecze�ąstwo mi�łoœ�Ś - Ÿród�ło tragicznej dysharmonii;

Koncepcja Boga Deus rideus, Deus faber; Bóg upersonifikowany, brak szatana; wyobra�żenie le�ż�ące poza ortodoksyjnym katolicyzmem Bóg jako Chrystus król; Bóg jako idea; pojawienie siê szatana; katolicyzm potrydencki

Jan Andrzej Morsztyn

1. Poeta, zrêczny polityk i dyplomata, dworzanin W�ładys�ława IV i Jana Kazimierza

2. Piastowa�ł urz�ąd podskarbiego koronnego

3. Dzia�łalnoœ�Ś przeciwko królowi Sobieskiemu. Agent Ludwika XIV

4. Ucieczka z kraju do Francji

5. Pisa�ł fraszki i pieœni mi�łosne

Cechy stylu Morsztyna:

1. Wyszukana forma wiersza i sk�łonnoœ�Ś do przesady (hiperbolizacja)

2. Niezwyk�łoœ�Ś i sztucznoœ�Ś metafizyki (epitety - strza�ła mi�łoœci, œmierci)

3. Konceptyzm, elegancja formy i igranie s�łowem

4. Stosowa�ł styl barokowy, który polega�ł na przeroœcie œrodków stylistycznych i wersyfikacyjnych nad treœci�ą

5. Bogactwo œrodków artystycznych, szczególnie stosowanie kontrastu (piêkno - brzydota)

Twórczoœ�Ś: "Nagrobek Perlisi", "Do trupa" - sonety

" Pieœ�ą w obozie pod �Żwa�ącem"

"Nagrobek Perlisi"

1. Utwór charakterystyczny dla baroku. Przewaga formy nad treœci�ą

2. Nazwanie psa najcenniejsz�ą per�ł�ą œwiata, po œmierci którego panna pragnie wystawi�Ś mu nagrobek

3. Przesadne ujêcie rozpaczy po œmierci Perlisi, psa malta�ączyka

4. W nawale porówna�ą zatraca siê swoist�ą, jednostkow�ą treœ�Ś

"Cuda mi�łoœci"

1. Motyw ognia - mi�łoœ�Ś jako �żywio�ł - kontrast ognia i wody

2. Zmys�łowy charakter wiersza

"O sobie"

1. Wiersz jest manifestacj�ą stylu barokowego

2. Dwucz�łonowa konstrukcja:



wyliczaj�ąca zjawiska i ich iloœ�Ś, ró�żnorodnoœ�Ś



jednowierszowa, zaskakuj�ąca, wyra�żaj�ąca uczucie �żalu do ukochanej Katarzyny



3. Autor wykaza�ł znajomoœ�Ś obyczajów ca�łej Europy. Umieœci�ł w poezji kulturê dworów królewskich (intrygi w Wiedniu, targi we Frankfurcie, weneckie gondole)

4. Wzmocnienie wyliczeniowej czêœci utworu przez anaforê "nie tyle", wielocz�łonowa konstrukcja jednego zdania

5. Sensualistyczny sposób prezentacji dozna�ą mi�łosnych

6. Forma ikonu, obrazu

"Do trupa" - sonet; realizacja za�ło�że�ą artystycznych baroku

1. Szokuj�ący pomys�ł zestawienia �życia, mi�łoœci i œmierci

2. Parabola uwzglêdniaj�ąca podobie�ąstwo i ró�żnice dwóch zjawisk, jako typowy schemat kompozycyjny

3. Paradoksalny sens utworu uwydatniaj�ącego szczêœcie zmar�łego w zestawieniu z nieszczêœciem kochanka

4. Wiersz jest barokow�ą hiperbol�ą, a budowa opiera siê na jaskrawych antytezach

5. U�życie gradacji, kontrastu i przerzutni. Wiersz sylabiczny (5+6)

"Pieœ�ą w obozie nad �Żwa�ącem"

1. W 1653 Jan Kazimierz, stan�ąwszy pod �Żwa�ącem (na Podolu) zosta�ł otoczony przez po�ł�ączone wojska Chmielnickiego i Tatarów. Poeta z ironi�ą wyst�ąpi�ł przeciwko egoizmowi, ma�łodusznoœci i pija�ąstwu szlachty

2. Obraz �życia obozowego szlachty; podkreœlenie braku zainteresowania losami kraju

3. Oskar�żenie szlachty o zbytek (picie najdro�ższych trunków)

4. Pozorna solidarnoœ�Ś poety z rozpijaczon�ą szlacht�ą

Wac�ław Potocki

1. Urodzi�ł siê w rodzinie aria�ąskiej.

2. Edukacja w szkole aria�ąskiej w Raciborzu. �łmier�Ś ojca i dziada

3. Wst�ąpienie do wojska na Ukrainie

4. O�żenek z Katarzyn�ą Morsztynówn�ą. Maj�ątek w �Łu�żnej

5. Udzia�ł Potockiego w wojnie przeciwko Szwedom i Rakoczemu

6. Proces przeciwko aria�ąskiej rodzinie Potockiego (najazd)

7. Przejœcie na katolicyzm dla unikniêcia przeœladowa�ą

8. �łmier�Ś syna Stefana w wojnie chocimskiej (1673)

9. �łmier�Ś córki Zofii i �żony

10. �łmier�Ś syna Jerzego w wyprawie tureckiej (1690)

"Wojna Chocimska"



Inwokacja



Mowa Chodkiewicza



Szturm Turków



1. Pamiêtnik Jakuba Sobieskiego jako Ÿród�ło informacji wykorzystane przez poetê w poemacie

2. Poeta w inwokacji wzywa Boga, aby poszczêœci�ł obro�ącom wiary chrzeœcija�ąskiej w walce

3. Mowa Chodkiewicza jako wyraz patriotyzmu wodza:



do obowi�ązków �żo�łnierzy nale�ży obrona rodzin, poddanych i maj�ątków ojczyzny



wódz zapewnia, �że "zwyciêzców czeka s�ława"



charakterystyka armii wroga, jako niedo�łê�żnej, jedynie pstro przybranej, na mu�łach, os�łach i wielb�ł�ądach



przypomnienie s�ławy przodków i rycerskiej postawy Polaków - jako wzór do naœladowania



4. Szturm Turków odparty przez Kozaków i wojska koronne Chodkiewicza



zw�ątpienie Osmana; ucieczka Turków



zajêcie obozu tureckiego



zwyciêstwo Turków nad rozproszonymi oddzia�łami kozackimi



5. Poemat homerycki - inwokacja, utwór epicki - wierszowany, fabu�ła epizodyczna, porównanie homeryckie, opisowoœ�Ś, patos jêzyka, wydarzenie historyczne

Potocki:

1. Krytykowa�ł ówczesne spo�łecze�ąstwo za brak patriotyzmu, nietolerancjê religijn�ą i egoizm

2. Duchowie�ąstwu zarzuca�ł gromadzenie bogactw, zach�łannoœ�Ś, zak�łamanie i brak obowi�ązkowoœci

3. Ostrzega�ł przed upadkiem Rzeplitej, za brak wojska wini�ł szlachtê i wykazywa�ł nieprzydatnoœ�Ś pospolitego ruszenia

4. W problematyce spo�łecznej poruszy�ł:



koniecznoœ�Ś zrównania stanów wobec prawa



z nierównoœci wynika niesprawiedliwoœ�Ś



Wartoœci artystyczne

1. Jêzyk potoczny, dosadne zwroty i neologizmy

2. Styl: podnios�ły, kontrasty, przenoœnie, przestawny szyk wyrazów, wtr�ącanie równowa�żników

Jan Chryzostom Pasek

1. Pochodzi�ł z Mazowsza, osiad�ł w krakowskim

2. Zawadiaka, gard�łowa�ł na sejmikach, �łgarz i pieniacz

3. Wychowanek jezuitów z Rawy

4. Walczy�ł w dywizji Stefana Czarnieckiego

5. Przedstawiciel sarmatyzmu

"W obozie"

1. Ilustracja mentalnoœci szlacheckiej:



niesubordynacja, �łamanie dyscypliny wojskowej (pojedynki, pija�ąstwo)



niski poziom kultury umys�łowej



fanatyzm religijny wœród szlachty (karanie w kategoriach religijnych)



sk�łonnoœci do burd i pija�ąstwa



2. Krytyka pojedynkowania siê

3. Utwór ma charakter moralizatorski

4. Jêzyk: makaronizmy, zwroty wt�łoczone w sk�ładniê polsk�ą, barwnoœ�Ś i plastyka w opisach

5. Du�ża rola pamiêtnika dla potomnych: Mickiewicz i Sienkiewicz

Sarmatyzm - dawniej - oznacza�ł rycerskoœ�Ś, dzielnoœ�Ś, walecznoœ�Ś odwagê, goœcinnoœ�Ś i �życzliwoœ�Ś

w baroku - oznacza�ł prywatê, pija�ąstwo, g�łupotê, warcholstwo, brak ducha rycerskiego i patriotyzm, megalomania

Sarmatyzm w literaturze: upadek literatury - zwichrzona treœ�Ś, napuszony styl; makaronizmy, wa�żniejsza forma, upadek �życia umys�łowego i nauki.

Daniel Naborowski

pisze o cz�łowieku, jego �życiu oraz czasie -jego niszcz�ącej sile - w wierszu "Krótkoœ�Ś �żywota". Podkreœla nietrwa�łoœ�Ś ludzkiego �życia, przemijalnoœ�Ś ca�łych pokole�ą cz�łowieka. Wiersz zmusza do refleksji nad spraw�ą, o której cz�łowiek nie pamiêta i nie chce sobie jej uœwiadomi�Ś, a jest ni�ą fakt, �że cz�łowiek jest œmiertelny, a �życie to bezustanne przemijanie i d�ą�żenie do nieuchronnej œmierci.

Naborowskiego fascynowa�ło zjawiska przemijania, czasu, nicoœci i œmierci. Wiersz "Cnota - grunt wszystkiemu" zaczyna od s�łów "nic to, có�ż jest niczym". "Niczym" s�ą ró�żne ziemskie wartoœci, do których cz�łowiek przyk�łada wagê, s�ą nietrwa�łe (uroda kobiet, bogactwo, pyszne jad�ło, kosztowny pa�łac). Inaczej jest z cnot�ą. "Cnota" rozumiana jako prawoœ�Ś �życia i wiernoœ�Ś Bogu. Tylko to zapewnia nieœmiertelnoœ�Ś i ogranicza wewnêtrzny niepokój. Takie refleksje s�ą powtórzone w wierszu "Marnoœ�Ś". �Życie ludzkie wed�ług Naborowskiego jest marnoœci�ą, czyli niczym wobec œmierci. W utworach tego poety motyw przemijania nabiera akcentów dramatycznych, wzmacnia siê motyw melancholii, œwiat odczuwany jest jako drêcz�ąca zagadka. Naborowski zauwa�ża bezsilnoœ�Ś cz�łowieka wobec potêg.



Odrodzenie 1506 - 1622 - epoka odkry�Ś

Przyczyny odrodzenia:



wyprawy krzy�żowe



odkrycie Ameryki



teoria Kopernika



wynalezienie druku



skutki odkry�Ś:



wzbogacenie siê miast na szlakach handlowych (Wenecja)



wyodrêbnienie stany mieszcza�ąskiego



powstanie zal�ą�żków ustroju kapitalistycznego (manufaktury)



zanik drabiny feudalnej



nowy pogl�ąd na œwiat: "Cz�łowiekiem jestem" Terencjusza



sprzeciwienie siê dogmatom Koœcio�ła



podró�że po Europie, d�ą�żenie do wykszta�łcenia



budowanie siê krytycyzmu, patriotyzmu i humanizmu



wra�żliwoœ�Ś na niesprawiedliwoœ�Ś spo�łeczn�ą



rola przyrody



wiara w ludzki rozum, wp�ływ kultury antycznej



œwiecki charakter sztuki staro�żytnej (wzory antyczne), sztuka tworzona jest dla cz�łowieka



Geneza polityczna:



stopniowa utrata w�ładzy politycznej przez Koœció�ł, który pozostaje jako oœrodek religijny



Pierwsze przejawy reformacji



Czechy - husycyzm,



Anglia - anglikanie,



Niemcy - luteranizm,



Francja - hugenoci,



Szwajcaria - kalwini,



Polska - arianie



wzmocnienie w�ładzy œwieckiej w Europie



Odrodzenie obejmowa�ło 3 pr�ądy:



renesans - okreœlenia w kulturze, sztuce i filozofii



humanizm - w literaturze pr�ąd stawiaj�ący cz�łowieka w centrum



reformacja - w religii, przekszta�łcenie doktryn i praktyk Koœcio�ła



Geneza kulturowa:



specyficzna kontynuacja "jesieni œredniowiecza"



pog�łêbienie wiedzy o staro�żytnoœci, wiedza o kulturze antycznej



popularnoœ�Ś nauk humanistycznych



powstanie uniwersytetów



Filozofia epoki i jej wp�ływ na œwiatopogl�ąd ludzi:



kontynuacja tomizmu i franciszkanizmu



stosowanie filozofii antycznej, stoicyzmu i epikureizmu



filozofia eklektyczna czyli niejednolita



g�łównym pr�ądem epoki jest humanizm



Za�ło�żenia humanizmu:

Has�ło Terencjusza:

Homo sum et nil humanum alienum ad me esse puto

Cz�łowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce



cz�łowiek w centrum zainteresowania



wszechstronnoœ�Ś zainteresowa�ą �życiem politycznym, mi�łoœci�ą, piêknem



zainteresowanie siê kultur�ą antyczn�ą, siêganie do Ÿróde�ł kulturowych



twórczoœ�Ś w jêzyku ojczystym



Idea�ły humanizmu:



antropocentryzm zamiast teocentryzmu



"Carpe diem" zamiast "Memento mori"



"nic co ludzkie..." Terencjusza - zachwyt nad piêknem cia�ła i �życiem wewnêtrznym



piêkno przyrody



kult s�ławy



wyobra�żenie Boga nie karz�ącego lecz genialnego artysty i dawcy dobra ludzkiego



Filozofia renesansowa:



humanizm



empiryzm - przeciwstawia siê œredniowiecznej scholastyce; do poznania d�ą�ży siê przez doœwiadczenie; twórc�ą by�ł Franciszek Bacon



irenizm - twórc�ą by�ł Erazm z Roterdamu; odrzucenie wojny i nienawiœci (pokój), st�ąd te�ż powstanie utopii (Tomasz Moore "Utopia") o idealnym pa�ąstwie i idealnym w�ładcy (Machavelli "Ksi�ą�że")



Dziêki filozofii wykszta�łci�ł siê krytycyzm i demokratyzacja w myœli etyki.

Cechy kultury epoki oœwiecenia:

1. Kultura odrodzenia w opozycji do kultury œredniowiecznej.

2. Przeniesienie antycznego idea�łu piêkna i jego znaczenie we wszystkich dziedzinach sztuki.

3. Antropocentryzm - cz�łowiek oœrodkiem i celem wszechœwiata; budowa pa�łaców, powstanie muzyki œwieckiej; powrót do antycznego kanonu piêkna, symetrii, jasnoœci, harmonii, mentalnoœci.

4. Cechy architektury renesansowej i jej zabytki:



symetria, wieloœ�Ś okien, harmonia, prostota



Budowle renesansowe we W�łoszech: Bazylika œw. Piotra, Pa�łac Medyceuszy we Florencji



Literatura renesansowa:



nawi�ązanie do antyku



krytycyzm



afirmacja �życia



gatunki:



religijne: apokryfy, misteria, moralitety, kazania, pieœni



œwieckie: pieœni mi�łosne, liryka prowansalska, epika rycerska, utwory biesiadne, fraszki



Na zachodzie odrodzenie zapocz�ątkowali:



Dante Alighieri 1265 - 1321



Petrarka 1304 - 1347



Jan Boccacio 1313 1375



Erazm z Roterdamu - Holandia



Wiliam Szekspir - Anglia



Franciszek Rabelass - Francja



Micha�ł Anio�ł 1475 - 1564



Rafa�ł Santi 1483 - 1520



Leonardo da Vinci 1452 - 1519



Dante Alighieri - poeta z Florencji

1. Kontynuator postêpowych osi�ągniê�Ś œredniowiecza

2. Boska komedia to suma œredniowiecznej wiedzy filozoficznej, w której da�ł obraz walki pomiêdzy feuda�łami a wzbogaconym mieszcza�ąstwem: gibelinami a gwalfami

3. Pisa�ł w jêzyku narodowym

"Boska komedia" sk�łada siê z 3 czêœci: "Czyœciec", "Piek�ło", "Raj", ka�żda po 33 pieœni.

Wergiliusz i Bice oprowadzaj�ą poetê po wszechœwiecie. Cz�łowiek poznaje z�ło i dobro. Pragnie odrodzi�Ś moralnie œwiat. Wszystkich przeciwników politycznych skaza�ł Dante na mêki piekielne. Celem Dantego by�ło ukazanie cz�łowiekowi mo�żliwoœci odrodzenia moralnego, oczyszczenia z win, a tak�ą szansê stwarza mi�łoœ�Ś (humanizm).

Petrarka- poeta prozaik, twórca sonetów "Do Laury" (kobieta idealna). Pisa�ł wiersze mi�łosne i refleksyjne, w jêzyku w�łoskim i w klasycznej �łacinie. Wzorowa�ł siê na Horacym.

Boccacio - Poeta prozaik, napisa�ł "Dekameron" zawieraj�ący 100 nowel o tematyce mi�łosnej w nastroju pogodnym, weso�łym i frywolnym; opowiadanie "Sokó�ł"

Cervantes - romans pasterski "Galatea", a najbardziej znany to "Don Kichot", który sta�ł siê synonimem nie�życiowego idealisty.

Kalimach - nauczyciel króla Jana Olbrachta

Szekspir -

"Makbet"- dramat o mechanizmie w�ładzy



krytyka w�ładców feudalnych



zdemaskowanie zbrodnii



�ż�ądza w�ładzy bez wzglêdu na dobro narodu



antymonarchizm



szekspirowska koncepcja losów ludzkich - pisarz twierdzi�ł, �że kszta�łtowanie siê losów cz�łowieka zale�ży od istniej�ącej sytuacji historycznej



Makbet jako utwór antyfeudalny: ukaza�ł zbrodniê, intrygi, jako metodê zdobywania w�ładzy oraz tyraniê jako metodê jej sprawowania.

Dramat antyczny Dramat szekspirowski

zasada 3 jednoœci z�łamanie 3 jednoœci - zachowanie akcji

fabu�ła mitologiczna fabu�ła historyczna

podzia�ł na epeisodia i stasimona podzia�ł na akty i sceny

ma�łe iloœci postaci du�ża iloœ�Ś postaci

chór w roli komentatora wydarze�ą brak chóru

czystoœ�Ś gatunkowa wprowadzenie elementu komediowego

o losach decyduje przeznaczenie (fatum, mojra) indywidualizm, bohater sam kszta�łtuje swój los

jednolitoœ�Ś psychiczna z�ło�żonoœ�Ś psychiczna postaci

realizm fantastyka, nastrój, rola przyrody

jednolitoœ�Ś zmiennoœ�Ś nastroju, szybkoœ�Ś akcji

jêzyk potoczny jêzyk pe�łen ozdób retorycznych



Jan Kochanowski - II pokolenie twórców



1. okres studiów

2. okres dworski

3. okres czarnoleski

Twórczoœ�Ś:

1. fraszki (b�łahostki): krótki utwór wierszowany wyniesiony z antycznego epigramatu



autobiograficzne



autotematyczne



filozoficzne



obyczajowe



filozoficzno-refleksyjne



mi�łosne



patriotyczne



2. pieœni:

V "O spustoszeniu Podola"

IX - nieuleganie namiêtnoœci, stoicyzm i epikureizm w jednym, rozumne korzystanie z uciech �życia

XXIV - nawi�ązanie do antyku, epikureizm i stoicyzm, parafraza "Ody do mecenasa" Horacego

XII - utwór ma charakter refleksyjny, pierwsze wersy o s�ławie i cnocie, której nie mo�żna kupi�Ś

"Czego chcesz od nas Panie" - pochwa�ła Boga

"Serce roœcie" - zmiana pór roku radoœci�ą podmioty lirycznego, szczêœcie, refleksja nad tym jak �ży�Ś aby by�Ś szczêœliwym

"Pieœ�ą œwiêtoja�ąska o Sobótce" - cykl 12 pieœni œpiewanych przez 12 panien,

pieœ�ą panny XII - jest to parafraza utworu Horacego "Wsi spokojna wsi weso�ła", �życie na wsi daje radoœ�Ś, arkadia, sielanka, idealizacja obrazu

pieœ�ą panny VI - ukazuje wieœ w okresie �żniw i suszy, przewaga opisów krajobrazu nad opisami ludzi, podmiot liryczny raz jest wspó�ł wykonawc�ą a raz obserwatorem, uprawdopodobniony obraz arkadyjski

Idealny wzorzec osobowy to oracz.

3. dramat:

"Odprawa pos�łów greckich" - wystawiono 12 stycznia 1578 na œlubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwi�ł�łówny, na weselu obecni byli pos�łowie i para królewska, sztuka powsta�ła prawdopodobnie 1565-6, nie jest to wiêc tekst okolicznoœciowy co œwiadczy o uniwersalizmie utworu, nawi�ązaniem do antyku jest sama forma: dramat (nie ma Exodosu i Paradosu), wykorzystanie mitu i "Iliady" jako Ÿród�ła mitu, Troja mo�że symbolizowa�Ś ka�żde pa�ąstwo i miasto, g�łówny problem to odpowiedzialnoœ�Ś jednostki za pa�ąstwo, zestawione s�ą dwie postawy: Aleksandra (Parysa) i Antenora. Parys jest partia wojny, chce zatrzyma�Ś Helenê nie licz�ąc siê z losem pa�ąstwa. Po przegranej Antenora w rodzie jest on do ko�ąca wierny ojczyŸnie.

Wa�żne s�ą wypowiedzi chóru: "Ci, którzy Rzeczpospolita w�ładacie..."

Cechy:



zachowanie 3 jednoœci



posta�Ś pos�ła�ąca, który w�łaœciwie gra kilka ról



uniwersalizm



4. treny: utwór antyczny, oddaje �żal po œmierci. Bohaterem trenów Kochanowskiego jest dziecko co jest ewenementem (oprócz Urszulki bohaterem jest te�ż ojciec Kochanowskiego). 1578(9) umiera Urszula a póŸniej jej siostra Helena, wczeœniej Ojciec i brat Kacper, jest to okres za�łamania wartoœci przekazanych w pieœniach

Tren I - pierwiastek antyczny w bezpoœrednim zwrocie do twórców antycznych; Urszula - ptaszek zabity przez smoka

Tren V - Urszula - Oliwka, posta�Ś Persefony(antyk)

Tren VI - porównanie Urszula - Safona; Urszula by�ła dziedziczk�ą talenty Kochanowskiego, Posta�Ś Urszuli jest udoroœlona

Tren IX - wyraz kryzysu, wzrastaj�ąca �ża�łoœ�Ś, rozum i zw�ątpienie w niego

Tren X - wyraz kryzysu, �ła�ącuch pyta�ą "Gdzie jesteœ Urszulo..", odwo�łanie do ró�żnych wyobra�że�ą filozoficznych o �życiu po œmierci; "Gdziekolwiek jesteœ jeœli jesteœ.." - zw�ątpienie w religiê

Tren XI - fraszka "O cnocie" jest nic nie warta, pobo�żnoœ�Ś jest z�ła, nie warto by�Ś dobrym, negacja optymizmu

Tren XIX - (sen) ukazuje siê Kochanowskiemu jego zmar�ła matka z Urszul�ą na rêkach, œmier�Ś Urszulki by�ła dla niej samej dobra, uchowa�ła j�ą przed smutkami �życia, wartoœci renesansu mog�ą pomóc w cierpieniu

5. "Psa�łterz Dawidów" - zaczêty w 1571, wydany 1579. T�łumaczenie psalmów, po�ł�ączenie chrzeœcija�ąstwa i antyku; Bóg gromow�ładny, Bóg jako ojciec wszystkich ludzi; pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe podkreœlaj�ą emocjonalny charakter wypowiedzi; Psalmy to w�łaœciwie parafrazy, teksty o wysokiej wartoœci artystycznej

Religijnoœ�Ś poety to nie tylko tolerancja, ale tak�że poszukiwanie zgody pomiêdzy ró�żnorodnymi systemami teologicznymi i filozoficznymi.

Kochanowski to poeta - humanista, wielostronna twórczoœ�Ś pod wzglêdem tematyki i formy.

Miko�łaj Rej

"Krótka rozprawa miêdzy 3 osobami: panem, wójtem i plebanem" - wydane w 1543 pod pseudonimem Ambro�ży Korcz - Obro�żek. Ukazany jest obraz (smutny) Rzeczypospolitej [literatura spo�łeczna]

"Wizerunek w�łasny - �żywot cz�łowieka poczciwego" - 1558 - nawi�ązanie do twórczoœci antycznej; pierwsza próba wy�ło�żenia pogl�ądu na œwiat ze stanowiska œwieckiego

"Zwierzyniec" - zbiór 8 wersowych epigramatów, galeria ówczesnego �życia politycznego i kulturalnego (wzory, anegdoty, przyk�łady)

"�Żywot cz�łowieka poczciwego" - utwór sk�łada siê z 3 ksi�ąg, które ukazuj�ą 3 okresy �życia cz�łowieka: dzieci�ąstwo i m�łodoœ�Ś, wiek dojrza�ły, staroœ�Ś. Ksiêga I rozwa�ża problem wychowania dzieci, II wybór stanu i obowi�ązków z tego p�łyn�ących, III problemy etyczne widziane z perspektywy eschatologicznej (zza grobu)

Cz�łowiek wpisany jest w naturê i rozumnie czerpie z niej korzyœci, jest ogniwem w biologicznym cyklu nieustannego odnawiania. Kluczem do zrozumienia �życia jest zrozumienie, �że �życie cz�łowieka zwi�ązane jest z ziemi�ą, jej upraw�ą i prawami.

Styl: wystêpuj�ą zwroty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, paralelizm szyków sk�ładniowych [czyli powtarzanie danych wyrazów i ich ci�ąg�łym rozszerzaniu w nastêpnym powtórzeniu]

Publicystyka renesansowa:

1. Andrzej Frycz - Modrzewski - "O poprawie Rzeczypospolitej" - problem nierównoœci obywatela wobec prawa

2. Piotr Skarga - "Kazania sejmowe" - wydane w 1597 w wiêkszym zbiorze "Kazania na Niedzielê i œwiêta ca�łego roku"; jest to traktat polityczny;

Choroby Rzplitej:



brak mi�łoœci ojczyzny



spory wewnêtrzne



tolerowanie herezji



s�łaba w�ładza króla



z�ły system prawny



grzechy i z�łoœci jawne



W kazaniu II Ojczyzna ukazana jest jako matka z tymi chorobami lub jako ton�ący okrêt; obywatele dostawali wszystko a sami nie dawali nic. Antyteza [ d�ługie zdanie a nastêpnie neguj�ące je krótkie]

Odwo�łania do Biblii

3. Sêp Szarzy�ąski - "O wojnie naszej, któr�ą wiedziemy z szatanem œwiatem i cia�łem" - obraz œwiata i cz�łowieka, który jest w�ąt�ły, rozdwojony w sobie.



Na czym polegaj�ą ró�żnice pomiêdzy dramatami antycznym i szekspirowskim?

Chodzi g�łównie o zasady dzia�łania fatum, z czego wyp�ływa, ni�ż o sam�ą budowê

w Antyku mamy:



FATUM, czyli bohaterowie tragedii s�ą uwik�łani w konflikt miedzy w�łasnymi racjami a si�łami wy�ższymi: losem, prawami historii, interesem spo�łecznym, normami moralnymi, itp. . O ich losie decyduje przeznaczenie



KONFLIKT TRAGICZNY- konflikt racji (mi�łoœ�Ś i pos�łusze�ąstwo prawom boskim koliduj�ą z racj�ą stanu). Konflikt tragiczny polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzêdnych racji



IRONIÊ TRAGICZN�Ą - losy bohatera uk�ładaj�ą siê tak, �że pope�łnia on nieszczêœliwe zb�ł�ądzenie (Arystoteles). Bohater nie wie, �że pope�łnia zbrodniê, lub czyn niegodny. Takie przeciwie�ąstwo miêdzy samoœwiadomoœc�ą bohatera a jego rzeczywist�ą sytuacj�ą nazywamy w�łaœnie ironiê tragiczn�ą.



TRAGIZM - kategoria estetyczna. Wywo�łuje tê jakoœ�Ś szczególny sposób konstrukcji losów bohateów, usytuowanych w konflikcie tragicznym.Bohater niezale�żnie od si�ły charakteru, szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubê, œmier�Ś lub klêskê swoich idei.



BUDOWANIE TRWOGI -poprzez konflikt tragiczny i ironiê tragiczn�ą. Trwogê bowiem budzi tylko nieszczêœcie cz�łowieka, który jest do nas podobny.



POSTACIE s�ą symbolami pewnych postaw, idei. Kreon to racja stanu, Antygona to religia i mi�łoœ�Ś do brata Starcie uczucia , rozumu i si�ły wy�ższej z wolnoœci�ą cz�łowieka (Antygona).



Ka�żda posta�Ś tragedii antycznej cierpi (Kreon, Antygona, Hajmon - syn Kreona i narzeczony Antygony).



(na podstawie tekstu :"Rozwój tragedii antycznej. Jej cechy i funkcje",

niestety nie znam nazwiska autora.

U Szekspira jest tak:



Jego twórczoœ�Ś odchodzi od klasycznych za�ło�że�ą dramatu



brak jednoœci akcji, miejsca i czasu



wielow�ątkowoœ�Ś



BRAK FATUM - ludzkie namiêtnoœci, cz�łowiek decyduje sam o sobie, jest targany sprzecznymi myœlami i uczuciami



silna psychologizacja postaci



zachwianie decorum (dopasowania odpowiedniego jêzyka do odpowiedniej treœci)



indywidualizacja jêzyka



elementy ludowe i fantastyczne



wiele punktów kulminacyjnych (w Antyku byl tylko jeden wie�ącz�ący ca�ły dramat)



stopniowanie napiêcia



wprowadzenie rozbudowanej scenografii (w Antyku by�ły dopiero zacz�ątki)



didaskalia (teksty poboczne - nowoœ�Ś)



podzia�ł na akty i sceny



ograniczenie roli chóru



pojawienie siê (!) kobiet jako aktorek (w ko�ącu :) )



grano bez masek i koturnów, wprowadzi�ł tak�że NISKICH aktorów



przemieszane kategorie estetyczne, np. tragizm z liryzmem



bohaterów cechowa�ł swoisty apsychologizm (zmiennoœ�Ś i �łatwoœ�Ś poddawania siê skrajnie emocjonalnym stanom - od mi�łoœci do nienawiœci, od wiernoœci do zdrady)



wspó�łbie�żnoœ�Ś losów ludzkich i historii.



wprowadzenie zjawisk atmosferycznych (burze, chmury, wiatry i b�łyskawice)



konstrukcja jego sztuk jest utrzymana w stylu tzw. dramatu el�żbieta�ąskiego



SYMBOLIZM



pocz�ątek datuje sie na 1886 r - artyku�ł w gazecie "Le Figaro"



reakcja na filozofiê pozytywizmu, estetykê naturalizmu i sztukê impresjonizmu.



poznanie irracjonalnej rzeczywistoœci poprzez INTUICJÊ, PRZE�ŻYCIE EMOCJONALNE, STANY MISTYCZNE



g�łówny œrodek wyrazu artystycznego to SYMBOL, który kryje zamys�ły autora, przez to sens nie jest do ko�ąca okreœlony



niedopowiedzenie, metafora i alegoria



przeœwiadczenie, ze œwiat materialny jest jedynie z�łudn�ą zaslon�ą przykrywaj�ąc�ą idealny obraz œwiata



wiecznoœ�Ś, duchowoœ�Ś, jednoœ�Ś



przyk�ładem jest wiersz Paula Varline "Sztuka Poetycka", gdzie prawdziwy sens wiersza przykryty jest przez swoist�ą "woalkê", intryguje i zmusza do myœlenia, wnioski s�ą trudne do zdefiniowania, odrzucony zostaje szablonowy rym,



innym prekursorem byl francuz Charles Baudelaire - prze�łama�ł konwencje, odkry�ł nowe tematy



w Polsce np. Jacek Malczewski



SECESJA



dos�łownie -> oddzielenie, od�ł�ączenie, autonomia, dotyczy wszystkich dziedzin sztuki/�życia



w sztuce to tzw. styl wê�żowaty, linearny, kwiatowy zw. z malarstwem, dekoratorstwem, mod�ą, (takze edytorstwo)



charakteryzuje sie specyficznymi barwami (wygaszone pastele, ciemne kontury, wieloœ�Ś elementów kwiatowych)



smuk�łe formy kobiece, pe�łna asymetria i brak harmonii



nowe techniki druku



nazywana te�ż ART NOUVEAU, MODERNIZM



mia�ła odbicie w architekturze wnêtrz - swoboda kompozycji, stylizacja i dekoracyjnoœ�Ś, giêtkie i p�łynne linie



trwa ok. 40 lat, powstaje jednoczeœnie w kilku miejscach i szybko sie rozprzestrzenia



oderwanie od starych idei, nieodparta chê�Ś tworzenia czegoœ nowego



integracja - uwspó�łczeœnianie cech w jednej epoce



sztuka staje sie tania -> �łatwo i szeroko dostêpna, du�ża liczba odbiorców, oszczêdnoœ�Ś materia�łów



dekoracyjnoœ�Ś - motywy falistych linii, kielichy, œwiat zwierz�ąt, skrzaty, amory, satyry, kobiety (m�łode) {fragment ten wcale nie œwiadczy o jedynie dekoracyjnej funkcji kobiet :) }



wspó�łpraca z przemys�łem - seryjnoœ�Ś, masowoœ�Ś, pojawia siê konflikt artysty z producentem



wezwanie do ró�żnorodnoœci i wszechstronnoœci, otwarcie na nowe pomys�ły.