Cygnus olor (�ab�dę niemy)
Cygnus olor
(Gmel., 1789)
A036
�ab�dę niemy
Rząd: blaszkodziobe, rodzina: kaczkowate, podrodzina: g�si
Status wyst�powania w Polsce
Nielicznie, lokalnie Ęrednio licznie l�gowy, w znacznej cz�-
Ęci zimujący w kraju.
Opis gatunku
�ab�dę niemy jest najwi�kszym krajowym przedstawicielem
blaszkodziobych. Wymiary: d"ugo� cia"a: 145 160 cm,
rozpi�to� skrzyde": 208 238 cm, d"ugo� skrzyd"a: samiec
580 623 mm, samica 533 589 mm, masa cia"a: samiec
7,1 16,3 kg, samica 5,9 11,0 kg.
Doros"y "ab�dę niemy jest ca"kowicie bia"y (czasami na
g"owie, szyi i brzuchu widoczny jest rdzawy nalot spowodo-
wany duŻą zawartoĘcią Żelaza w wodzie). Dziób jest czer-
wonopomarał
czowy, otoczony czarną obwódką od czub-
ka do nasady oraz wokó" nozdrzy. Widoczna jest czarna
plama mi�dzy dziobem a okiem, a u nasady dzioba cha-
rakterystyczny guz. Nogi są czarne. Samiec i samica wy-
glądają podobnie w ciągu ca"ego roku, z tym Że samiec
zwykle ma wi�kszy guz, szczególnie w okresie l�gowym.
Szyja jest d"uga, cienka, zwykle esowato wygi�ta, a krótki
ogon nieco uniesiony. Samiec broniący terytorium trzyma
"ab�dę niemy
zwykle skrzyd"a uniesione w kszta"cie  Żagli i ma nastro-
szone pióra. Piskl�ta pokryte są szarym puchem. Ptaki
m"ode mają upierzenie brunatnoszare, a dziób stalowo- znacznie ograniczają moŻliwoĘ� pomy"ki. Na lądzie "ab�dę
szary, stopniowo róŻowiejący, bez wyraęnego guza, ale niemy porusza si� bardzo niezgrabnie w porównaniu z "a-
z czarną nasadą. Po pierwszym roku Życia ptaki m"ode wy- b�dziem krzykliwym czy "ab�dziem czarnodziobym. Z bliska
glądają podobnie do rodziców, mają jednak pojedyncze trudno pomyli� "ab�dzia niemego z innym gatunkiem.
szare pióra z ty"u grzbietu, na g"owie i szyi. �ab�dę niemy
odzywa si� rzadko, gard"owymi dęwi�kami, a w locie ude-
Biologia
rzenia jego skrzyde" wywo"ują dęwi�czny, rytmiczny szum
odróŻniający ten gatunek od innych gatunków "ab�dzi. Tryb Życia
U osobników tzw. odmiany polskiej piskl�ta mają bia"y Jest gatunkiem terytorialnym, ale czasem gnieędzi si� w ko-
puch, a ptaki m"ode  bia"e upierzenie jak osobniki doro- loniach liczących do kilkuset par (Anglia, Dania). Osobniki
s"e, jednak kolor dzioba jest wtedy bladoróŻowy. Nogi doros"e trzymają si� w parach przez ca"y rok, a ptaki m"ode
u ptaków tej odmiany są zawsze koloru cielistego. i ptaki niel�gowe przez ca"y rok Żyją w mniejszych czy wi�k-
szych grupach. Samce, szczególnie w okresie l�gowym, by-
wają agresywne. Zimą "ab�dzie nieme tworzą stada, w któ-
MoŻliwoĘ� pomy"ki z innymi
rych moŻna zauwaŻy� trzymające si� razem pary. �erują
gatunkami
g"ównie w godzinach rannych i popo"udniowych na p"ytkich
Z daleka "ab�dzia niemego moŻna pomyli� z "ab�dziem zbiornikach wodnych. Czasami wychodzą na Żer na ląd.
krzykliwym Cygnus cygnus (A038), który jest podobnej wiel-
koĘci, czy nieco mniejszym "ab�dziem czarnodziobym Cy- L�gi
gnus columbianus (A037). Jednak esowato wygi�ta szyja �ab�dę niemy przyst�puje po raz pierwszy do l�gów w wieku
i czerwonopomarał
czowy dziób u "ab�dzia niemego, 3 5 lat. Tworzenie si� par trwa d"ugo. Cz�sto ptaki zajmują
w przeciwieł
stwie do wyprostowanej szyi i Żó"to-czarnych terytorium na rok przed przystąpieniem do pierwszego l�gu.
dziobów u "ab�dzia krzykliwego i "ab�dzia czarnodziobego, Pierwsze pary pojawiają si� na l�gowiskach juŻ pod koniec lu-
91
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Ptaki (cz�� I)
tego (jeĘli zima jest "agodna), a do l�gów przyst�pują od po- leŻących na pó"nocny wschód od Polski w�drowa"y przez Pol-
"owy marca do pierwszej dekady maja. Gniazdo budują oba sk�, lecąc dalej na zachód z polskimi "ab�dziami (szczególnie
A036
ptaki, z tym Że samiec, który cz�sto wybiera miejsce, g"ównie na p"ycizny duł
skie czy niemieckie) lub zatrzymywa"y si�
znosi materia". Budowa jest nieraz koł
czona juŻ w trakcie w Polsce. Obecnie coraz wi�cej z nich pozostaje w pobliŻu l�-
znoszenia jaj. Gniazdo, w postaci kopca, umieszczone jest gowisk. Rekordzistą w pokonaniu dystansu 2090 km jest "a-
najcz�Ęciej na skraju roĘlinnoĘci zbiornika wodnego, rzadziej b�dę niemy z Litwy, który dolecia" do po"udniowo-zachodniej
na otwartej wodzie, czasami na lądzie blisko zbiornika. Od- Francji, natomiast "ab�dzie z rejonu Zat. Gdał
skiej (gdzie
leg"oĘ� mi�dzy gniazdami u ptaków gniazdujących w kolo- znaczna cz�Ę� populacji ograniczy"a juŻ w�drówk�) potrafią
niach moŻe wynosi� 2 m, natomiast u gniazdujących teryto- pokonywa� niewiele krótsze dystanse, dolatując do zachod-
rialnie  nie mniej niŻ kilkadziesiąt metrów. Do gniazda wy- nich wybrzeŻy Francji czy w rejon Kijowa. Cz�Ę� ptaków zmie-
Ęcielonego mi�kką roĘlinnoĘcią i skąpo puchem samica zno- nia zimowiska i w kolejnych latach przebywa na Litwie, w Pol-
si 5 8 jaj (2 12), w odst�pach 36 48 godzin. Po z"oŻeniu sce czy na W�grzech. Na po"udnie Europy w�druje wi�cej "a-
wszystkich jaj samica wysiaduje je przez 35 41 dni (Ęrednio b�dzi niemych z po"udnia kraju, szczególnie w ostre zimy.
36). W czasie, kiedy o zmroku samica schodzi na Żer, samiec
moŻe ogrzewa� zniesienie. Zwykle samica schodząc na wo- Zimowanie
d�, przykrywa jaja materia"em gniazdowym. Znany jest przy- W po"owie XX w. "ab�dę niemy zimowa" w Polsce nielicznie
padek dokoł
czenia wysiadywania jaj przez samca po Ęmier- i tylko na wybrzeŻu. Stopniowo jego liczebnoĘ� i zasi�g
ci samicy. �ab�dzie są typowymi zagniazdownikami. Piskl�ta wzrasta"y. Obecnie gatunek ten zimuje na wszystkich do-
klują si� w ciągu 24 36 godzin. Opiekują si� nimi obydwoje st�pnych, niezamarzni�tych zbiornikach wodnych na tere-
rodzice. Cz�sto w pierwszych dniach  woŻą piskl�ta na nie ca"ego kraju (od wybrzeŻa po pogórze). Ponad 70% zi-
grzbiecie (g"ównie samice). W pierwszym okresie Życia sami- mujących w Polsce ptaków to osobniki rodzime. Liczba zi-
ca ogrzewa piskl�ta w nocy na gnieędzie lub na lądzie. Sa- mujących ptaków uzaleŻniona jest od charakteru zimy
miec bardziej agresywnie niŻ samica broni terytorium. Piskl�- i zmiany zachował
ptaków z Polski oraz terenów po"oŻo-
ta same zdobywają poŻywienie, ale rodzice wyciągają po- nych na wschód i pó"noc. Wiele z nich wykazuje silne przy-
karm na powierzchni� wody w pobliŻu piskląt lub "apami mą- wiązanie do sta"ych zimowisk, inne zmieniają je z roku na
cą wod�, by drobny pokarm wyp"yną" na powierzchni�. Zdol- rok, a nawet w ciągu zimy. DuŻe koncentracje "ab�dzi wy-
noĘ� do lotu m"ode osiągają w wieku 120 150 dni. Liczba st�pują w obr�bie miast, gdzie korzystają ch�tnie z dokar-
odchowanych przez par� m"odych waha si� od 1,4 (Finlan- miania. Obrączkowanie "ab�dzi wykaza"o, Że w czasie
dia) do 4,9 (po"udniowe Czechy, populacja w ekspansji) mroęnych zim wi�cej naszych "ab�dzi leci na zimowiska na
i 4,1 4,4 w Polsce. Cz�sto m"ode ptaki lecą z rodzicami na zi- zachód Europy (Francja, Holandia, Dania) oraz po"udnie
mowiska, niekiedy jednak opuszczają rodziców juŻ jesienią. (np. W�gry, Chorwacja, a nawet Grecja), a w Polsce poja-
Czasami, kiedy para rodzicielska nie przyst�puje do l�gu wia si� wi�cej ptaków z pó"nocy i wschodu.
w nast�pnym sezonie, m"ode mogą nadal trzyma� si� rodzi-
ców. PrzewaŻnie wiosną rodzice odganiają m"ode z poprzed- Pokarm
niego roku, o ile do tej pory trzyma"y si� razem. �ab�dę niemy aktywnie Żeruje g"ównie w dzieł
 przez kilka
�rednie zag�szczenie par l�gowych dla ca"ego kraju wyno- godzin po wschodzie s"oł
ca oraz tuŻ po zachodzie. Pokarm
si 1,9 2,2 p./100 km2, natomiast dla Ęrodkowej Polski, stanowi przede wszystkim roĘlinnoĘ� wodna, zbierana z wo-
gdzie ponad 50% par gniazduje na stawach rybnych, wy- dy do g"�bokoĘci 1 m w pozycji  stójki (z g"�boko zanurzo-
nosi ono ok. 9 p./100 km2. ną g"ową, szyją i cz�Ęcią tu"owia, tak Że wystaje ty" cia"a
z "apami) lub przy niewielkim zanurzeniu g"owy i szyi
W�drówki (20 45 cm), a takŻe roĘlinnoĘ� wynurzona i nasiona zbiera-
Populacje Ęrodkowo- i wschodnioeuropejska oraz skandy- ne na skraju zbiorników oraz trawa i inne roĘliny skubane
nawska uznawane są za w�drowne czy cz�Ęciowo w�drowne, na lądzie. Sporadycznie "ab�dzie zjadają drobne zwierz�ta
a zachodnioeuropejska  za osiad"ą. Ponad 90% brytyjskich (Żaby, Ęlimaki, dŻdŻownice oraz owady i ich larwy). Na za-
i irlandzkich "ab�dzi niemych przemieszcza si� na odleg"o� chodzie regularnie (od po"owy XX w.), w Polsce sporadycz-
nie wi�kszą niŻ 50 km. W ostatnich dziesi�cioleciach u znacz- nie (cho� coraz cz�Ęciej), "ab�dzie nieme Żerują (szczególnie
nej cz�Ęci "ab�dzi z populacji Ęrodkowo- i wschodnioeuropej- pod koniec zimy, kiedy brakuje poŻywienia) na lądzie  "ą-
skiej nastąpi"o skrócenie trasy w�drówki na zimowiska za- kach i róŻnych uprawach (ozimina i rzepak). Ch�tnie korzy-
chodnie i powsta"y nowe, licznie zajmowane zimowiska po"o- stają z odpadów spoŻywczych (odpady zboŻowe, z buraków
Żone na po"udnie od l�gowisk. Cz�Ę� ptaków pozostaje na zi- cukrowych, ziemniaków) oraz pokarmu dla ryb na stawach
m� w niedalekiej odleg"oĘci od l�gowisk. Natomiast "ab�dzie hodowlanych. Wyjątkowo (g"ód w zimie) mogą zjeĘ� ma"ą
gniazdujące w Szwecji tradycyjnie w�drują na dawne zimowi- ryb� lub surowe mi�so. W ostatnich dziesi�cioleciach, szcze-
ska, leŻące na po"udniowy-zachód od l�gowisk. �ab�dzie gólnie zimą, ch�tnie korzystają z dokarmiania przez cz"o-
z Norwegii, szczególnie w mroęne zimy, lecą w kierunku po- wieka pieczywem i zboŻem. Ptaki dokarmiane przez cz"o-
"udniowym, czasem po"udniowo-zachodnim. Ptaki z l�gowisk wieka zuŻywają na zaspokojenie g"odu kilkakrotnie mniej
92
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Cygnus olor (�ab�dę niemy)
czasu niŻ ptaki Żerujące z dala od cz"owieka. Dzienne zapo- my pojawia si� równieŻ w Iranie, Afganistanie i Mongolii.
trzebowanie doros"ego ptaka to ok. 3 kg pokarmu roĘlinne- Na wi�kszoĘci obszaru zachodniej, Ęrodkowej i cz�Ęciowo
A036
go. Piskl�ta Żywią si� pokarmem roĘlinnym podawanym wschodniej Europy zimowiska pokrywają si� obecnie z l�-
w odpowiednim rozdrobnieniu przez rodziców, przypusz- gowiskami, z tym Że im dalej na wschód i pó"noc, tym licz-
czalnie takŻe owadami i wodnymi bezkr�gowcami. ba zimujących ptaków jest mniejsza. Na pó"nocy zimują
tylko u skrajnie po"udniowych wybrzeŻy Norwegii, Szwecji
czy Estonii. W ostatnich dziesi�cioleciach znacznie zwi�k-
Wyst�powanie
szy"a si� liczba "ab�dzi niemych z Polski, Bia"orusi, Litwy,
Siedlisko �otwy i Estonii sp�dzająca zim� na po"udniu, a nie na za-
Gnieędzi si� w bardzo róŻnych siedliskach  od róŻnego ro- chodzie od l�gowisk. Nie wyróŻnia si� podgatunków.
dzaju s"odkowodnych zbiorników  jezior, stawów, rzek, ka-
na"ów  do s"onowodnych, z wyspami o brzegach piaszczy- Rozmieszczenie w Polsce
stych lub skalnych oraz na "ąkach zalewowych i sztucznych Gnieędzi si� w ca"ym kraju, od wybrzeŻa (przymorskie je-
zbiornikach w g"�bi lądu, np. na zbiornikach retencyjnych, ziorka i zalewy) do terenów górskich (Karkonosze, Beskid
gliniankach, do"ach potorfowych czy zapadliskach kopalnia- �ywiecki, Podhale, Beskidy Wschodnie). Najdalej na po"u-
nych. Dawniej, kiedy zasi�g "ab�dzia niemego ogranicza" si� dniu stwierdzono l�gi w okolicach Nowego Targu i Leska.
do pó"nocnej Polski, gnieędzi" si� g"ównie na jeziorach. Ze Zimą wyst�puje na terenie ca"ego kraju na niezamarzają-
wzrostem zag�szczenia i rozszerzeniem zasi�gu na po"udnie cych lub okresowo zamarzających zbiornikach wodnych,
kraju zaczą" zajmowa� równieŻ i inne rodzaje zbiorników. najcz�Ęciej w pobliŻu osad ludzkich (najwi�ksze koncentra-
Pierzy si� w wi�kszych stadach na duŻych zalewach, jezio- cje na rzekach w miastach) lub na Zat. Gdał
skiej i zale-
rach, stawach rybnych i zbiornikach retencyjnych. wach (WiĘlanym, Szczecił
skim).
Zimuje g"ównie na morskich p"yciznach, niezamarzających
odcinkach rzek, jezior i innych zbiorników wodnych. Od
Status ochronny
po"owy lat 70. wyst�puje coraz cz�Ęciej w bliskim sąsiedz-
twie cz"owieka. Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj�ty ochroną Ęci-
Od kilku dziesi�cioleci na zachodzie Europy, a w Polsce s"ą (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
nieco póęniej, "ab�dę niemy zaczą" wychodzi� na Żer na Status zagroŻenia w Europie: S gatunek niezagroŻony, któ-
podmok"e "ąki i pola uprawne. rego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC -
Siedliska z za"ącznika I Dyrektywy Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2, za"ącznik II
Siedliskowej, które mogą by� istotne Konwencja Berneł
ska: za"ącznik III
dla gatunku Konwencja Boł
ska: za"ącznik II
1130 UjĘcia rzek (estuaria) Porozumienie AEWA
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
1160 DuŻe p"ytkie zatoki
Rozwój i stan populacji
1330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia cz�� 
zbiorowiska nadmorskie) Na początku XX w. nastąpi"a ekspansja "ab�dzia niemego
3140 Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z pod- z kilku obszarów zlokalizowanych w po"udniowej Szwecji,
wodnymi "ąkami ramienic Charetea Danii i pó"nocnej Polsce we wszystkich kierunkach. Cz�Ę�
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne potomków ptaków parkowych (hodowlanych) z Austrii,
ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion Szwajcarii i po"udniowych Niemiec zmiesza"a si� z ptaka-
3260 Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w"osie- mi dzikimi, dając początek nowej populacji, która rozsze-
niczników rzy"a zasi�g na zachodnią, centralną i po"udniową Europ�.
3270 Zalewane muliste brzegi rzek Populacja ba"tycka jest dzika i zachowa"a w znacznym
stopniu w�drownoĘ�. Jej liczebnoĘ� w koł
cu XX w. ocenio-
Rozmieszczenie geograficzne no na ok. 17 000 18 000 p. l�gowych. Ca"a populacja
W stanie dzikim wyst�puje nierównomiernie na duŻym ob- europejska liczy 54 000 69 000 p. Najliczniej gatunek
szarze Palearktyki, ale jest równieŻ hodowany jako ptak ten zamieszkuje Wielką Brytani� (15 000 p.), Rosj�
ozdobny na wszystkich kontynentach. W Europie l�gowiska (7000 9500 p.), Niemcy (5000 9000 p.), Szwecj�
obejmują obszar od Irlandii i atlantyckich wybrzeŻy Francji (4000 7000 p.), Polsk� (patrz niŻej) i Dani� (ok. 5000 p.).
przez centralną i wschodnią Europ� z ca"ą Ukrainą i dalej W cz�Ęci pał
stw notuje si� nadal wzrost liczebnoĘci popu-
na po"udniowy wschód aŻ do wybrzeŻy Morza Kaspijskiego lacji l�gowej gatunku. Oceniono, Że w Europie zimuje ok.
i Kazachstanu. Na pó"noc si�gają one do 63�30 N w Fin- 330 000 "ab�dzi niemych.
landii, a na po"udnie do 40� N w Grecji, z tym Że zwarty za- Na początku XX w. liczebnoĘ� na obecnym obszarze Pol-
si�g w Europie �rodkowej koł
czy si� na 46� N. �ab�dę nie- ski obniŻy"a si� w wyniku polował
. Po wzi�ciu gatunku
93
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Ptaki (cz�� I)
pod ochron� w 1920 r. liczebno� zacz�"a stopniowo
Propozycje badał

wzrasta� na pó"nocy, a zasi�g rozszerzy" si� na ca"y kraj.
A036
Na wi�kszoĘci obszaru liczebnoĘ� jest ustabilizowana, NaleŻy zbada�
a tylko na po"udniowym wschodzie ciągle jeszcze wzrasta. " problemy wynikające z Żerowania "ab�dzi na polach
�ab�dę niemy nie wyst�puje jeszcze na cz�Ęci Niziny Ma- uprawnych i w innych siedliskach lądowych;
zowieckiej i Podlaskiej, cho� zajmuje stale nowe stanowi- " problemy powodowane przez "ab�dzie na stawach rybnych.
ska. W latach 2000 2002 w Polsce gnieędzi"o si�
6000 6500 p. Na wi�kszoĘci stanowisk gnieędzi si� tylko
Monitoring
jedna para. Brak obecnie w Polsce takich kolonii l�go-
wych, jaka by"a na jez. �uknajno w latach 1950. Stanowi- " ocena liczebnoĘci populacji l�gowej na podstawie co-
ska liczące kilka par są stosunkowo nieliczne. Najwi�ksze rocznego liczenia ptaków l�gowych i oceny sukcesu l�-
skupienia l�gowych "ab�dzi znajdują si� w nast�pujących gowego na losowych powierzchniach rz�du 100 km2;
ostojach ptaków: na Stawach Przemkowskich (39 41 p. " ocena liczebnoĘci populacji pierzącej si� na podstawie
w latach 1997 2002), na Jeziorze �widwie (34 36 p. corocznego liczenia pierzących si� osobników, wykony-
w latach 1994 1995) i w Ostoi Ił
skiej (40 50 p. w 2002), wanego w sierpniu, na wybranych 10 15 najwaŻniej-
na jez. �ebsko (Ostoja S"owił
ska, 31 32 p.), w Puszczy szych pierzowiskach kraju. Prowadzenie rejestru wszyst-
Napiwodzko-Ramuckiej na początku lat 90 by"o ok. kich pierzowisk w Polsce;
50 p., a w granicach Olsztyna gniazduje 17 22 p., na Lu- " monitoring ptaków zimujących  w ramach programu
belszczyęnie w latach 90. gniazdowa"o do 170 p., a na  Zimowe liczenie ptaków wodnych .
Zamojszczyęnie 43 46 p., w regionie "ódzkim gniazduje
do 98 p. w latach 1997 2002, a na Kielecczyęnie ok.
Bibliografia
80 p. W po"udniowej cz�Ęci Ma"opolski jest on nadal nie-
liczny, z wyjątkiem doliny Nidy (16 18 p.). W latach 1995 BACON P J., ANDERSEN-HARILD P. 1989. Mute Swan. W: New-
i 2003 stwierdzono udane przypadki l�gów mieszanych ton I (red.) Lifetime Reproduction in Birds. London, s.
z "ab�dziem krzykliwym na jez. Wigry i starorzeczu Narwi 363 386.
ko"o Czarnocina. Najwi�ksze koncentracje w okresie pie- BA�DYGA T., WIELOCH M. CZY� S. 2003. Drugi przypadek l�gu
rzenia w kraju stwierdzono w ostatnich latach na Zalewie mieszanego "ab�dzia krzykliwego Cygnus cygnus i "ab�dzia
WiĘlanym (2000 3500 os.). niemego Cygnus olor w Polsce. Not. Orn., 44, 4: 270 272.
W ciągu ostatnich kilkunastu lat zimuje w Polsce BARTOSIEWICZ M., WYPYCHOWSKI K., ENGEL J. 2000. Birds of the
15 000 24 000 "ab�dzi niemych. Najwi�ksze stada (do S"oł
sk Reserve. Biological Bulletin of Poznał
, 37, 2: 235 256.
3800 ptaków w 1993) obserwowano na Zat. Gdał
skiej. BAZA DANYCH OSO  NATURA 2000. Zak"ad Ornitologii PAN.
Najwi�ksze zag�szczenie ptaków zimujących na polskim BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
wybrzeŻu spotykane jest na Zat. Gdał
skiej (>10 pta- Zak"ad Ornitologii PAN.
ków/km2) i Zalewach WiĘlanym i Szczecił
skim oraz wy- BAZA DANYCH WIADOMO�CI POWROTNYCH. Centrala Ob-
brzeŻu szczecił
skim (1 9 ptaków/km2). rączkowania Ptaków, Zak"ad Ornitologii PAN.
BEAMAN S., MADGE S. 1998. The Handbook of Bird Identifica-
tion for Europe and the Western Palearctic. London, 868 s.
ZagroŻenia
BEDNORZ J., KUPCZYK M., KUŁNIAK S., WINIECKI A. 2000.
Gatunkowi zagraŻa w Polsce: Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznał
, 640 s.
" zanieczyszczenie wód Ba"tyku substancjami ropopochod- BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUN-
nymi; pobrudzenie piór tymi substancjami (zaraza oliw- CIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
na) stanowi dla ptaków Ęmiertelne niebezpieczeł
stwo. BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
BUCZEK A.  dane niepublikowane.
CICHOCKI W.  dane niepublikowane.
Propozycje odnoĘnie do zarządzania
CHMIELEWSKI S.  dane niepublikowane.
NaleŻy: CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
" zaniecha� zorganizowanego dokarmiania "ab�dzi of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
w miastach, powodującego nadmierną koncentracj� Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks., Oxford, 722 s.
ptaków i hamującego ich w�drówk�; CZAPULAK A., BETLEJA J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na
" chroni� obszary morskie przed zanieczyszczeniami �ląsku w latach 1990 1995. Ptaki �ląska, 12: 127 143.
ropopochodnymi. CZAPULAK A., WIELOCH M. 1991. The breeding ecology of the
�ab�dę niemy ze wzgl�du na szkody, jakie moŻe czyni� Mute Swan Cygnus olor in Poland  preliminary report. Pro-
w uprawach w miejscach duŻych koncentracji, powinien ceedings of the Third IWRB International Swan Symposium,
zosta� uznany za gatunek, za który odpowiedzialnoĘ� po- Oxford 1989. Wildfowl, Suppl. 1: 161 166.
nosi Skarb Pał
stwa. CZY� S.  dane niepublikowane.
94
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Cygnus olor (�ab�dę niemy)
DŃBROWSKI A., KOT H., ZYSKA P. 1993. Zimowanie ptaków wod- Kozulin A., Grishanov G. (red.) Changes of wintering sites of Water-
nych w Polsce w latach 1988 1990. Not. Orn., 34: 5 21. fowl in Central and Eastern Europe. Vilnius, s. 56 63.
A036
DURINCK J., SKOV H., JENSEN F. P., PHIL S. 1994. Important Ma- TOMIA�OJ� L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebno�.
rine Areas for Wintering Birds in the Baltic Sea. Ornis Con- Warszawa, 462 s.
sult report. Copenhagen, 110 s. TOMIA�OJ� L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Roz-
GILISSEN N., HAANSTRA L., DELANY S., BOERE G., HAGEMEIJER W. mieszczenie, liczebno� i zmiany. Wroc"aw, 870 s.
2002. Numbers and distribution of wintering waterbirds in the We- TUCKER G. M., HEATH M. F. 1994. Birds in Europe; their conser-
stern Palearctic and Southwest Asia in 1997, 1998 and 1999. Re- vation status. Conservation Series No. 3. BirdLife Internatio-
sults from the International Waterbird Census. Wetlands Internatio- nal, Cambridge, 600 s.
nal Global Series No. 11, Wageningen, The Netherlands, 182 s. ULFVENS J. 1993. Breeding habitat characteristics in a newly es-
HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR M. J. (red.) 1997. The EBCC Atlas tablished population of the Mute Swan Cygnus olor on the
of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundan- Finnish west coast. Ornis Fenn., 70: 106 109.
ce. London, 903 s. UTMAR P. 1999. Cigno reale Cygnus olor. W: Parodi R. (red.) Gli
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i Obszaru �ródziemnomor- uccelli nidificanti nella provincia di Gorizia, publ. no. 42,
skiego. Warszawa, 560 s. Edizioni del Museo Friulano di Storia Naturale: 58 60.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1992. Handbook of the WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Esti-
Birds of the World.Vol. 1. Ostrich to Ducks. Barcelona, 696 s. mates Third Edition. Wetlands International Global Series
JÓZKOWICZ A., GÓRSKA - K�óK L. 1996. Activity patterns of the No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
Mute Swan Cygnus olor wintering in rural and urban areas: WIELOCH M. 1991. Population trends of the Mute Swan Cygnus olor
a comparison. Acta orn., 31: 45 51. in the Palearctic. Proceedings of the Third IWRB International
KOTLARZ B.  dane niepublikowane. Swan Symposium, Oxford 1989. Wildfowl, Suppl. 1: 22 32.
M�GI E., PAAKSPU T., KASTEP�LD T. 1992. Haneliste Arvukusest WIELOCH M. 1996. The wintering of the Mute Swan (Cygnus olor)
V�inamere Saartel 1958 1992. Loodusevaatlusi, 1: 9 20. in Poland. W: Birkan M., van Veseem J., Havet P., Madsen J.,
MATHIASSON S. 1981. The moulting ground s relation to bre- Trolliet B., Moser M. (red.) Proceedings of the Anatidae 2000
eding and wintering areas as revealed by neck banded Cy- Conference, Strasbourg, France, 5 9 December 1994. Gibier
gnus olor. W: Matthews G. V. T., Smart M. (red.) Proc. Second Faune Sauvage, Game Wildl., 13: 1381 1382.
Int. Swan Symposium, Sapporo, Japan,21 22 February WIELOCH M. 1998. Wst�pne wyniki badał
w�drówki i rozmiesz-
1980. Slimbridge, Glos., s. 132 141. czenia "ab�dzi krzykliwych i czarnodziobych w Europie  je-
MATROZIS R 1999. Paugurkn

bja gulbju (Cygnus olor) ziemas sieł
 97  wiosna  98 dost�pne w Internecie. Biul. Pol. Gru-
migr

ciju p
t%2łjumi (1987/88  1998/99): pirmie rezult

ti.  py Bad. �ab�dzi, 2: 31 33.
DPU 7. zin. konferences rakstu kr

jums. Daugavspils, Saule,: WIELOCH M. 2002. Zimowanie "ab�dzi Cygnus sp. w Polsce 
111 112. [Wst�pne wyniki badał
nad w�drówką "ab�dzia wyniki liczeł
w styczniu 1995 2000. Biul. Pol. Grupy Bad. �a-
niemego na zimowiska (1987/88 1998/99)]. b�dzi, 4 5: 55 59.
MEISSNER W. 1999. Zimowanie "ab�dzia niemego Cygnus olor WIELOCH M., CZAPULAK A. 1991. Cygnus olor immutabilis in
na Zatoce Gdał
skiej w sezonach 1987/88 1996/97. Biul Poland. Proceedings of the Third IWRB International Swan
Pol. Grupy Bad. �ab�dzi, 3: 17 23. Symposium, Oxford 1989. Wildfowl, Suppl. 1: 304 309.
MEISSNER W., ANTCZAK J., CZAPULAK A., DOMBROWSKI A., WA- WIELOCH M., REMISIEWICZ M. 2001. Changes in wintering
LASZ K., ZIÓ�KOWSKI M. 2001. Long-term changes in numbers area of the Mute Swan Cygnus olor. W: `
va~
as S.,
of the some waterfowl species wintering in Poland. W: `
va~
as S., Meissner W., Serebryakov V., Kozulin A., Grishanov G. (red.)
Meissner W., Serebryakov V., Kozulin A., Grishanov G. (red.) Changes of wintering sites of Waterfowl in Central and
Changes of wintering sites of waterfowl in Central and Eastern Eastern Europe. Vilnius, s. 94 103.
Europe. OMPO Special Publication. Vilnius, s. 67 77. WILNIEWCZYC P., SZCZEPANIAK W., ZIóCIK P., JANTARSKI M.
MINEYEV Y. N., MINEYEV O. Y. 1999. Novye nakhodki guseobra- 2001. Ptaki stawów rybnych w Górkach i terenów przyle-
znykh na Evropejskom Severo-Vostoke Rossii. Casarca, 5: 337. g"ych. Kulon, 6, 1 2: 3 61.
POLAK M., WILNIEWCZYC P. 2001. Ptaki l�gowe doliny Nidy. W�ODARCZYK R. 2003. Ekologia okresu l�gowego "ab�dzia nie-
Not. Orn. 42, 2: 89 102. mego Cygnus olor (Gmel., 1789) w Polsce Ęrodkowej. Praca
SIKORA A. 1995. L�g mieszany "ab�dzia krzykliwego (Cygnus cy- doktorska, Uniwersytet �ódzki, 98 s.
gnus) i "ab�dzia niemego (Cygnus olor) na Suwalszczyęnie. W�ODARCZYK R., WOJCIECHOWSKI Z. 2001. The breeding
Not. Orn., 36, 3 4: 368 370. ecology of the Mute Swan Cygnus olor in central Poland.
SVOBODOV� J., RE`
L D. 2002. Results of the Mute Swan (Cy- Wildfowl, 52: 157 169.
gnus olor) census in southern Bohemia in 2000 and their %7ńALAKEVI
IUS M., `
VA%7ńAS S., STANEVI
IUS V., VAITKUS G.
comparison with those from 1995. Sylvia, 38: 119 124. 1995. Bird migration and wintering in Lithuania. Acta Zoolo-
`
VA%7ńAS S., PATAPAVI
IUS R., DAGYS M. 2001. Changes of wintering si- gica Lithuanica, Ornithologia, 2: 1 252.
tes of certain waterfowl populations of Lithuanian origin according to
ringing recoveries. W: `
va~
as S., Meissner W., Serebryakov V., Maria Wieloch
95
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków