16 Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Mirosław Worobik
Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
321[04].Z3.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
prof. dr hab. Jerzy Demetraki Paleolog
dr in\. Krzysztof Olszewski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr in\. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[04].Z3.02,
Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej , zawartego w programie nauczania
dla zawodu technik pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 13
4.2. Postacie pszczół i ich funkcje w rodzinie 14
4.2.1. Materiał nauczania 14
4.2.2. Pytania sprawdzające 19
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Porozumiewanie się pszczół 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzające 23
4.3.3. Ćwiczenia 23
4.3.4. Sprawdzian postępów 24
4.4. śycie rodziny pszczelej w ciągu roku 25
4.4.1. Materiał nauczania 25
4.4.2. Pytania sprawdzające 29
4.4.3. Ćwiczenia 29
4.4.4. Sprawdzian postępów 30
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 31
6. Literatura 35
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rodzinie pszczelej i jej
gniezdzie, postaciach pszczół i ich funkcjach w rodzinie pszczelej, porozumiewaniu się
pszczół oraz \yciu rodziny pszczelej w ciągu roku.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\onych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\ opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[04].Z3
Chów i hodowla pszczół
321[04].Z3.01
Prowadzenie chowu pszczół
321[04].Z3.02
Rozpoznawanie stanów
biologicznych rodziny pszczelej
321[04].Z3.03
Organizowanie wychowu matek
pszczelich
321[04].Z3.05
321[04].Z3.04
Identyfikowanie i zwalczanie
Prowadzenie prac związanych
chorób pszczół
z hodowlą pszczół
Schemat układu jednostek modułowych
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\nych zródeł informacji,
- określać cechy gatunków i ras pszczół,
- stosować poszczególne jednostki taksonomiczne,
- rozró\niać poszczególne osobniki pszczół,
- określać topografię wa\niejszych narządów u pszczół,
- charakteryzować rolę poszczególnych narządów zmysłu,
- określać czynniki wpływające na rozwój pszczół,
- analizować geograficzne rozmieszczenie pszczół,
- stosować zasady postępowania w przypadku u\ądlenia przez pszczołę,
- stosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach,
- dostrzegać zagro\enia związane z wykonywaną pracą,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- dobierać i zastosować odzie\ ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych
prac,
- charakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,
- określać wartość roślin pyłkodajnych,
- określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić właściwości rodziny pszczelej,
- scharakteryzować polimorfizm i zmienność u pszczół,
- określić znaczenie poszczególnych komórek pszczelich,
- określić układ zapasów i czerwiu w gniezdzie pszczelim,
- rozpoznać stan bezmateczności i osierocenia rodziny pszczelej,
- określić okoliczności pojawiania się nowej matki w rodzinie pszczelej,
- określić wartość u\ytkową poszczególnych rodzajów matek pszczelich,
- scharakteryzować lot godowy matki pszczelej,
- scharakteryzować proces składania jaj przez matki pszczele w ró\nym wieku,
- wyjaśnić rolę substancji matecznej w \yciu rodziny pszczelej,
- określić warunki rozwoju i dojrzewania trutni,
- scharakteryzować warunki dokonywania lotów przez trutnie,
- scharakteryzować ró\ne postacie pszczół i rodzaje wykonywanej pracy,
- określić funkcje i warunki rozwoju pszczół robotnic,
- scharakteryzować miejsca przebywania pszczół w gniezdzie,
- rozró\nić tańce pszczół,
- określić warunki dobrego zimowania rodzin pszczelich,
- scharakteryzować przebieg rozwoju rodziny pszczelej w okresie przedwiośnia i wiosny,
- określić znaczenie wymiany pszczół zimujących na wiosnę,
- określić wpływ dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej na produkcję miodu,
- określić przyczyny nastroju rojowego.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA NAUCZANIA
4.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo
4.1.1. Materiał nauczania
Pszczoły miodne nale\ą do owadów \yjących społecznie. U większości owadów
społecznych (osy, trzmiele, mrówki) pojedyncze samice opuszczają na zawsze społeczność
macierzystą, a po unasiennieniu przystępują w pojedynkę do zakładania nowych rodzin.
Wychowują one samodzielnie niedu\ą ilość samic, które pozostają przy matce i przyjmują na
siebie prace związane z wychowem następnych pokoleń. Karmią one i otaczają opieką
równie\ matkę, która po ich wychowaniu ogranicza się ju\ wyłącznie do składania jaj. Samice
troszczące się o matkę i potomstwo nie są zdolne do rozmna\ania, gdy\ ich narządy rozrodcze
są uwstecznione. Na początku formowania się gromady nie wychowuje ona samic
pełnowartościowych pod względem płciowym oraz samców. Staje się to mo\liwe dopiero
wówczas, gdy liczba osobników w gromadzie znacznie wzrośnie, gdy zbudują one
odpowiednio du\e gniazdo i zapewnią obfity dopływ po\ywienia.
Samice os, trzmieli czy mrówek w początkowym okresie swojego \ycia są zdolne do
pracy związanej z wychowem potomstwa, nie potrafią jednak zapewnić samodzielnie
przetrwania gatunku. Okres samodzielnego \ycia samicy jest pozostałością czasów, gdy
przodkowie owadów obecnie gromadnych \yli samotnie.
Rodzina pszczela pod pewnymi względami stoi ni\ej ni\ rodzina społecznych mrówek.
Pszczoły jednak o tyle wyprzedziły w procesie ewolucji inne owady \yjące społecznie, nie
występuje u nich krótki okres samodzielnego \ycia samicy. śaden osobnik rodziny pszczelej
nie mo\e \yć w oderwaniu od społeczności. Pszczoła, która straci łączność ze swoją
rodziną, a nie przyłączy się do innej, zaprzestaje pracy i ginie. Tote\ rozmna\anie rodzin
odbywa się u pszczół w sposób odmienny ni\ u pozostałych gatunków owadów \yjących
społecznie, a mianowicie przez podział rodziny, zwany rójką.
śycie społeczne owadów wią\e się z daleko idącym podziałem pracy pomiędzy
osobnikami wchodzącymi w skład rodziny. W ślad za tym idzie zró\nicowanie budowy ciała
osobników przystosowanych do ró\nych prac. Oprócz dwóch postaci, jakie zwykle występują
u owadów \yjących samotnie, samic i samców, u owadów społecznych pojawia się jeszcze
inna postać. W skład rodziny pszczelej wchodzą trzy postaci pszczół: samica (matka), samiec
(truteń) i robotnica (rys. 1). Pszczoły robotnice są to samice o uwstecznionych narządach
rozrodczych, które tylko w wyjątkowych okolicznościach składają jaja, wyłącznie tylko
niezaplemnione, gdy\ budowa ich ciała wyklucza kopulację.
Ciało robotnicy jest wyposa\one w liczne narządy, których brak osobnikom zdolnym do
rozrodu; są to: gruczoły woskowe, gruczoły wytwarzające mleczko (gardzielowe), narządy,
które słu\ą do zbierania i przenoszenia pyłku, ostrogi do wyrzucania obnó\y z koszyczków
itp. Poza tym niektóre narządy, właściwe zarówno matkom jak i robotnicom, są wykształcone
w innym stopniu i w sposób odmienny. Pszczoły robotnice mają \uwaczki bez wcięcia,
dłu\szy języczek, \ądło wyposa\one w liczne zadziory.
Pomiędzy osobnikami wchodzącymi w skład rodziny pszczelej, które pochodzą od tej
samej matki, występują drobne ró\nice. Niektóre z tych ró\nic uwarunkowane są genetycznie
(mieszańce ró\nych ras, linii, populacji). Szczególnie du\e odchylenia występują w długości
języczka, u\yłkowaniu skrzydeł i liczbie haczyków na tylnych skrzydłach. Innego rodzaju
wahania występują na skutek odmiennych warunków, w jakich wychowywały się pszczoły.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Średnie rozmiary i masa ciała robotnic oraz trutni wychowanych w ró\nych porach roku
wykazują pewne odchylenia. Jest to zmienność sezonowa.
a) b) c)
Rys. 1. Postacie pszczół: a) matka pszczela, b) pszczoła robotnica, c) truteń [wg Le Conte]
Szczególnie du\e ró\nice zaznaczają się jednak między matkami. Przyczyniają się do
tego przede wszystkim: siła (liczebność) rodziny wychowującej matkę, jej skład (ilość
młodych pszczół karmicielek), stan pogody, obfitość po\ytków (zwłaszcza pyłkowego),
liczba mateczników zało\onych przez rodzinęm, itp. Gdy wychów matki odbywa się w tak
zwanych matecznikach ratunkowych, szczególnie du\e znaczenie ma wiek larwy. Ten
właśnie czynnik najczęściej bywa przyczyną pojawiania się zle rozwiniętych matek. Im
bardziej matka podobna jest do robotnicy, tym więcej ma ona cech właściwych robotnicom.
Tak na przykład matki mogą być wyposa\one w koszyczki do zbioru pyłku, w gruczoły
woskowe, mogą mieć większą ni\ normalnie liczbę zadziorów na \ądle, itp. Najwa\niejsze
jednak jest to, \e zmianom ulegają równie\ rozmiary jajników a więc i wartość u\ytkowa
takich niedorozwiniętych matek jest znacznie mniejsza.
Wśród trutni występują niekiedy osobniki karłowate, zwane przez pszczelarzy
półtrutniami. Trutnie takie wychowują się w rodzinach z matkami trutowymi; rozwijają się
one w komórkach pszczelich i karmione są pokarmem nieodpowiednim, przeznaczonym dla
robotnic.
Zmiany sezonowe w wielkości pszczół robotnic są przyczyną tego, \e plastry budowane
w ró\nych porach roku mają nieco mniejsze lub większe komórki.
Warunkiem trwałego istnienia rodziny pszczelej jest zbudowanie przez nią
odpowiedniego gniazda. Zdarzają się niekiedy wypadki, \e roje zakładają gniazda na wolnym
powietrzu, wśród gałęzi i liści, z reguły jednak pszczoły wyszukują w celu zbudowania
gniazda pomieszczenia osłonięte, zwłaszcza z góry i z boku. W warunkach naturalnych
pszczoły osiedlają się w dziuplach drzew, a w regionach bezleśnych we wnękach między
kamieniami.
U gatunków cerana, dorsata i mellifera budowę plastrów pszczoły zaczynają od pionowej
ściany środkowej. Plaster mocowany jest do szerokiej, poziomej powierzchni (gruba gałąz,
wystająca skała, deska czy listewka), gdzie pierwsze komórki słu\ą do przymocowania plastra
(rys. 2a). Typ konstrukcyji plastra pszczoły karłowatej i buszu jest zupełnie odmienny, ni\
u innych gatunków pszczół. Pszczoła karłowata zakłada gniazdo na gałązkach krzewu lub
niewielkiego drzewa. Plaster otacza całkowicie gałązkę (rys. 2b). Rój rozpoczyna budowę
plastra poprzez obudowę gałązki sześciokątnymi komórkami promieniście ku górze, ku
dołowi i na boki. Pod gałązką (pod czapą) budowane są komórki poziome, a nie jak
u pszczoły miodnej lekko ku górze. U pszczoły buszu architektura gniazda jest niemal
identyczna jak u pszczoły karłowatej, z tą ró\nicą, \e komórki w górnej części plastra
budowane są poziomo, lub nawet skierowane lekko do dołu.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
a) b) c)
Rys. 2. Gniazdo pszczoły: a) olbrzymiej lub skalistej, b) karłowatej, c) miodnej lub wschodniej [wg Rutnera]
Do budowy nowych plastrów rodzina przystępuje tym chętniej, im więcej jest w niej
młodych, aktywnych pszczół, w których organizmie znajduje się nadmiar substancji
od\ywczych nie wykorzystywanych przy karmieniu czerwiu. Powa\nym bodzcem
skłaniającym pszczoły do budowania jest pusta przestrzeń w zajmowanym przez nie
pomieszczeniu. Du\e jednak znaczenie ma poło\enie tej przestrzeni w stosunku do całości
gniazda. Najsłabszy wpływ wywiera wolne miejsce w dolnej części gniazda, silniejszy wolna
przestrzeń z boku gniazda a najsilniejszy bodziec do budowy to nie wypełnione miejsce
wewnątrz gniazda, w obrębie plastrów z czerwiem. Momentem sprzyjającym budowie jest
dość obfity po\ytek nektarowy i pyłkowy. Im mniejsza jest powierzchnia plastrów o wolnych
komórkach, tym większe jest dą\enie pszczół do budowy nowych plastrów. Brak matki
prawie zupełnie hamuje wytworzenie wosku, obni\a go te\ rozwijający się nastrój rojowy.
Rozpoczęcie produkcji wosku przez rodzinę przejawia się tzw. pobielaniem plastrów.
Je\eli w tym czasie rodziny pszczele nie mają miejsca na budowę nowych plastrów
magazynują część wydzielonego wosku w postaci grubościennych zaczątków komórek na
beleczkach ramek lub grubych mostków woskowych pomiędzy nimi. Część jednak
samorzutnie wydzielanego przez pszczoły wosku w tych wypadkach zawsze mo\na znalezć
na dnie ula, w postaci nie przerobionych łuseczek woskowych.
Pszczoły przystępujące do budowy skupiają się w wolnej przestrzeni gniazda w tzw. kłąb
budujący. W kłębie budującym znajdują się pszczoły przewa\nie w wieku 10 15 dni, które
niedawno zakończyły czynność karmienia larw. W porze pózniejszej, gdy mo\liwości pod
względem produkcji mleczka przewy\szają znacznie zapotrzebowanie rodziny, do kłębu
budującego dołącza się coraz więcej pszczół w ró\nym wieku, od 2 3 do 40 dni. Młodsze
z tych pszczół są to robotnice, które nie będą produkowały mleczka, lecz od razu przystępują
do produkcji wosku, starsze zaś to pszczoły, które po wyjściu z komórek nie pełniły \adnych
z tych czynności, lecz gromadziły substancje od\ywcze w ciele tłuszczowym.
Pszczoły w kłębie budującym sczepiają się w rodzaj łańcuszków zwisających festonami
od powały gniazda. Aączą się one w łańcuszki zahaczając się pazurkami przednich nó\ek za
pazurki tylnych nó\ek sąsiadek. Wytwarzanie wosku odbywa się kosztem substancji
od\ywczych poprzednio ju\ nagromadzonych w organizmie pszczoły oraz dzięki trwającemu
nadal obfitemu od\ywianiu. Dlatego te\ w kłębie budującym prócz wiszących nieruchomo
pszczół produkujących wosk znajdują się zawsze inne jeszcze robotnice, których rola polega
na dostarczeniu po\ywienia.
Wytwarzanie jednej serii łuseczek woskowych trwa około 38 godzin. Robotnica
z gotowymi łuseczkami tkwiącymi w kieszonkach woskowych odrywa się od łańcuszka,
skierowuje się na miejsce, gdzie odbywa się budowa plastra i bierze w niej udział. Wyjmuje
ona po kolei łuseczki z kieszonek na odwłoku, posługując się tylnymi nogami. Wbija ona
szczecinki szczoteczki znajdującej się na wewnętrznej stronie pięty w wystający z kieszonki
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
brzeg łuseczki, wyciąga ją i podaje do \uwaczek (rys. 3a, b). Po ugnieceniu łuseczki
\uwaczkami przykleja grudkę woskową w odpowiednim miejscu budowanego plastra,
a następnie równie\ za pomocą \uwaczek nadaje ściance komórki właściwy kształt
i odpowiednią grubość. Po zu\yciu całego kompletu (4 pary łuseczek) robotnica powraca do
kłębu i znów zawisa w bezruchu.
a) b)
Rys. 3. Pszczoła ugniatająca \uwaczkami: a) łuseczkę woskową wyjętą z kieszonki na brzusznej stronie
odwłoka, b) noga trzeciej pary z łuseczką woskową na szczoteczce [wg Casteela]
Proces wydzielania wosku przez pszczołę mo\e powtarzać się w miarę potrzeby kilka
razy, po zaprzestaniu wytwarzania wosku gruczoły woskowe uwsteczniają się i po raz drugi
nie mogą ju\ pełnić tych czynności.
Budując plastry pszczoły u\ywają niekiedy prócz świe\o wydzielonego wosku równie\
i tego, który zastał zmagazynowany w gniezdzie w postaci mostków, nadbudówek itp. Poza
tym u\ywają one częściowo równie\ wosku zbieranego z krawędzi komórek sąsiednich
plastrów. Dlatego te\ plaster budowany pomiędzy dwoma starymi, ciemnymi plastrami nigdy
nie jest tak biały jak budowany przez rój w nowym pomieszczeniu. Woskm z którego są
zbudowane brzegi komórek, na skutek zgniatania i stałego naprawiania ich stale przenoszony
jest z miejsca na miejsce.
Nowy plaster budują pszczoły poczynając od góry, wydłu\ając go ku dołowi
i rozszerzając na boki. (rys. 2c), Plaster pszczeli składa się ze środkowej ścianki
i umieszczonych na niej obustronnie sześciokątnych, poziomo poło\onych komórek. Wklęsłe
dno ka\dej komórki ma kształt trójkątnej piramidy, utworzonej przez trzy romby. Romby te
wchodzą w skład denek trzech komórek przeciwległych, znajdujących się po drugiej stronie
1
plastra. Ka\dy romb stanowi /3 denka przeciwległych komórek. Ka\da z sześciu bocznych
ścianek komórki stanowi jednocześnie ściankę jednej z przylegających do niej komórek.
Normalnie w plastrach pszczelich sześciokątne komórki są ustawione tak, \e jedna para
równoległych ścianek ustawiona jest pionowo (rys. 4a, b, c).
Komórki plastrów le\ą niezupełnie poziomo. Otwory ich w stosunku do dna są
przesunięte ku górze, co zapobiega wyciekaniu z nich niedojrzałego miodu, zgromadzenie
znacznych zapasów na małej przestrzeni a zarazem zwiększa wytrzymałość plastra (rys. 4a).
Cię\ar miodu obcią\a nie tylko ściany komórek, ale ich denka.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
a) b) c)
.
Rys. 4. Budowa plastra pszczelego: a) przekrój podłu\ny, b) przekrój poprzeczny, c) dna [wg B. Mickiewicz]
Odległość między środkowymi ściankami zbudowanych obok siebie plastrów wynosi
35 38 mm. Grubość plastra w miejscach przeznaczonych do wychowu czerwiu waha się
w granicach 23 25 mm. Grubość plastrów, w których magazynowany jest miód waha się
w granicach od 35 50 a nawet 60 mm. Wolne przestrzenie pomiędzy plastrami, tak zwane
uliczki mają szerokość 12 mm. W górnej części plastrów komórki zapełniane miodem są
wydłu\ane tak, \e szerokość uliczki zwę\a się do 6 mm.
Na plastrach mo\na rozró\nić komórki mniejsze o średnicy 5,2 5,7 mm i wysokości 10 13 mm
zwane pszczelimi oraz większe o średnicy 6,6 7,06 mm i wysokości 14 15 mm tzw. trutowe.
Komórki robocze słu\ą do wychowu robotnic, magazynowania miodu i pyłku pierzgi, trutowe
zaś do wychowu trutni i gromadzenia miodu, bardzo rzadko pyłku. W jednym decymetrze
kwadratowym mieści się czterysta komórek pszczelich.
W pewnych okresach pszczoły dobudowują do plastrów trzeci rodzaj komórek mateczniki.
Przeznaczone są one do wychowu matek pszczelich. Zaczątek matecznika stanowi skierowana
otworem ku dołowi miseczka o średnicy 9 mm. W miarę wzrostu larwy, pszczoły wydłu\ają jej
ściany do 20 25 mm, po czym zasklepiają matecznik. W przypadku straty matki zakładają tzw.
mateczniki ratunkowe, pszczoły przerabiają niektóre komórki z młodymi larwami robotnic na
tak zwane mateczniki ratunkowe. Zgryzają one przy tym częściowo sąsiednie komórki,
a ścianki komórki przeznaczonej na matecznik nadbudowują, skierowując jej otwór ku
dołowi. Charakterystyczną cechą, którą matecznik ratunkowy ró\ni się od zwykłego jest to,
\e dno jego stanowi denko zwykłej komórki i \e ma on kształt zakrzywiony. Przed rójką, czyli
naturalnym sposobem rozmna\ania się pszczół, budują z reguły na bocznych oraz dolnych
krawędziach plastrów miseczki matecznikowe, po zaczerwieniu przez matkę noszą one nazwę
mateczników rojowych. W specyficznych warunkach pszczoły mogą budować mateczniki cichej
wymiany.
Pszczoły zagospodarowują gniazdo według określonego porządku. Środkowe plastry
przeznaczają do wychowu potomstwa. Powierzchnia zajęta na plastrach przez czerw zbli\ona jest
kształtem do elipsy (w układzie przestrzennym tworzy on kulę). Od góry otoczony jest
wianuszkiem pierzgi a nad nią jak równie\ po bokach i poni\ej czerwiu pszczoły gromadzą miód.
Dą\ność pszczół do gromadzenia zapasów miodowych powy\ej czerwiu oraz na skrajnych
plastrach, wykorzystuje się w gospodarce pasiecznej stosując nadstawki lub tworząc po bokach
bądz z tyłu gniazda tzw. miodnie.
Oprócz wosku pszczoły u\ywają jeszcze innego materiału budowlanego kitu
pszczelego (propolis). Pszczoły u\ywają kitu przede wszystkim do powlekania ścian
zajmowanego przez nich pomieszczenia i zapełniania wszystkich wąskich szczelin, które nie
mogą słu\yć im jako wejścia. Niekiedy pszczoły posługują się kitem w celu zwę\ania zbyt
obszernych otworów wylotowych. Kitem pszczoły powlekają równie\ trupy drobnych
zwierząt, które przypadkowo dostały się do ula i zostały tu zabite, np.: du\e owady, myszy,
jaszczurki, ptaszki itp. Zapobiega to ich dalszemu rozkładowi i zatruwaniu powietrza w ulu.
Zupełnie inny charakter ma u\ycie kitu do powlekania komórek plastrów przy czyszczeniu
i polerowaniu ich przez pszczoły.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym pszczoły ró\nią się od innych owadów?
2. Jakie jest przeznaczenie plastrów pszczelich a jakie trutowych?
3. Co to jest matecznik?
4. Jaka jest ró\nica między matecznikiem ratunkowym, rojowym a z cichej wymiany?
5. Jak pszczoły zagospodarowują gniazdo?
6. Jak uło\ony jest na plastrze czerw, pierzga i miód?
7. Ile komórek pszczelich a ile trutowych znajduje się na 1 dm� plastra (z obu stron)?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie gniazd ró\nych gatunków pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć foliogramy, rysunki i przezrocza gniazd ró\nych gatunków pszczół,
2) narysować gniazda poszczególnych gatunków pszczół,
3) określić dla ka\dego gatunku pszczół charakterystyczne cechy w budowie, które nale\y
wpisać w tabeli,
Lp. Gatunek pszczoły Liczba plastrów Miejsce zakładania Sposób mocowania plastra
gniazd
1. Pszczoła miodna
2. Pszczoła wschodnia
3. Pszczoła olbrzymia
4. Pszczoła skalista
5. Pszczoła karłowata
6. Pszczoła buszu
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- foliogramy,
- rysunki i przezrocza gniazd ró\nych gatunków pszczół,
- rzutnik.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie komórek pszczelich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć plastry pszczele z komórkami dla robotnic oraz plastry trutowe, mateczniki,
zwracając uwagę na kształt dna komórki,
2) zmierzyć wielkość 10 komórek kolejno na plastrze trutowym i na plastrze pszczelim
i obliczyć średni wymiar 1 komórki (średnicy). Uzyskane dane zapisać,
3) narysować dno komórki,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4) policzyć komórki przypadające na 1 dm� plastra pszczelego i na 1 dm� plastra trutowego,
wyniki zapisać,
5) obejrzeć i narysować mateczniki ratunkowe, mateczniki rojowe oraz mateczniki z cichej
wymiany z uwzględnieniem ich usytuowania na plastrze oraz zwrócić uwagę na ich
liczbę,
6) obejrzeć i narysować matecznik: niewygryziony, wygryziony oraz zgryziony,
7) obejrzeć i krótko opisać wygląd plastra dziewiczego, brązowego i ciemnego starego,
8) zmierzyć średnicę komórki w plastrze pszczelim dziewiczym i plastrze starym ciemnym
(średnia z 5 komórek na ka\dym plastrze), wyniki zapisać,
9) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- wycinek (o powierzchni minimum 1 dm�) plastra pszczelego, trutowego i węzy,
- plaster dziewiczy, jasnobrązowy i ciemny o nieprześwitujących dnach komórek,
z matecznikami rojowymi, ratunkowymi i miseczką matecznikową,
- mateczniki przed wygryzieniem,
- mateczniki wygryzione i zgryzione,
- igły preparacyjne,
- linijka,
- suwmiarka.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać gniazdo pszczoły olbrzymiej?
1 1
2) określić charakterystyczne cechy w budowie gniazd poszczególnych
gatunków?
1 1
3) rozró\nić komórki trutowe i pszczele?
1 1
4) określić do czego słu\ą komórki plastrów pszczelich i trutowych?
1 1
5) odró\nić matecznik zgryziony od wygryzionego?
1 1
6) określić ilość komórek pszczelich w 1 dm2?
1 1
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.2. Postacie pszczół i ich funkcje w rodzinie
4.2.1. Materiał nauczania
Owady prowadzące społeczny tryb \ycia, do których nale\ą pszczoły cechuje
wielopostaciowość (poliformizm) będąca wyrazem przystosowań osobników wchodzących
w ich skład do spełniania określonych zadań. U pszczół poza pełnosprawną samicą, czyli
matką i samcem, czyli trutniem, występuje samica o uwstecznionych narządach rozrodczych
zwana robotnicą. Rola i funkcje tych trzech postaci w społeczności (rodzinie) pszczelej są
ściśle określone, uwarunkowane ró\nicami anatomicznymi i fizjologicznymi.
Matka
Matka pszczela (rys. 1a) jest największym osobnikiem w rodzinie pszczelej (długość
ciała 20 25 mm, masa 180 280 mg). Jej budowę zewnętrzną cechuje: stosunkowo krótki
języczek, bardzo wyrazne przewę\enie między tułowiem a odwłokiem, który jest długi i ostro
zakończony, krótkie skrzydła, na nogach brak przystosowań do zbioru i przenoszenia pyłku.
Część kłująca \ądła jest łukowato wygięta i ma mniejszą liczbę zadziorów (3 pary) ni\
u robotnic. Najlepiej rozwiniętymi gruczołami u matki są gruczoły \uwaczkowe produkujące
substancję mateczną, zaś nie ma gruczołów woskowych oraz gruczołu zapachowego
(Nasonowa).
Podstawowym zadaniem matki jest zapewnienie ciągłości gatunku. Składa jaja, z których
mogą rozwijać się trzy postacie pszczół. W pełni sezonu dobowa nieśność matek waha
sięw granicach od 1300 do 3000 jaj, średnio 2000 jaj w okresie intensywnego czerwienia.
W pewnych okolicznościach w gniezdzie rodziny pszczelej mogą pojawić się matki
pszczele:
- rojowe wychowywana jest w mateczniku rojowym. Są dorodne i du\e, a liczba rurek
jajnikowych w obu ich jajnikach mo\e nawet przekraczać 350,
- ratunkowe wychowywana jest w mateczniku ratunkowym. Nie dorównują wartością
fizyczną matkom rojowym i matkom z cichej wymiany,
- z cichej wymiany wychowywana jest w mateczniku z cichej wymiany. Podobnie jak
matki rojowe są dorodne i du\e, a liczba rurek jajnikowych w obu ich jajnikach mo\e
nawet przekraczać 350.
Prawidłowe funkcjonowanie rodziny pszczelej uwarunkowane jest związkami
zapachowymi zawartymi w substancji matecznej oraz prawdopodobnie emitowanymi przez
gruczoły podskórne odwłoka matki, wydzieliny te zwane są feromonami. Dotychczas
zidentyfikowano dwa feromony: Feromon I zwany KOD i Feromon II nazywany KHD.
Wpływają one na skupianie się pszczół wokół matki, mobilizują je do pracy. Przeciwdziałają
zakładaniu mateczników i rozwojowi jajników u robotnic. Ponadto u młodych
nieunasienionych matek przyciągają trutnie w czasie lotów godowych oraz wpływają na
formowanie się grona rojowego. Główne składniki substancji matecznej to 10 węglowe
kwasy tłuszczowe: 9-oxedoc-2doc-enowy [9-ODA], 9-hydroksy-2doc-enowy [9-HDA],
10-hydroksy-(E)-dec-2-enowy [10-HDA] będące w proporcji 32:15:37. Trzy wymienione
kwasy to nielotne składniki substancji matecznej. W substancji matecznej występują tak\e
alkohol homwanilinowy [HVA] i p-hydroksybenzoesan-metylu [HOB]. Są one wydzielane
w du\ych ilościach tylko przez unasienione, czerwiące matki, a wiadomo, \e takie matki są
atrakcyjne dla pszczół, co ułatwia ich poddawanie. Mieszanina ww. pięciu substancji jest
w USA produkowana jako syntetyczny hormon mateczny [9-ODA, 9-HDA, 10-HDA, HVA,
HOB]. Ponadto substancja mateczna zawiera aromaty razem 50 substancji.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Robotnice opiekujące się matką zlizują substancję mateczną z powierzchni jej ciała
i przekazują dalej przez dotykanie się czułkami, tak \e feromony docierają do wszystkich
pszczół robotnic.
Matka jest najdłu\ej \yjącym osobnikiem w rodzinie pszczelej, przeciętnie \yje 3 lata,
a niekiedy nawet 5 lat.
Truteń
Truteń (rys. 1c) jest przysadzisty, długość jego ciała wynosi 15 17 mm, wa\y
200 300 mg. Charakterystycznymi cechami budowy trutnia są: du\e oczy zło\one, słabo
rozwinięty aparat gębowy, długie skrzydła, brak narządów do zbioru i przenoszenia pyłku
oraz aparatu \ądłowego. Nie posiada gruczołów gardzielowych, woskowych ani zapachowego
(Nasonowa), zaś gruczoły ślinowe i \uwaczkowe ma słabo rozwinięte.
Rola trutni ogranicza się do unasiennienia młodych matek (po kopulacji giną). Podobnie
jak matka nie są zdolne do samodzielnego zdobywania pokarmu.
Trutnie nie są stałymi mieszkańcami ula. Pojawiają się w rodzinie w końcu kwietnia
i mo\na spotkać je do końca sierpnia. Liczba ich w rodzinach waha się w szerokich granicach
od 650 do 4000. Liczba trutni w rodzinach zale\y od liczby komórek trutowych w ulu, wieku
matki i siły rodziny. Przeciętnie \yją 54 dni. Po ustaniu obfitego po\ytku, co ma zwykle
miejsce w drugiej połowie lipca, pszczoły nie dopuszczają samców do plastrów z miodem,
a następnie wyganiają je z gniazda. Jedynie w rodzinach, które nie mają matek mogą one
pozostać na zimę, lecz większość z nich ginie.
Loty godowe i unasienianie matki
Młoda matka jak równie\ trutnie przez pierwsze dni \ycia nie wylatują z gniazda. Samce
przesiadują w najcieplejszej części gniazda, pszczoły podają im prawdopodobnie mieszaninę
nektaru i pyłku, którą równie\ karmią matkę. Robotnice w stosunku do niej zachowują się
z pozoru nieprzychylnie, potrącają ją, szarpią jej nó\ki i skrzydełka takie traktowanie przy
jednoczesnym obfitym od\ywianiu przysposabia ją do lotów, wpływa na przebieg procesu
dojrzewania matki.
Pierwszym lotem matki oraz trutni jest lot orientacyjny, wówczas zapoznają się
z poło\eniem i otoczeniem gniazda. Matka wykonuje go w wieku 5 6 dni, trutnie odbywają
ich kilka między 4 a 14 dniem \ycia. Z reguły w 2 3 dni po locie orientacyjnym samica
osiąga dojrzałość płciową i odbywa właściwy lot godowy, czyli weselny w trakcie, którego
kopuluje z samcem w powietrzu (rys. 5). Je\eli w czasie pierwszego lotu jajowody jej
wypełnione zostaną zbyt małą ilością nasienia to w tym samym dniu lub w następnych
wylatuje w drugi a czasem i trzeci lot godowy. Przeciętnie kopulacja z 10 trutniami pozwala
jej na zgromadzenie odpowiedniej ilości nasienia, przy czym tylko 10% spermy przechodzi
do zbiorniczka nasiennego.
Trutnie po uzyskaniu dojrzałości płciowej, którą osiągają w wieku 12 16 dni, przystępują
do lotów w poszukiwaniu młodych matek. Zasięg ich dochodzi do 10 12 km a trwają one do
60 minut. Osobniki zdolne do unasiennienia matek zlatują się i krą\ą w określonych
miejscach. Nie ustalono dotąd, czym się kierują przy wyborze punktów gromadzenia się,
które mogą być stałe przez jeden a nawet kilka sezonów. Przypuszcza się, \e miejsca te jak
równie\ drogi prowadzące do nich naznaczają feromonem, którego woń jego przyciąga matki.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
a) b) c)
Rys. 5. Lot godowy matki pszczelej: a) kopulacja matki z trutniem, b) oderwanie narządów rozrodczych,
c) odlatująca matka pszczela ze znamieniem [wg Le Conte]
Gdy matka zbli\a się do miejsca gromadzenia się trutni te wyczuwają jej feromony nawet
z odległości 100 m.
Unasienianie matek odbywa się w obrębie miejsca gromadzenia się trutni. Badania
wykazały, \e trutnie przestają się interesować matkami, które wylatują poza miejsce
gromadzenia.
Młode matki i trutnie odbywają loty przy ładnej, słonecznej pogodzie. Je\eli matka
w czasie 3 4 tygodni po opuszczeniu matecznika nie zostanie unasienniona z powodu: braku
trutni, czy te\ lot nie odbędzie się z uwagi na złą pogodę lub wadę skrzydeł, staje się
niezdolna do odbycia lotu godowego. Samica taka mo\e rozpocząć czerwienie, lecz składa
tylko jaja niezapłodnione, matki takie określa się trutowymi. Stara matka, u której wyczerpał
się zapas plemników w zbiorniczku nasiennym staje się matką strutniałą.
W rodzinie pszczelej jest z reguły jedna tylko unasienniona matka. Jednak od czasu do
czasu w niektórych rodzinach mo\na spotkać dwie matki; prawie zawsze jest to matka
i córka. Gdy pszczoły zmieniają starzejącą się matkę, przy tak zwanej cichej wymianie
matki" odciągają jeden, dwa mateczniki z cichej wymiany. Po wyjściu młodej matki pszczoły
nie zawsze od razu usuwają starą lub młoda nie zwracając uwagi na jej obecność dokonuje
lotów godowych, zostaje unasieniona i rozpoczyna składanie jaj. Stan taki mo\e trwać przez
parę miesięcy, po czym stara matka ginie.
Czerwienie
Matka rozpoczyna składanie jaj (czerwienie) zazwyczaj na drugi, trzeci dzień po
zakończeniu lotów godowych. Składanie jaj odbywa się w sposób następujący: matka zagląda
do komórki a po stwierdzeniu, \e nadaje się ona do zło\enia jaja, wsuwa do niej koniec
odwłoka i cofając się na szeroko rozstawionych nogach opuszcza odwłok w głąb komórki, a\
do zetknięcia się z jej dnem (rys. 6). Intensywność czerwienia matek w ró\nych porach
sezonu zale\na jest od obfitości pokarmu o du\ej zawartości białka, a więc od ilości mleczka
podawanego matce przez otaczające ją pszczoły karmicielki (świta matki). W okresach, kiedy
czerwienie jest dla rodziny pszczelej niepotrzebne, matka od\ywia się samym miodem. Tak
więc ilość składanych przez matkę jaj regulują robotnice przez zmiany w jej od\ywianiu. Przy
zaczerwianiu plastra matka omija komórki o rozmiarach przejściowych (pomiędzy pszczelimi
a trutowymi), zbyt płytkie, zbyt głębokie, nieprawidłowego kształtu, zanieczyszczone, zajęte
przez czerw, pierzgę i miód. Zdarza się jednak, \e matka składa po dwa jaja do jednej
komórki; nie jest to objawem wadliwości matki, lecz raczej jej du\ej płodności i zbyt małej
powierzchni plastrów do zaczerwienia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 6. Matka czerwiąca: a) składa jajo, b) ogląda komórkę [wg A. Demianowicz]
Na dobrych plastrach, nie zajętych częściowo przez pierzgę, je\eli pszczoły mają gdzie
przenieść miód, młode matki czerwią bardzo regularnie, posuwając się na plastrze po spirali
i nie omijając prawie \adnej komórki. Je\eli w sprzyjających warunkach czerw jest
nieregularny, jeśli pomiędzy czerwiem o zbli\onym wieku znajdują się komórki puste lub
z czerwiem w innym wieku, jest to dowodem wadliwości matki. Przyczyną mo\e być
kalectwo matki, na przykład uszkodzenie stopy, czasem nawet tylko pazurka, uszkodzenie
czułków, itp.
Przyczyną rozstrzelenia czerwiu jest wiek matki. U matek starych pewien procent jaj jest
niezapłodniony ze względu na wyczerpujący się zapas plemników. Poniewa\ jednak składają
one do komórek pszczelich jaja niezapłodnione, rozwijają się z nich wyłącznie trutnie.
Pszczoły od\ywiają te larwy pokarmem właściwym dla czerwiu robotnic i z tego powodu
du\y procent larw ginie. Poniewa\ komórki pszczele są dla czerwiu trutowego nie dość
obszerne, te larwy, które pozostają przy \yciu, po wyrośnięciu nie mieszczą się ju\
w komórkach, tote\ pszczoły nadbudowują ich brzegi i zasklepiają następnie komórki bardzo
wypukłym wieczkiem. Czerw taki nosi nazwę czerwiu garbatego, trutnie zaś, które się z niego
wylęgają są znacznie mniejsze ni\ normalne, nazywane są półtrutniami.
Pszczoły robotnice
Robotnice (rys. 1b) są najmniejszymi osobnikami w rodzinie pszczelej (długość ciała
14-15 mm, masa około l00 mg). Wykonują one wszystkie prace związane z egzystencją
rodziny a więc budują i bronią gniazda, gromadzą pokarm, zajmują się wychowem czerwiu
oraz kierują działalnością matki. Aby mogły spełniać te funkcje mają: długie języczki,
urządzenia do zbioru i przenoszenia pyłku, w pełni wykształcone gruczoły wargi dolnej
(ślinowe), gardzielowe, woskowe i zapachowe.
Długość \ycia oraz liczebność robotnic w rodzinie na przestrzeni roku jest zró\nicowana.
Wiosną i latem pszczoły \yją przeciętnie 35 dni, zaś wygryzające się jesienią od 6 do 8
miesięcy, czyli do wiosny następnego roku. Najwięcej pszczół jest w rodzinie na początku
lata 40 50 tysięcy, w okresie jesienno-zimowym liczba ich spada do 15 20 tysięcy.
Czynności, jakie muszą być wykonywane w celu podtrzymania bytu rodziny i wydania
nowych rodzin są bardzo liczne i ró\norodne a ilość robotnic potrzebna do wykonania
poszczególnych prac bardzo ró\na. W zasadzie ka\da robotnica jest zdolna do wykonania
ka\dej pracy z tym jednak zastrze\eniem, \e podjęcie niektórych z tych prac wymaga
osiągnięcia przez nie pewnego wieku lub określonego stanu fizjologicznego.
Praca pszczół robotnic
W początkowym okresie \ycia przez pierwsze 2 3 tygodnie młode robotnice wykonują
prace wewnątrz gniazda a zatem są pszczołami ulowymi (nielotnymi), dopiero po tym czasie
przystępują do prac w polu, czyli stają się pszczołami lotnymi (zbieraczkami).
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Praca pszczół ulowych
Po wyjściu z komórki młode pszczoły oczyszczają całe ciało i w ciągu pierwszych trzech
dni przystępują do czyszczenia i polerowania komórek. Następną ich pracą jest dostarczanie
starszym larwom mieszaniny miodu lub nektaru z pyłkiem tzw. papki. Same równie\
spo\ywają znaczne ilości tego pokarmu, który powoduje (zwłaszcza pyłek) rozwój ich
gruczołów gardzielowych.
Począwszy od około 6 dnia \ycia, kiedy zaczynają funkcjonować ich gruczoły
gardzielowe pełnią rolę karmicielek, karmią młode larwy mleczkiem. Ka\de zło\enie porcji
mleczka do komórki z larwą poprzedza dokładne jej badanie (czułkami). Ilość dostarczonego
larwom mleczka zale\y od liczby karmicielek w rodzinie, im jest ich więcej tym obficiej
larwy karmione są mleczkiem. Podobnie długość okresu pełnienia funkcji karmicielki przez
robotnice uzale\niony jest od ich liczby w stosunku do ilości wychowywanego czerwiu
w rodzinie. Wiosną, kiedy matka tempem czerwienia wyprzedza liczbę karmicielek (na jedną
karmicielkę przypada około 5 larw), funkcję tę pełnią do 25 dnia \ycia. W miarę wzrostu ich
liczby w rodzinie czynność ta ulega skróceniu, latem karmicielkami są do 13 dnia \ycia.
Zadaniem młodych pszczół poza dostarczaniem pokarmu larwom, jest utrzymanie
właściwej temperatury w gniezdzie, koniecznej dla prawidłowego rozwoju czerwiu.
Najwy\szą i najbardziej stałą temperaturę 34 35�C utrzymują w części gniazda zajętej przez
czerw otwarty, a w zajętej przez czerw zasklepiony o 3 4�C ni\szą.
W 9 10 dniu pszczoła po raz pierwszy opuszcza ul i wychodzi na pierwszy oblot tzw.
przegrę młodej pszczoły. Pozbywa się wtedy kału nagromadzonego w jelicie prostym.
W czasie pierwszego lotu młoda pszczoła lata przez pewien czas zwrócona stale głową
w kierunku przedniej ściany ula, zataczając coraz szersze półkola. Młoda pszczoła
zapamiętuje przy tym wygląd i poło\enie ula.
Po ukończeniu prac związanych z karmieniem młodszych larw pszczoły zajmują się
wydzielaniem wosku, budową plastrów, ubijaniem pyłku, przyjmowaniem od pszczół lotnych
przynoszonego przez nie nektaru, mieszaniem go śliną, zasklepianiem komórek z miodem
i czerwiem, czyszczeniem denek komórek itp.
W miejscu budowy plastra tworzą grono w skład, którego poza woszczarkami wchodzą
pszczoły w wieku od 2 do 30 dni, młodsze dostarczają pokarm woszczarkom, zaś starsze
budują plaster. Wypacanie wosku odbywa się w temperaturze 32 34�C. Wypływa on przez
kanaliki gruczołów i zastyga na powierzchni lusterek w postaci łuseczek. Proces wydzielania
jednej serii łuseczek woskowych trwa od 24 do 36 godzin, i powtarza się kilka razy.
U pszczół w wieku około 18 dni gruczoły woskowe zanikają.
Rozwój jak równie\ funkcjonowanie gruczołów woskowych uwarunkowane jest obfitym
od\ywianiem się robotnic zarówno miodem jak i pyłkiem. Na wyprodukowanie 1 kg wosku
pszczoły zu\ywają około 3,6 kg miodu.
Te z robotnic, które nie uczestniczą przy budowie plastrów, zasklepiają komórki
z czerwiem, usuwają odpadki z gniazda, czyszczą jego ściany. W czasie upałów oraz du\ego
dopływu nektaru do gniazda wentylują je przez intensywne poruszanie skrzydełkami.
Pod koniec trzeciego tygodnia \ycia robotnice stają się stra\niczkami, bronią dostępu do
gniazda. Liczba oraz czujność stra\niczek uzale\niona jest od intensywności dopływu
pokarmu. Podczas obfitego po\ytku wszystkie pszczoły przynoszące nektar bądz pyłek są
wpuszczane do gniazda. Przy słabym po\ytku lub jego braku pszczoły przed wejściem do
gniazda są poddawane kontroli. Stra\niczki dotykają je czułkami, obce rozpoznają po zapachu
i charakterystycznym zachowaniu kluczące loty przed wylotem. Stra\niczki w pobli\u
gniazda wykonują krótkie loty, są one najbardziej skłonne do \ądlenia, ich agresywność
związana jest z pełnioną funkcją. śądląc, cały aparat \ądłowy pozostawiają w ciele ofiary,
wydziela on feromon alarmowy, który pobudza inne pszczoły do ataku.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Praca pszczół lotnych
Zadaniem pszczół lotnych jest dostarczanie do ula pokarmu a więc nektaru lub spadzi,
pyłku, wody oraz substancji smolistych i \ywicznych wchodzących w skład kitu, czyli
propolisu. Zasięg lotu zbieraczek uzale\niony jest od atrakcyjności wziątku, warunków
pogodowych i potrzeb rodziny, mo\e on dochodzić nawet do 7 km. Natomiast liczba
wykonywanych lotów zale\y od odległości po\ytku od gniazda i jego obfitości, przeciętnie w
ciągu dnia odbywają od 7 do 13 lotów, maksymalnie 27. Dzięki dobrze rozwiniętemu
zmysłowi czasu zbieraczki, wylatują po wziątek w godzinach intensywnego nektarowania
bądz pylenia roślin, przy czym cechuje je przywiązanie do kwitnącej rośliny (wierność
kwiatowa).
Zbieraczki wylatujące po pyłek gromadzą zapas pokarmu miodu w wolu, który
wykorzystują pracując w polu oraz u\ywają go do zlepiania ziaren pyłku w trakcie
formowania obnó\a. Masa i wielkość przynoszonych przez zbieraczki obnó\y zale\y od
rozmiarów ziaren pyłku i jego obfitości (zasobności). Przeciętnie para obnó\y wa\y od 12 do
20 mg, a na ich zbiór pszczoła poświęca od kilkunastu do kilkudziesięciu minut.
Zbierany nektar lub spadz pszczoły gromadzą w wolu miodowym. Wielkość
dostarczanych przez nie ładunków płynnego pokarmu uzale\niona jest od obfitości po\ytku
oraz jego odległości od gniazda, Przy dobrym wziątku masa przynoszonego ładunku (nektaru)
wynosi 20 40 mg. Maksymalnie wole robotnicy mo\e pomieścić 70 mg nektaru. Liczba
lotów zbieraczek uzale\niona jest głównie od odległości do zródła po\ytku.
Wodę do ula dostarczają pszczoły lotne w ró\nym wieku. Największe zapotrzebowanie
na wodę rodzina wykazuje wczesną wiosną. Pszczoły zu\ywają ją do rozrzedzania
podawanego larwom miodu z pierzgą. Latem wykorzystywana jest do obni\ania temperatury
w gniezdzie. Robotnice przynoszą po 25 50 mg wody, nie składają jej do komórek, lecz
przetrzymują w wolu, jest ona stopniowo odbierana od nich przez pszczoły ulowe.
Zbiorem substancji smolistych i \ywicznych z roślin zajmuje się grupa najstarszych
robotnic. Podobnie jak pyłek przynoszą je w koszyczkach.
Zaprezentowany rodzaj prac wykonywanych przez robotnice w zale\ności od ich wieku
ulega zakłóceniu w rodzinach o zachwianym stosunku pszczół ulowych do lotnych. Je\eli
rodzina składa się głównie z młodych robotnic czas wykonywania następujących po sobie
czynności ulega skróceniu, tak \e w wieku 1 2 tygodni przystępują do pracy w terenie.
Natomiast w rodzinach zło\onych ze starszych pszczół okres pełnienia kolejnych funkcji
ulega znacznemu wydłu\eniu, w wieku ponad 4 tygodni mogą być karmicielkami larw.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki jest skład osobniczy rodziny pszczelej?
2. Co to jest polimorfizm i jak wygląda on u pszczoły miodnej?
3. Jaką rolę pełni matka pszczela i truteń w rodzinie pszczelej?
4. W jakim wieku osiągają dojrzałość matki a w jakim trutnie?
5. W jakich warunkach następuje unasienienie matki pszczelej i jak przebiega czerwienie?
6. Jakie są właściwości substancji matecznej i jakie są drogi jej oddziaływania?
7. Od czego zale\y liczba trutni w rodzinie pszczelej?
8. Dlaczego pszczoły nie przetrzymują trutni w ciągu całego roku?
9. Jakie prace wykonują pszczoły ulowe?
10. Kiedy pszczoła staje się zbieraczką?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozró\nianie postaci pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) umieścić na wspólnej płytce woskowej trzy postacie pszczół (matkę, robotnicę, trutnia),
2) przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej,
3) ustawić płytkę wraz z pszczołami na stoliku mikroskopu stereoskopowego i oglądać
w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu,
4) porównać wielkość, proporcję długości do szerokości ciała oraz długość skrzydeł matki,
robotnicy i trutnia,
5) narysować trzy postacie pszczół, zachowując na rysunku proporcje długości i szerokości
ciała oraz rozmiary skrzydeł,
6) nanieść obok rysunku skalę wielkości,
7) objaśnić rysunek.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- zakonserwowane lub świe\e trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),
- mikroskop stereoskopowy,
- szpilki entomologiczne,
- płytka woskowa.
Ćwiczenie 2
Porównanie wyglądu zewnętrznego matki pszczelej, robotnicy i trutnia na podstawie
głowy i odnó\y.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uło\yć oderwane głowy (matki, robotnicy i trutnia) na szkiełku przedmiotowym,
2) obserwować za pomocą małego powiększenia mikroskopu stereoskopowego w świetle
odbitym,
3) narysować głowy: matki, robotnicy i trutnia, zaznaczając zaobserwowane szczegóły
budowy (wielkość oczu zło\onych, poło\enie przyoczek, umiejscowienie czułków oraz
narządy gębowe),
4) oderwać z jednej strony ciała odnó\a matce, robotnicy i trutniowi,
5) uło\yć oddzielnie na szkiełku przedmiotowym,
6) opisać szkiełka z odnó\ami uło\onymi w kolejności wypreparowania, od I do III (matka,
robotnica, truteń),
7) zwrócić szczególną uwagę na odnó\a robotnicy,
8) porównać nogi I, II i III pary robotnicy z nogami matki i trutnia,
9) narysować fragmenty nóg wyró\niające się odmiennością budowy (aparat do czyszczenia
czułków, ostroga, koszyczek, szczoteczki),
10) opisać rysunek,
11) objaśnić rysunki.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- zakonserwowane lub świe\e trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),
- mikroskop stereoskopowy,
- szkiełka przedmiotowe,
- pęsety.
Ćwiczenie 3
Rozpoznawanie pszczół karmicielek, stra\niczek i zbieraczek
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć ulik obserwacyjny ustawiony na pasieczysku,
2) obserwować zachowanie matki przez okres 20 minut. Policzyć pszczoły tworzące świtę
matki,
3) narysować matkę pszczelą wraz ze świtą,
4) obserwować jedną komórkę z odkrytym czerwiem przez 30 minut, zaznaczając jej
poło\enie ołówkiem woskowym na szybie ulika obserwacyjnego,
5) policzyć ile razy larwa będzie odwiedzana przez pszczoły karmicielki,
6) obserwować oczko i mostek wylotowy ula przez okres 10 minut. Zwróć uwagę na
kontakt pszczół powracających do ula z pszczołami przebywającymi na mostku lub
oczku ula,
7) obserwować pszczoły na kwiatach i poidle. Zwróć uwagę jak wygląda praca pszczół
zbierających nektar, wodę a jak pyłek,
8) przedstawić spostrze\enia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą umieszczony na pasieczysku,
ołówek woskowy,
poidło,
poletka z roślinami miododajnymi i pyłkodajnymi.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać postacie pszczół?
1 1
2) podać ró\nice między trzema postaciami pszczół na podstawie
budowy morfologicznej?
1 1
3) określić rolę matki pszczelej?
1 1
4) scharakteryzować warunki unasieniania matek pszczelich?
1 1
5) wymienić właściwości substancji matecznej?
1 1
6) rozpoznać karmicielki i stra\niczki
1 1
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Porozumiewanie się pszczół
4.3.1. Materiał nauczania
Przepływ informacji w rodzinie pszczelej odbywa się za pomocą specjalnych sygnałów.
Motorem podejmowanych działań są podniety: zapachowe, dzwiękowe, dotykowe oraz
wzrokowe. Jednym ze sposobów porozumiewania się pszczół są tzw. tańce. yródłem
bodzców w tańcach są pszczoły poruszające się w charakterystyczny sposób na plastrze.
Pszczoły zbieraczki do pracy w polu wzywane są przez pszczoły zwiadowczynie
wykonujące tańce werbunkowe. Pszczoła zwiadowczyni, która natrafiła na obfite zródło
nektaru lub pyłku, po powrocie do ula informuje o tym w specjalny sposób pszczoły
znajdujące się w ulu. We wszystkich wypadkach informacje o tym, na jaką roślinę nale\y
lecieć, pszczoły werbowane uzyskują przez obwąchiwanie tancerki, której owłosione ciało
jest przesiąknięte aromatem kwiatów, na jakich przebywała przed chwilą. Jeśli chodzi
o werbowanie pszczół do zbioru nektaru, większe jeszcze znaczenie ma to, \e przed
rozpoczęciem tańca pszczoła rozdaje otaczającym ją pszczołom przyniesiony z pola nektar.
Je\eli zródło po\ytku le\y w bezpośredniej bliskości ula, pszczoła werbowniczka
wykonuje tak zwany taniec okręcany (rys. 7a). Biegnie ona po niedu\ej przestrzeni plastra
naokoło jednej komórki, zataczając krąg albo dwa w prawo lub lewo; w pewnym momencie
obraca się i biegnie w przeciwnym kierunku. Cechą charakterystyczną tego tańca jest to, i\
pszczoła zatacza przynajmniej jedno zamknięte koło. Taniec ten powiadamia pszczoły, \e
zródło po\ytku znajduje się w odległości nie większej ni\ 20 30 m od ula. Taniec okręcany
nie informuje o tym, w jakim kierunku nale\y szukać po\ytku. Je\eli po\ytek le\y nieco dalej
zachowanie się pszczoły jest inne, taniec przybiera charakter sierpowatego. Brak jest w nim
elementu koła a przebiegany przez pszczołę tor ma kształt wygiętej ósemki. Oś ósemki
wskazuje kierunek, w którym zwerbowane pszczoły mają szukać zródła po\ytku.
a) b)
Rys. 7. Tańce pszczół: a) okrę\ny, b) wywijany [wg Frisch]
W przypadku, gdy odległość od ula do roślin po\ytkowych przekracza 50 m,
werbowniczka przebiegając po torach wewnętrznych wykonuje charakterystyczne ruchy
(wywijanie) odwłokiem (rys. 7b). W miarę zwiększania się odległości częstotliwość ruchów
odwłoka wzrasta, a jednocześnie wewnętrzne ramiona pętli ósemkowatego toru coraz bardziej
zbli\ają się do siebie. Je\eli odległość między ulem a zródłem po\ytku wynosi około
100 m i więcej, to ramiona pętli ósemkowatego toru pokrywają się zupełnie. Taniec taki
określa się jako taniec wywijany". Werbowniczka biegając po plastrze zatacza półkole
w jedną stronę, następnie po linii prostej wraca do punktu wyjścia, wywijając przy tym
odwłokiem, wykonuje półkole w przeciwną stronę, znów przebiega tor prosty itd. Tempo
tańca informuje o odległości, w jakiej znajduje się zródło po\ytku. Tak, np.: gdy znajduje się
ono w odległości około 100 m, tancerka przebiega po prostej potrząsając odwłokiem około
10 razy w ciągu 15 sekund. Przy odległości około 3 km powtarza ten bieg tylko 2 razy
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
w ciągu 15 sekund. Kąt między osią tańca a pionem odpowiada kątowi między linią kierunku
lotu na po\ytek a linią przeprowadzoną od ula do poło\enia słońca. Światło odbijające się od
bezchmurnego nieba jest spolaryzowane, a oko zło\one pszczoły ma zdolność rozró\niania
stopnia spolaryzowania światła. Tote\, je\eli część nieba jest wolna od chmur, informacja co
do kierunku lotu nie traci swego znaczenia nawet wówczas gdy słońce jest przysłonięte
chmurami.
Innym tańcem werbunkowym jest taniec alarmowy, wykonywany przez pszczoły
stra\niczki. Taniec ten mobilizuje inne pszczoły do pilnowania wylotu lub atakowania wroga.
Tańcząca pszczoła stra\niczka biega szybko po plastrze, potrącając napotkane pszczoły głową
i czułkami. W tańcu tym pszczoły poruszają się na plastrach po torach zygzakowatych,
wę\owatych lub spiralnych.
Zanim rodzina wyda rój, grupa pszczół zwanych wywiadowczyniami poszukuje w terenie
miejsc nadających się do zało\enia nowego gniazda. O lokalizacji tych miejsc powiadamiają
pszczoły w gniezdzie tańcami wywijanymi, które wykonują przez kilka godzin a nawet parę
dni. Tu\ przed wyjściem roju wywiadowczynie tańczą taniec furkoczący kierując się do
wylotu poruszają intensywnie skrzydełkami, które wydają charakterystyczny furkot. Tańczą
go do czasu opuszczenia macierzaka przez rój. Ponownie wykonują taniec furkoczący po
przybyciu do nowej siedziby.
Taniec czyszczący i masa\owy jest specyficznym zachowaniem się pszczół, pobudzają
inne do czyszczenia lub masowania ciała \uwaczkami lub języczkiem.
W tańcu radości (grzbietowo-brzuszna wibracja odwłoka) robotnice w charakterystyczny
sposób potrząsają odwłokami. Towarzyszą one: wygryzaniu się młodej matki z matecznika,
składaniu jaj przez matkę do miseczek matecznikowych, przygotowywaniu młodej matki do
lotu godowego.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest mowa pszczół i jakie spełnia ona zadania w rodzinie pszczelej?
2. W jaki sposób pszczoły porozumiewają się?
3. Jakie czynniki decydują o orientacji pszczół?
4. W jaki sposób pszczoły zwiadowczynie informują zbieraczki o miejscu występowania
po\ytku nektarowego, pyłkowego i wody?
5. Jakie znasz rodzaje tańców i w jaki sposób one są wykonywane?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie tańców wykonywanych przez pszczoły w zale\ności od poło\enia
słońca.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1 l wody,
2) ustawić przed ulikiem obserwacyjnym w odległości 10 metrów talerz z syropem,
3) oznakować o godzinie 8.00 pszczoły pobierające syrop czerwonym markerem,
4) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się
pierwszej oznaczonej pszczoły,
5) śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
6) obserwować zachowanie oznaczonej pszczoły na plastrze oraz pszczół w jej sąsiedztwie,
7) sporządzić rysunek przedstawiający zachowanie oznaczonej pszczoły względem komórek
i zachowaniu się pszczół w sąsiedztwie,
8) oznakować o godzinie 14.00 pszczoły pobierające syrop markerem \ółtym,
9) wykonać polecenia od punktu 4 do 7,
10) objaśnić rysunek.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- produkty do sporządzenia syropu (0,5 kg cukru i 1 l wody),
- ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,
- talerzyk deserowy,
- czerwony i \ółty marker (bezwonny).
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie tańców wykonywanych przez pszczoły w zale\ności od oddalenia
po\ytku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1 l wody,
2) ustawić za ulikiem obserwacyjnym w odległościach 20 i 300 metrów talerzyki z syropem,
3) oznakować pszczoły pobierające syrop z talerzyka oddalonego 20 m białym markerem
oraz czerwonym markerem pszczoły na talerzyku oddalonym 300 m,
4) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się
pierwszych oznaczonych pszczół,
5) śledzić drogę oznaczonych pszczół na plaster,
6) obserwować zachowanie oznaczonych pszczół na plastrze oraz pszczół w ich sąsiedztwie,
7) sporządzić rysunek przedstawiający zachowanie oznaczonych pszczół względem
komórek i zachowanie się pszczół w sąsiedztwie,
8) objaśnić rysunek.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
produkty do sporządzenia syropu (0,5 kg cukru i 1 l wody),
ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,
talerzyki deserowe,
biały i czerwony marker (bezwonny).
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować taniec werbunkowy?
1 1
2) wymienić tańce wykonywane przez pszczoły?
1 1
3) rozpoznać taniec wywijany, okrę\ny i sierpowaty?
1 1
4) narysować na plastrze linię ul słońce?
1 1
5) określić na podstawie rodzaju tańca odległość zródła po\ytku od ula?
1 1
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.4. śycie rodziny pszczelej w ciągu roku
4.4.1. Materiał nauczania
Aktywność pszczół na przestrzeni roku podporządkowana jest długości dnia oraz
warunkom klimatyczno-po\ytkowym głównie temperaturze powietrza i okresowi kwitnienia
roślin po\ytkowych. Poczynając od przedwiośnia w \yciu rodziny mo\na wyró\nić
następujące okresy.
- odnawiania się składu,
- wzrastania siły i rójki,
- po\ytku głównego,
- zmniejszania się siły i odnawiania jej składu,
- przygotowania do zimowli i zimowli.
Okres odnawiania się składu rodziny
Rozpoczyna się w momencie dokonania przez rodzinę właściwego oblotu wiosennego
w czasie, którego pszczoły wydalają nagromadzony kał w jelicie grubym i zapoznają się
z poło\eniem gniazda. Ma to miejsce na przedwiośniu, gdy temperatura powietrza utrzymuje
się w granicach 10 12�C. Po oblocie oczyszczającym temperatura w centrum gniazda ustala
się na poziomie 34 35�C i matka rozpoczyna systematyczne składanie jaj. W ciepłe dni
pszczoły wylatują po wodę, z początkiem kwitnienia pierwszych roślin po\ytkowych,
przystępują do zbioru pyłku i nektaru. W okresie tym następuje wymiana pszczół, zimujące
stopniowo giną a ich miejsce zajmują młode. Odmładzanie się składu rodziny uwarunkowane
jest:
- zasobnością gniazda w pokarm, zwłaszcza pyłkowy gwarantujący rozwój
i funkcjonowanie gruczołów gardzielowych karmicielek młodych larw,
- dopływem wody koniecznej do sporządzania papki miodowo-pyłkowej podawanej
starszym larwom,
- odpowiednią wielkością gniazda, tak dostosowaną do siły rodziny by pszczoły mogły
ogrzać wychowywany czerw.
Wiosną jest przewaga pszczół ulowych nawet 80%, potem rodzina dochodzi do stadium
roboczego 65% lotnych pszczół. Sterowanie proporcją lotnych do ulowych to jedno
z najwa\niejszych zadań pszczelarza.
Okres wzrastania siły i rójka
Pod wpływem wydłu\ania się dnia i dopływu pokarmu do gniazda intensywność
czerwienia matki wzrasta, z czasem przybywa pszczół w rodzinie. Na przełomie maja
i czerwca rodziny osiągają dojrzałość biologiczną, wykazując pęd do rójki to jest naturalnego
sposobu rozmna\ania się pszczół.
Rójka jest następstwem:
- nadmiaru mleczka pszczelego w rodzinie spowodowanego nadwy\ką karmicielek
w stosunku do liczby młodych larw,
- pojawienia się w rodzinie trutówek anatomicznych czyli młodych pszczół, u których pod
wpływem obfitego od\ywiania się mleczkiem pszczelim nastąpił częściowy rozwój
jajników. Ich bezczynne przesiadywanie na plastrach utrudnia wentylację w gniezdzie,
a w konsekwencji wzrasta stę\enie CO2 oddziaływujące ujemnie na aktywność pszczół,
- zakłócenia przepływu substancji matecznej wywołanego zbyt du\ą liczbą pszczół
w rodzinie, bezczynnością trutówek, bądz jej niedoborem z uwagi na stary wiek matki,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
- ciasnoty w gniezdzie zwłaszcza w okresach upałów, stanowiącej obronę rodziny przed
przegrzaniem czerwiu,
- niekorzystnego układu warunków przyrodniczo-po\ytkowych, np. lata o dobrym po\ytku
rozwojowym po którym występuje słaby wziątek czy te\ w czasie głównego po\ytku
panują warunki niesprzyjające nektarowaniu roślin,
- zbyt du\ego zagęszczenia rodzin na danym obszarze,
- uwarunkowań genetycznych np. pszczoła kraińska odznacza się większą rojliwością
w porównaniu z pszczołą kaukaską.
Pierwszymi objawem świadczącymi o zbli\ającym się nastroju rojowy jest przystąpienie
pszczół do budowy komórek trutowych i wychowywania trutni.
Za początek nastroju rojowego przyjmuje się pojawienie w rodzinie zaczerwionych
miseczek matecznikowych. Pszczoły zmuszają matkę do ich zaczerwienia, po czym poddają
ją kuracji odchudzającej i swoistego rodzaju treningowi w celu przygotowania jej do lotu
rojowego (przerwanie karmienia matki mleczkiem powoduje zmniejszenie jajników
i przerwanie ich funkcjonowania, co wpływa na zmniejszenie masy ciała matki
i przywróceniu jej zdolności do lotu).
Na siedem dni przed wygryzieniem się młodej matki, czyli po zasklepieniu pierwszego
matecznika, macierzak opuszcza pierwszy rój zwany pierwakiem. W skład jego wchodzą
młode pszczoły między innymi trutówki anatomiczne oraz stara matka, która wylatuje
w momencie gdy gniazdo opuszcza największa liczba pszczół,
W macierzaku, pierwsza wygryziona matka dą\y do za\ądlenia pozostałych matek
w mateczniku. Je\eli rodzina jest w silnym nastroju rojowym i są dobre warunki pogodowe,
pszczoły nie dopuszczają do zniszczenia pozostałych mateczników, wówczas około 9 dnia po
wyjściu pierwaka macierzak opuszcza drugi rój (dru\ak), po 3 dniach trzeci (trzeciak)
a w następnych dniach 4 (czwartak) i 5 (piątak).
Przewa\nie rodziny roją się między godziną 9 a 13 z tym, \e roje z matkami
unasienionymi wychodzą w godzinach przedpołudniowych, zaś z nieunasienionymi około
południa. W skład rojów z matkami nieunasienionymi (których mo\e być kilka w roju) a więc
dru\aków i następnych wchodzą równie\ trutnie.
Okres po\ytku głównego
Jest to czas kwitnienia najwa\niejszych roślin miododajnych. W przeciętnych warunkach
po\ytkowych Polski rozpoczyna się 15 25 czerwca a kończy 10 15 lipca. Na obszarach
zasobnych w pózniejsze atrakcyjne po\ytki początek po\ytku głównego poprzedza zwykle
okres rójek. Ilość pszczół lotnych wylatujących do pracy w pole jest najwa\niejszym
z czynników związanych bezpośrednio z wpływem na zbiór rodziny pszczelej. Du\a ilość
pszczół lotnych ma największe znaczenie w okresie po\ytku, tote\ rodziny pszczele, które
wyhodują na ten okres mo\liwie du\ą ilość zbieraczek oraz zapewnią taką ilość czerwiu
i pszczół nielotnych w gniezdzie, aby uzupełniały w największych rozmiarach ubytek pszczół
lotnych w czasie głównego po\ytku.
Okres ten charakteryzuje wzmo\ony dopływ nektaru do gniazda, spadek czerwienia
matki, przemijanie nastrojów rojowych, wzmo\ona wentylacja gniazda, spadek zawartości
dwutlenku węgla w gniezdzie. Wskutek wytę\onej pracy ilość pszczół lotnych
wymierających w ciągu dnia znacznie przewy\sza ilość młodych wygryzających się
z komórek, tote\ w okresie głównego po\ytku rodziny pszczele stopniowo słabną.
Czas po\ytku głównego odznacza się intensywną pracą pszczół budują plastry, znoszą
nektar i pyłek. Dą\ą do zgromadzenia jak największych ilości pokarmu, zwłaszcza miodu.
Rodziny dziko \yjące zbierają go z przeznaczeniem na zimowe zapasy a zatem w naturalnych
warunkach, jest to czas przygotowania się pszczół do nadchodzącej zimy. Nastawienie rodzin
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
na gromadzenie po\ywienia prowadzi do ograniczenia matki w czerwieniu, poniewa\
większość plastrów pszczoły zalewają nakropem.
Okres zmniejszania się siły i odnawiania składu rodziny
Po po\ytku głównym następuje spadek siły rodziny, bowiem wytę\ona praca pszczół
w czasie jego trwania wpływa na skracanie długości \ycia pokolenia uczestniczącego
w zbiorach miodu, zaś młodych pszczół przybywa niewiele z uwagi na ograniczone
czerwienie matki w poprzednim okresie. W rodzinie ubywa równie\ trutni, które po ustaniu
obfitego wziątku są stopniowo wypędzane z gniazda przez pszczoły.
Pojawienie się w tym czasie choćby niewielkiego po\ytku pobudza matkę do
intensywniejszego składania jaj. Pszczoły z nich wygryzające się zajmą miejsce tych, które
uczestniczyły w zbiorach miodu. Ich znaczny procent, zwłaszcza pszczół z jaj zło\onych
w okresie od połowy lipca do końca sierpnia wejdzie w skład zimującej rodziny. Pszczoły te
spo\ywają znaczne ilości pierzgi, jednak ich gruczoły gardzielowe ani woskowe nie
podejmują funkcji wydzielniczych, a niewykorzystane substancje od\ywcze gromadzą w ciele
tłuszczowym. Małe zaanga\owanie do prac w gniezdzie jak i poza nim czyni je pokoleniem
długowiecznym, \yjącym a\ do wiosny przyszłego sezonu.
Rys. 8. Uło\enie kłębu zimowego [wg W. Ostrowska]
Długowieczność pszczół w du\ym stopniu uzale\niona jest od ich zaanga\owania
w procesie karmienia larw. Im mniejsza liczba larw przypada na jedną pszczołę tym okres
\ycia jest dłu\szy.
Zapewnienie rodzinom w okresie odmładzania się jej składu umiarkowanego wziątku
nektarowego i pyłkowego wzmaga czerwienie matki, a w konsekwencji gwarantuje du\ą siłę
i prawidłowy skład zimującej rodzinie.
Okres przygotowania i przebieg zimowli
Przed nastaniem jesiennych chłodów, pszczoły uszczelniają gniazdo kitem. Na początku
września matka z reguły przerywa czerwienie. Z chwilą wygryzienia się ostatnich młodych
pszczół temperatura w gniezdzie obni\a się do około 20�C. Loty pszczół stopniowo ustają,
jedynie w ciepłe, słoneczne dni wylatują by wydalić kał.
Po dokonaniu ostatniego oblotu jesiennego nastaje okres spoczynku zimowego pszczół.
Stopniowy spadek temperatury na zewnątrz gniazda wywołuje skupianie się pszczół, a przy
temperaturze 6 8�C zawiązują kłąb zimowy. Ma on kształt nieregularnie kulisty i z reguły
usytuowany jest w dolnej części gniazda na przeciw wylotu (rys. 8). Nie stanowi on jednolitej
masy, lecz poprzecinany jest plastrami. Poniewa\ dolne partie plastrów przy wylocie są puste
bez pokarmu, pszczoły w części kłębu uformowanej na nich skupiają się w uliczkach jak
równie\ wchodzą do pustych komórek.
W górnej części kłębu poło\onej na wypełnionych zapasami plastrach pszczoły gromadzą
się w uliczkach. Wewnątrz kłębu, w jego centrum przebywa matka z najmłodszymi
pszczołami obsiadającymi stosunkowo luzno plastry, panuje tu najwy\sza temperatura,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
w okresie bezczerwiowym rzędu 20 30�C, zaś w czasie wychowania czerwiu wzrasta do
29 36�C. Powierzchnię kłębu jego otoczkę grubości od 2,5 do 7,0 cm tworzą najstarsze
silnie stłoczone pszczoły. Utrzymują one temperaturę w otoczce na poziomie 10 15�C. Je\eli
na powierzchni kłębu ciepłota pszczół obni\a się do około 10�C przechodzą one do środka
a ich miejsce zajmują inne. Między centrum a otoczką kłębu przebywa najwięcej pszczół,
w przestrzeni tej temperatura oscyluje w granicach od 20 do 25�C. Układ temperatury
w kłębie uzale\niony jest od warunków termicznych panujących na zewnątrz gniazda (ryc. 9).
Rys. 9. Układ temperatur wewnątrz ula i w kłębie pszczół zimujących przy ró\nych temperaturach
zewnętrznych powietrza [wg A. Bildela]
Silna koncentracja pszczół w kłębie utrudnia wymianę powietrza co prowadzi do wzrostu
stę\enia CO2 do 4 5% kosztem tlenu, którego zawartość obni\a się do 17 18%. Podniesiony
poziom CO2 przyczynia się do ograniczenia aktywności \yciowej pszczół. Zapotrzebowanie
na pokarm w rodzinie spada do minimum koniecznego do wytworzenia odpowiedniej ilości
energii cieplnej. Jak podaje literatura w miarę zu\ywania się zapasów kłąb przesuwa się
stopniowo do góry a następnie ku tyłowi gniazda. Korzystając z korzystnych zmian
temperatury otoczenia kłąb poszerza swoje pierwotne terytorium w proporcjach
odpowiadających zmianom temperatury otoczenia. Wa\ne jest zatem odpowiednie
rozmieszczenie pokarmu na plastrach (rys. 10a, b).
a) b)
Rys. 10. Prawidłowy układ zapasów w gniezdzie o: a) przy zabudowie ciepłej, b).przy zabudowie zimnej
[wg W. Ostrowska]
Przedzielenie zapasów pustymi plastrami mo\e doprowadzić do podziału kłębu jak
równie\ spowodować osypywanie się pszczół z głodu zwłaszcza w okresach silnych mrozów.
Zimujące pszczoły nie wydalają kału. Gromadzi się on w jelicie prostym, które dzięki
znacznej rozciągliwości mo\e pomieścić do 40 mg kału. Powiększanie się mas kałowych
w jelitach pod koniec zimowli przyczynia się do wzrostu temperatury w centrum kłębu do
trzydziestu paru stopni.
Wysoka temperatura, wydłu\anie się dnia i podawanie matce mleczka pobudza ją do
wznowienia składania jaj. Początkowo czerwi bardzo ostro\nie, składa jaja na niewielkiej
powierzchni (1 2 dm2), po czym odczekuje do czasu wygryzienia się młodych pszczół
i zaczerwia nową powierzchnię. Zapewnienie odpowiedniej temperatury i \ywienie larw
znacznie zwiększa zu\ycie pokarmu w rodzinie. Odsklepiony miód wchłania parę wodną
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
wydzielaną przez organizmy pszczół a tym samym nadaje się do sporządzania papki
miodowo-pyłkowej dla larw. Z chwilą dokonania pierwszego oblotu wiosennego kończy się
okres zimowli pszczół.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie okresy mo\na wyró\nić w \yciu rodziny pszczelej?
2. Jakie warunki wpływają na odmładzanie się składu rodziny pszczelej?
3. Jaka jest ró\nica między nastrojem rojowym a rójką?
4. Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu nastroju rojowemu w rodzinie pszczelej?
5. Kiedy pierwszy rój opuszcza gniazdo?
6. Jaka jest struktura rodziny pszczelej w okresie kończącego się głównego po\ytku?
7. Jakie warunki decydują o dobrej zimowli rodzin pszczelich?
8. Jakie warstwy wyró\niamy w kłębie zimującej rodziny i w której przebywa matka
pszczela?
9. Dlaczego w okresie zimy pszczoły przejawiają małą aktywność \yciową?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ocenianie stanu rodziny pszczelej po zimowli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeprowadzić przegląd gdy temperatura otoczenia wynosi 10 12�C a pszczoły dokonują
oblotu,
2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) określić i zanotować warunki pogodowe podczas przeglądu: zachmurzenie, temperatura
powietrza,
4) określić intensywność lotów pszczół, licząc pszczoły powracające do ula w ciągu
1 minuty,
5) wyjąć kolejno plastry z gniazda rodziny pszczelej, zwracając szczególną uwagę na:
a) powierzchnię pokarmu (dm�),
b) powierzchnię czerwiu (dm�),
c) obecność jaj,
d) ocenę plastrów (czyste czy zabrudzone kałem),
6) dokonać oględzin dna ula:
a) ocenić liczbę pszczół padłych,
b) określić po odsklepach na dennicy miejsce usytuowania kłębu,
c) zwrócić uwagę na ślady kału na dnie, szczególnie w okolicy otworu wylotowego,
7) narysować usytuowanie kłębu zimujących rodzin,
8) zanotować zdobyte informacje,
9) opisać stan rodziny pszczelej po zimowli.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Wyposa\enie stanowiska pracy:
rodzina pszczela,
dłuto pasieczne,
podkurzacz,
strój pasieczny,
termometr,
szczoteczka.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie nastroju rojowego w rodzinie pszczelej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
2) wyjąć kolejno plastry z gniazda rodziny pszczelej, zwracając szczególną uwagę na:
a) obecność mateczników rojowych,
b) powierzchnię czerwiu krytego i otwartego,
c) obecność i jakość matki,
d) ilość i miejsce przebywania trutni,
3) narysować usytuowanie mateczników rojowych na plastrze,
4) zanotować zdobyte informacje,
5) scharakteryzować rodzinę w nastroju rojowym.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
rodzina pszczela w nastroju rojowym,
dłuto pasieczne,
podkurzacz,
strój pasieczny,
szczoteczka.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać miejsce zakładania mateczników rojowych na plastrze?
1 1
2) zdefiniować pojęcia nastroju rojowego i rójki?
1 1
3) określić ilość zakładanych mateczników ratunkowych?
1 1
4) rozpoznać objawy pobielania plastrów?
1 1
6) określić obecność matki pszczelej w rodzinie?
1 1
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\nie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do ka\dego zadania dołączone są 4 mo\liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\ jego rozwiązanie
na pózniej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1
1. Działające przez dłu\szy czas nie sprzyjające warunki środowiska są powodem wyjścia
roju
a) pierwaka.
b) śpiewaka.
c) nędzaka.
d) zbiorowego.
2. Rysunek przedstawia
a) matkę pszczelą.
b) trutnia.
c) pszczołę robotnicę.
d) trutówkę.
3. Czerwiem określamy
a) wszystkie stadia rozwoju pszczół, łącznie z jajami.
b) wszystkie stadia rozwoju pszczół bez jaj.
c) niezasklepione stadia rozwojowe pszczół.
d) zasklepione stadia rozwojowe pszczół.
4. Nowa młoda matka nie pojawi się, gdy
a) pszczoły chcą się roić
b) zginie stara matka.
c) pszczoły chcą wymienić matkę.
d) strutnieje stara matka.
5. Czerw pszczeli zwarty i równomiernie koliście rozło\ony na plastrze jest dowodem, \e
w rodzinie jest
a) matka trutowa.
b) ułomna matka pszczela.
c) znajdują się trutówki anatomiczne.
d) znajduje się normalna, zdrowa matka.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
6. W stanie osierocenia rodziny pszczelej pojawią się
a) trutówki fizjologiczne.
b) matka trutowa.
c) matka ratunkowa.
d) matka z cichej wymiany.
7. Pierwszy lot matki pszczelej jest lotem orientacyjnym. Matka wylatuje na niewielką
odległość, lata dookoła i zapoznaje się z poło\eniem ula. Loty orientacyjne trwają
a) 5 15 minut.
b) 20 30 minut.
c) 35 45 minut.
d) 50 70 minut.
8. Matka nieunasieniona zatraca pobudliwość płciową i zaczyna składać jaja niezapłodnione
po
a) 2 tygodniach.
b) 4 tygodniach.
c) 6 tygodniach.
d) 8 tygodniach.
9. Matka oznaczona literą b zajmuje się
a) sprawdzeniem komórki.
b) szlifowaniem komórki.
c) pobieraniem miodu.
d) składaniem jaja.
10. U matki powy\ej 3 lat ilość substancji matecznej jej maleje do
a) 88%.
b) 75%.
c) 65%.
d) 55%.
11. Liczba trutni w rodzinach zale\y od
a) liczby komórek trutowych.
b) tegorocznych matek pszczelich.
c) słabych rodzin pszczelich.
d) ilości zapasu pokarmu.
12. Po jakim czasie od wygryzienia trutnie po raz pierwszy opuszczają gniazdo
a) po 5 dniach.
b) po tygodniu.
c) po 10 dniach.
d) po dwóch tygodniach.
13. Karmicielki karmią mleczkiem pszczelim larwy
a) 3 dniowe.
b) 4 dniowe
c) 5 dniowe.
d) 6 dniowe.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
14. Przegra to
a) pierwszy lot w \yciu pszczoły.
b) pierwszy wiosenny oblot pszczół.
c) pierwszy lot trutnia.
d) lot orientacyjny matki pszczelej.
15. Ostatnią pracą pszczoły ulowej jest
a) przynoszenie kitu.
b) zbiór pyłku.
c) obrona gniazda.
d) budowa plastrów.
16. Pszczoła na rysunku obok wykonuje taniec
a) okrę\ny.
b) sierpowaty.
c) rojowy.
d) alarmowy.
17. Na rysunku przedstawiono gniazdo pszczoły
a) miodnej.
b) wschodniej.
c) olbrzymiej.
d) karłowatej.
18. Pojawienie się wiosną czerwiu trutowego jest pierwszym przejawem
a) nastroju do wypacania wosku.
b) dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej.
c) pobielania plastrów.
d) pojawienia się trutówek.
19. Pień, z którego wyszedł rój, nazywa się
a) pierwakiem.
b) macierzakiem.
c) dru\akiem.
d) pierwakiem śpiewakiem.
20. Charakterystycznym objawem okresu bezpo\ytkowego jest
a) rabunek.
b) przegra.
c) rójka.
d) budowa plastrów.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
Zakreśl poprawną odpowiedz.
Nr
Odpowiedz Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
6. LITERATURA
1. Bornus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989
2. Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989
3. Prabucki J. (red.): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
4. Skowronek W.: Pszczelnictwo, Puławy 2001
Czasopisma:
Pszczelarstwo
Pszczelarz Polski
Pasieka
Przegląd Pszczelarski
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
16 Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelejid811
Identyfikowanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
Jak skutecznie zwalczać warrozę w rodzinach pszczelich
Kierowanie rozwojem rodzin pszczelich wiosną
16 Fundamenty Rodziny marzec kwiecień 1997
Wniosek Rodzina 500 duza rodzina inst zapis1 03 16
16 UZYSKIWANIE ENERGII UŻYTECZNEJ BIOLOGICZNIE – ODDYCHANIE BEZTLENOWEid713
rozporzadzenie w sprawie przystosowania stanowiska pracy
rodzinka
Naturalne planowanie rodziny Anna Gabriela

więcej podobnych podstron