tom 16, nr 1, 1 5
Gerontologia Polska PRACA POGL 
DOWA ISSN 1425 4956
PaweÅ‚ Izdebski1, Anna Polak²
1
Instytut Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
²Katedra i Klinika Geriatrii Collegium Medicum Uniwersytetu MikoÅ‚aja Kopernika w Bydgoszczy
Regresja czy progresja?
Emocje w okresie starzenia siÄ™
Regression or progression? Emotions in the elderly
Abstract
Earlier models of relationships between emotions and aging were based on the assumption that the changes are
regressive, similarly to cognitive functioning. During the last two decades new theories of cognitive development in
old age have lead to new assumption: the changes might have been progressive.
A review of the latest research on changes in emotions in elderly has been done in the article. The most important
studies were performed on neurophysiological changes and on expression of emotion. The socioemotional selectivity
theory created by Laura Carstensen has been presented. It is shown that the changes in emotions due to aging have
simultaneously progressive and regressive character and the interpretation depends on research paradigms.
Gerontol. Pol. 2008; 1: 1 5
key words: emotions, elderly, review
Wstęp autorzy proponują, by przyjąć, że dla okresu doro-
W swoim opracowaniu dotyczącym rozwoju emocjo- słości charakterystyczna jest inna forma inteligencji
nalnego człowieka Helena Hurme [1] stwierdza, że bar- postformalnej, określana jako:  myślenie metasys-
dzo niewiele napisano na temat zmian w emocjach, tematyczne (Commons, Richards),  myślenie rela-
jakie zachodzą w okresie starzenia się. Autorka ta po- tywistyczne (Sinnot),  myślenie dialektyczne (Bas-
daje, że jeszcze kilkadziesiąt lat temu badacze uważali, seches),  znajdowanie problemów (Arlin),  auto-
że emocje osób w wieku podeszłym są sztywne nomiczne ja (Labouvie-Vief) lub  stadium meta-
i stają się coraz mniej intensywne. Wcześniejsze modele podmiotowe (Pascual-Leone) [3].
wyjaśniania związków emocji ze starzeniem się pro- Pod wpływem koncepcji dotyczących zmian poznaw-
wadziły do przyjmowania założeń, że zachodzące czych w ostatnich dwóch dekadach rozpoczęto ana-
zmiany majÄ… charakter regresywny, podobnie jak lizowanie zmian zachodzÄ…cych w emocjach, przyj-
w przypadku funkcjonowania poznawczego. mując, że mogą mieć one charakter progresywny.
Zainteresowanie psychologów koncentruje się na zmia- W badaniach epidemiologicznych dotyczących wy-
nach poznawczych i wynikających z nich problemach. stępowania zaburzeń depresyjnych i lękowych wyka-
Zmiany poznawcze w okresie dorosłości określa się zano, że ich częstość jest mniejsza u osób w star-
jako teorie  piątego stadium [2]. W nurcie tym po- szym wieku niż u młodszych. Stwierdzono, że star-
wstają nowe założenia na temat rozwoju poznaw- sze osoby są bardziej zadowolone z życia niż młod-
czego człowieka w dorosłości i dąży się do rewizji sze. Udowodniono, że wraz z wiekiem zmniejsza się
poglądów Piageta. Zakłada się w nich, że rozwijają się częstość przeżywania emocji negatywnych, podczas
nowe, tzw. postformalne postacie poznania. Różni gdy afekt pozytywny pozostaje stabilny [4]. Jednak
badania te prowadzono w krajach o wysokim pozio-
mie rozwoju (kraje anglosaskie) i dlatego podane
stwierdzenia należy przyjmować z pewną ostrożno-
Adres do korespondencji:
ścią w przypadku polskiej populacji ludzi starszych.
dr hab. Paweł Izdebski
O ile istnieje już wiele opracowań dotyczących
Instytut Psychologii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
ul. Staffa 1, 85 867 Bydgoszcz
zmianw funkcjonowaniu poznawczym w okresie
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]
www.gp.viamedica.pl
1
Gerontologia Polska 2008, tom 1, nr 1
starzenia się, o tyle trudno dokonać uogólnień na przedstawianych na twarzach wykazali za pomocą
temat funkcjonowania emocjonalnego. Celem ni- tej samej techniki badacze japońscy [7]. Wraz
niejszej pracy jest przedstawienie wybranych teorii z wiekiem zmniejszała się również aktywność
i badań dotyczących zmian emocjonalnych zacho- w parahippocampal gyrus podczas spostrzegania
dzących w okresie starości. Poniżej opisano bada- emocji pozytywnych. Autorzy sądzą, że proces sta-
nia neurofizjologiczne, badania analizujące różni- rzenia się w odmienny sposób wpływa na reakcje
ce w spostrzeganiu emocji i teorię  selektywności neuronalne dotyczące emocji pozytywnych i ne-
społecznej . gatywnych. Za pomocą fMRI również Gunning-Dixon
Jedną z teorii  piątego stadium , w której zawarto i wsp. [8] wykazali, że osoby starsze wykorzystują
interpretacjÄ™ Å‚Ä…czÄ…cÄ… funkcjonowanie poznawcze struktury korowe podczas spostrzegania emocji
i emocjonalne w okresie starości, jest teoria Pascual- inaczej niż osoby młodsze.
Leone a. Jej podstawowe założenie stanowi teza, Inną pracą pokazującą typowy paradygmat badawczy
że wraz z wiekiem następuje regresja niektórych było wykorzystanie do porównań przetwarzania
czynników organizmicznych, która jednak w rezulta- emocjonalnego endogennych potencjałów poznaw-
cie prowadzi do pozytywnych zmian poznawczych czych (ERPs, event-related brain potentials) u 14 star-
i osobowościowych. Autor wyodrębnia tak zwa- szych badanych (59 74 lat) i 13 młodszych uczestni-
ne stadium transcendentalne (po 55. lub 60. roku ków (30 40 lat). Potencjały wzbudzano za pomocą
życia), charakteryzujące się trudnościami w dzia- nagłych bodz
ców wzrokowych o wysokim lub niskim
łaniach praktycznych przy jednoczesnym wysokim poziomie pobudzania. Obie grupy badanych wykazały
poziomie aktywności  czystej w sferze koncep- poziom reagowania emocjonalnego, jednak osoby
tualizacji. W języku tej teorii struktury ego prze- starsze reagowały z nieznacznym opóz
nieniem na
stają być zaangażowane w działalność praktyczną bodz
ce emocjonalne przy braku różnic w procesach
( realne życie ), a ich aktywacja dokonuje się oceniania rodzaju przeżywanych emocji [9].
w kontekście wspomnień, refleksji, rad i swobod- Badacze australijscy [10], wykorzystując fMRI i ERPs,
nych pogawędek [5]. Koncepcja ta nie pozwala stwierdzili, że większa stabilność emocjonalna u osób
jednak na bardziej szczegółową analizę zmian za- starszych jest spowodowana zwiększoną kontrolą środ-
chodzących w funkcjonowaniu emocjonalnym kowej kory przedczołowej nad negatywnymi bodz
ca-
osób starszych. mi emocjonalnymi (> 200 ms po wystąpieniu bodz
ca)
i zmniejszonÄ… kontrolÄ… nad pozytywnymi bodz
cami
Badania neurofizjologiczne emocjonalnymi (d" 150 ms). Zmiana ta nie zależała od
Podstawowy nurt badań na temat emocji w okresie utraty istoty szarej wykazywanej za pomocą fMRI.
starości stanowią badania neurofizjologiczne. Szcze- Autorzy proponują model integracyjny, w którym
gólną rolę odgrywają tu badania dotyczące porówny- zakładają, że zgromadzone doświadczenie życiowe
wania reakcji na bodz
ce emocjonalne u osób starszych i motywacja do znajdowania znaczenia mają przewagę
i młodszych. Przykładem takiej analizy jest doniesienie nad nabywaniem nowych informacji u osób starszych,
Mather i wsp. [6], w którym przy wykorzystaniu funk- co prowadzi do większej plastyczności środkowej kory
cjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI, functio- przedczołowej. Proces ten pozwala na osiągnięcie więk-
nal magnetic resonance imaging) oceniano reakcję szej kontroli w wyborze przeżywanych emocji.
ciała migdałowatego (amygdali) na emocjonalnie po- Zmiany regresywne występujące na skutek starzenia się
zytywne i negatywne obrazki. Wykazano, że zarówno wiążą się przede wszystkim ze zmianami strukturalny-
u młodszych osób (18 29 lat), jak i w starszym wieku mi i funkcjonalnymi w obszarach neuronalnych odpo-
(70 90 lat) poziom pobudzenia ciała migdałowatego wiedzialnych za przetwarzanie informacji emocjonal-
w odpowiedzi na bodz
ce z obrazkami zawierającymi nych, szczególnie tych, które są odpowiedzialne za roz-
treści emocjonalne był większy niż w przypadku treści poznawanie podstawowych emocji.
neutralnych. Podstawowa różnica pomiędzy badany-
mi polegała na tym, że zobaczenie obrazków emo- Badania nad rozpoznawaniem emocji
cjonalnie pozytywnych przez osoby starsze wywoły- Sullivan i Ruffman [11] wykazali istnienie deficytów
wało większy poziom pobudzenia niż w przypadku w rozpoznawaniu emocji przez osoby starsze. W jed-
obrazków negatywnych. Różnicy tej nie zauważo- nym z przeprowadzonych badań udowodnili, że u zdro-
no u badanych w młodszym wieku. Ograniczenie wych osób w starszym wieku wyniki w rozpoznawaniu
możliwości ciała migdałowatego u osób starszych złości i smutku były gorsze, natomiast nie stwierdzono
podczas dokonywania ocen emocji negatywnych gorszych rezultatów w rozpoznawaniu strachu i szczę-
www.gp.viamedica.pl
2
Paweł Izdebski, Anna Polak, Emocje w okresie starzenia się
ścia. Wyniki te nie zależały od zmian w możliwościach to rozpoznawanie trudności związane z pogorsze-
percepcyjnych i szybkości przetwarzania. Autorzy stwier- niem widzenia oraz problemy dotyczące poznaw-
dzają, że rozpoznawanie bodz
ców emocjonalnych czych możliwości interpretacji bodz
ców, które są
może zachodzić z udziałem obszarów mózgu, które trudne do rozpoznania także dla osób młodszych.
są niezależne od obszarów odpowiedzialnych za ogra-
niczenie zdolności poznawczych. Teoria  selektywności (wybiórczości)
Badania kliniczne dotyczące rozpoznawania emocji kon- społecznej
centrowały się przede wszystkim na różnicach w spo- Teoria  selektywności (wybiórczości) społecznej (so-
strzeganiu lewej i prawej  połówki twarzy . Prace psy- cioemotional selectivity theory), którą się często wy-
chologów społecznych sugerowały jednak istnienie różnic korzystuje do wyjaśnienia przyczyn wycofywania się
pomiędzy dolną i górną częścią twarzy, co ma starszych osób z kontaktów społecznych, została stwo-
szczególne znaczenie w interakcjach społecznych. Pro- rzona przez Carstensen i wsp. [4]. Zgodnie z nią kon-
dan, Orbelo i Ross [12] przeanalizowali różnice takty społeczne są powodem silnych obciążeń emo-
w spostrzeganiu emocji przedstawianych na rysunkach cjonalnych i dzięki ograniczeniu ich do osób najważ-
górnych i dolnych części twarzy. Grupa osób starszych niejszych dla jednostki człowiek może maksymalizo-
(n = 26 badanych > 62 lat) w znacząco gorszy sposób wać emocje pozytywne. Na fakt ten może wskazywać
rozpoznawała emocje przedstawiane w górnych  po- obserwacja Carstensen i wsp., że podczas gdy w okre-
łówkach twarzy. Zdaniem autorów wskazuje to na sie starzenia się liczba interakcji społecznych na ogół
wpływ procesów poznawczych w spostrzeganiu emo- się zmniejsza, to równocześnie wzrasta bliskość emo-
cji, co prowadzi do zmniejszenia kompetencji społecz- cjonalna z rodziną i krewnymi. W teorii tej autorka
nych u osób starszych. Inną interpretację sugerują au- zakłada, że najistotniejsza zmiana dotyczy celów, do
torzy niniejszej pracy. Górna część twarzy odpowiada których dążą osoby starsze, w porównaniu z osobami
za okazywanie emocji negatywnych  a dolna po- młodszymi. Dla osób starszych najważniejsze stają się
zytywnych (co zresztÄ… jest weryfikowane empirycz- cele zogniskowane na regulacjÄ™ emocji.
nie za pomocą badań wykorzystujących elektro- U osób starszych, przypuszczalnie z powodu zwięk-
miografię i pomiary w mięśniach corrugator su- szonej zdolności radzenia sobie z emocjami, często
percilli i zygomaticus maior). Fakt ten potwierdzał- zmienia się pogląd na życie. Laura Carstensen i wsp.
by trudności występujące u osób starszych w spo- uważają, że starsi ludzie skupiają się na ograniczo-
strzeganiu emocji negatywnych. nym czasie, jaki im pozostał, co z kolei zmienia ich
Do rozpoznawania emocji wykorzystywano także rów- motywacje. W miarę starzenia się cenią coraz bardziej
nocześnie bodz
ce obrazowe (ekspresja na twarzach) związki, w których czują się emocjonalnie spełnieni.
i bodz
ce słowne. W dużej grupie badanych w wieku Podstawowe założenie tej teorii wyraża się w stwier-
18 85 lat (n = 357) analizowano związane z wiekiem dzeniu, że kiedy przyszłość staje się mniej istotna
różnice w spostrzeganiu emocji. Osoby starsze miały i znacząca, uwaga jest skierowana na bieżące sta-
większe trudności w poprawnym nazywaniu emocji ny emocjonalne.
takich jak szczęście, smutek i zdziwienie przy materiale Podstawowe założenia tej teorii są następujące:
słownym oraz miały gorsze wyniki w określaniu emocji  wraz z wiekiem następuje wybór związków mię-
takich jak wstręt i strach przy bodz
cach obrazowych. dzyludzkich, które poprawiają aspekty emocjonal-
Szczególnie istotne różnice związane z wiekiem wyka- ne funkcjonowania jednostki;
zano w przypadku materiału werbalnego [13].  gdy czas staje się ograniczony, zwiększa się prefe-
Prawdopodobne jest, że związane z wiekiem rencja do kontaktów z osobami bliskimi;
zmiany w rozpoznawaniu twarzy mogą wynikać  integracja systemu emocjonalnego jest dobrze za-
z różnic zachodzących w ośrodkowym układzie chowana w okresie starości;
nerwowym. Jednak wydaje się równie prawdopo-  wraz z wiekiem doświadczenia emocjonalne stają
dobne, że powodem tych zmian jest działanie in- się pozytywne;
nych procesów. Szczególnie potwierdzony w wie-  osoby starsze charakteryzują się lepszą regulacją
lu badaniach fakt dotyczący różnic w zakresie emocji w porównaniu z osobami młodszymi [14].
emocji negatywnych i pozytywnych wskazuje, że W badaniu prospektywnym dużej grupy osób star-
osoby starsze mogą mieć trudności w rozpozna- szych (n = 663 badanych > 70. rż. pełnosprawnych
waniu twarzy z negatywnymi emocjami (co było i bez zaburzeń depresyjnych) autorzy oceniali poziom
szczególnie widoczne w badaniu dolnej i górnej pozytywnego afektu rozumianego jako poczucie zado-
części twarzy). Równocześnie mogą wpływać na wolenia i szczęścia w okresie 4,5 roku, co 18 miesięcy
www.gp.viamedica.pl
3
Gerontologia Polska 2008, tom 1, nr 1
[15]. Nie wykazano istotnej różnicy w przeżywaniu po- Wnioski
zytywnego afektu u badanych osób. Autorzy stwierdzi- Badania na temat emocji w okresie starości znajdują się
li, że jego poziom pozostawał stabilny, jeżeli u bada- dopiero w fazie wstępnej. Mimo że przeprowadzono
nych nie następowały istotne zmiany w ich zdrowiu już badania empiryczne w różnych perspektywach
i funkcjonowaniu. teoretyczno-metodologicznych, ich wyniki nie dajÄ…
W szerokim programie badawczym Carstensen jasnego obrazu zmian w emocjach zachodzÄ…cych wraz
i wsp. wykazywali empirycznie założenia swojej teorii. ze starzeniem się. Uzyskane rezultaty wskazują na wpływ
Udowodnili, że w porównaniu z osobami młodszymi procesów poznawczych (szczególnie spostrzegania) na
osoby starsze charakteryzują się mniejszą ekspresją emocji funkcjonowanie emocjonalne osób starszych. Jedno-
negatywnych i większą kontrolą emocjonalną [16]. cześnie widoczne jest, że obraz zmian emocjonalnych
Badając różnice związane z wiekiem w intensywności związanych z wiekiem nie jest tak oczywisty, jak
przeżywania emocji podczas interakcji społecznych, przedstawiają to cytowani wcześniej autorzy prac
Charles i Piazza [17] wykazali, że starsze osoby opisują teoretycznych.
mniej emocji pozytywnych podczas kontaktów z nowo Podsumowując stan obecnej wiedzy na temat emocji
poznanymi osobami i charakteryzują się wyższym w okresie starości, można stwierdzić, że:
poziomem emocji pozytywnych w kontaktach  osoby w starszym wieku najprawdopodobniej do-
z osobami bliskimi. świadczają mniej negatywnego afektu niż osoby
Wyniki nielicznych badań prowadzonych w Polsce, któ- młodsze. Wykazano to w badaniach prospektyw-
rych głównym celem była normalizacja kwestionariu- nych i przekrojowych;
szy, zdają się potwierdzać koncepcję Carstensen. Do-  wraz z wiekiem ciało migdałowate może wykazy-
konując normalizacji Skali Kontroli Emocji (CECS), wać zmniejszoną reaktywność na negatywne in-
Juczyński [18] stwierdził, że wraz z wiekiem wzrasta formacje, zachowując ten sam poziom lub zwięk-
nasilenie subiektywnej kontroli mierzonych za pomocą szenie reaktywności na informacje pozytywne;
tego narzędzia emocji: gniewu, depresji i lęku. Badania  konieczne jest wzbogacenie metodologiczne
normalizacyjne dotyczyły osób do 55. roku życia. Z kolei w postaci badań o charakterze prospektywnym.
Goryńska [19], analizując różnice w wynikach w skalach Ważne byłoby obserwowanie tych samych osób
Przymiotnikowej Skali Nastroju (UMACL), wykazała, przez dłuższy czas, a nie opieranie się na wynikach
że w grupie kobiet ton hedonistyczny obniża się po 44. badań retrospektywnych;
roku życia i pozostaje na niezmienionym poziomie  istotny jest także problem rodzaju badań. Z przed-
do póz
nej starości (grupa badanych w wieku 70 79 stawionej analizy wynika, że inne rezultaty autorzy
lat). Pobudzenie napięciowe jest wyższe u kobiet po uzyskują w przypadku badań dotyczących rozpozna-
44. roku życia niż u młodszych i następnie jego wania twarzy, a inne, gdy stosuje się metody polega-
poziom się nie zmienia. U mężczyzn różnice w tonie jące na odpowiedzi na pytania kwestionariuszy;
hedonistycznym okazały się nieistotne, podczas gdy  podstawowy problem wynika oczywiście z obec-
pobudzenie napięciowe wzrastało po 69. roku życia. nego stanu psychologii emocji. Różne poziomy in-
Zdaniem autorki za zmiany w nastroju u osób star- terpretacji powodują, że wyniki badań z zakresu
szych odpowiada przede wszystkim czynnik napię- psychofizjologii mogą być całkowicie odmienne
ciowy, co wiąże się z  przesunięciem znaczenia niż wyniki badań, które wykorzystują teorie psy-
poszczególnych wymiarów skali wraz z wiekiem. chologii społecznej.
Streszczenie
Wcześniejsze modele wyjaśniania związków emocji ze starzeniem się prowadziły do przyjmowania założeń, że
zachodzą zmiany regresywne, podobnie jak w przypadku funkcjonowania poznawczego. Pod wpływem koncep-
cji dotyczących zmian poznawczych w ostatnich dwóch dekadach rozpoczęto analizowanie zmian zachodzących
w emocjach, przyjmując, że mogą mieć one charakter progresywny.
W artykule przedstawiono przegląd najnowszych badań na temat zmian w emocjach u osób starszych, za najistot-
niejsze uznajÄ…c badania neurofizjologiczne i badania nad rozpoznawaniem emocji. Zaprezentowano teoriÄ™  selek-
tywności społecznej Laury Carstensen. Wykazano, że zmiany w emocjach wynikające ze starzenia się mają równo-
cześnie charakter progresywny i regresywny, w zależności od przyjmowanych paradygmatów badawczych.
Gerontol. Pol. 2008; 1: 1 5
słowa kluczowe: emocje, okres starzenia się, przegląd badań
www.gp.viamedica.pl
4
Paweł Izdebski, Anna Polak, Emocje w okresie starzenia się
10. Williams L.M., Brown K.J., Palmer D. i wsp.: The mellow years?
Piśmiennictwo
neural basis of improving emotional stability over age. J. Neu-
1. Hurme H.: Rozwój emocjonalny. W: Harwas-Napierała B., Trem-
orosci. 2006; 26: 6422 6430.
pała J. (red.): Psychologia rozwoju człowieka. PWN, Warszawa
11. Sullivan S., Ruffman T.: Emotion recognition deficits in the
2004; 45 70.
elderly. Int. J. Neurosci. 2004; 114: 403 432.
2. Trempała J.: Rozwój poznawczy. W: Harwas-Napierała B., Trempała J.
12. Prodan C.I., Orbelo D.M., Ross E.D.: Processing of facial blends
(red.): Psychologia rozwoju człowieka. PWN, Warszawa 2004; 13 44.
of emotion: support for the right hemisphere cognitive aging.
3. Gurba E.: On the specific character of adult thought: controver-
Cortex. 2007: 43: 196 206.
sies over post-formal operations. Polish Psychological Bulletin
13. Isaacowitz D.M., Lockenhoff C.E., Lane R.D. i wsp.: Age dif-
2005; 36: 175 185.
ferences in recognition of emotion in lexical stimuli and facial
4. Carstensen L.L., Fung H. H., Charles S.T.: Socioemotional Selec-
expressions. Psychol. Aging 2007; 22: 147 159.
tivity Theory and the regulation of emotion in the second half of
14. Carstensen L.L., Charles S.T.: Emotion in the second half of
.
life. Motiv. Emot. 2003; 27: 103 123.
.
.
.
life. Curr. Dir. Psychol. Sci. 1998; 7: 144 149.
5. Przetacznik-Gierowska M.: Stadia psychicznego rozwoju czło-
15. Kurland B.F., Gill T.M., Patrick D.L., Larson E.B., Phelan
wieka. Przegląd zagadnień. W: Tyszkowa M. red.: Rozwój psy-
E.A.: Longitudinal change in positive affect in communi-
chiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne i me-
ty-dwelling older persons. J. Am. Geriatr. Soc. 2006; 54:
todologiczne. PWN, Warszawa 1988: 146 186.
1846 1853.
6. Mather M., Canli T., English T. i wsp.: Amygdala responses to
16. Gross J.J., Carstensen L.L., Pasupathi M., Tsai J., Skorpen C.G.,
emotionally valanced stimuli in older and younger adults. Psy-
Hsu A.Y.: Emotion and aging: experience, expression, and con-
chol. Sci. 2004; 15: 259 263.
trol. Psychol. Aging 1997; 12: 590 599
7. Iidaka T., Okada T., Murata T. i wsp.: Age-related differences in
17. Charles S.T., Piazza J.R.: Memories of social interactions: age
the medial temporal lobe responses to emotional faces as reve-
differences in emotional intensity. Psychol. Aging 2007; 22:
aled by fMRI. Hippocampus 2002; 12: 352 362.
300 309.
8. Gunning-Dixon F.M., Gur R.C., Perkins A.C. i wsp.: Age-related
18. Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdro-
differences in brain activation during emotional face processing.
wia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzy-
Neurobiol. Aging 2003; 24: 285 295.
stwa Psychologicznego, Warszawa 2001.
9. Wieser M.J., Mühlberger A., Kenntner-Mabiale R., Pauli P.: Is
19. Goryńska E.: Przymiotnikowa Skala Nastroju UMACL. Pracow-
emotion processing affected by advancing age? An event-rela-
nia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psycho-
ted brain potential study. Brain Res. 2006; 1096: 138 147.
logicznego, Warszawa 2005.
www.gp.viamedica.pl
5