Osobowość jest terminem wieloznacznie rozumianym i różnorodnie definiowanym. Zwraca na to
uwagę Allport (1937 za: Hall, Lindzey, Campbell, 2004, s. 31), który w swoim przeglądzie
literatury wyodrębnił około pięćdziesięciu definicji. Oldham, Morris (1997, s. 28) definiują
osobowość jako system obejmujący wszystkie charakterystyczne cechy człowieka. To
niepowtarzalny sposób funkcjonowania psychiki - myślenia, odczuwania, zachowania oraz radzenia
sobie z problemami. Podstawy osobowości, czyli między innymi: naturalny poziom aktywności,
rozrzut nastrojów i zakres reakcji są dziedziczne. Genetyczny aspekt osobowości określany jest
jako temperament. Natomiast otoczenie, doświadczenia z okresu dzieciństwa, dorastania oraz inne
kształtują ją ostatecznie.
W związku z tym, że osobowość jest pojęciem tak szerokim, wyodrębnić można różne i liczne
koncepcje osobowości. Choć powołane do życia przez twórców w ubiegłym stuleciu, stale
rozwijane i modyfikowane przez uczniów, nie straciły na swojej użyteczności. Pozostają aktualne i
stosowane zarówno przez teoretyków, jak praktyków - klinicystów. Wybrany przeze mnie podział
koncepcji osobowości nawiązuje do praktykowanych współcześnie nurtów (szkół)
psychoterapeutycznych:
" dynamicznego,
" humanistycznego,
" behawioralnego,
" poznawczego,
" systemowego.
Każdy z nich inaczej opisuje, na czym polega rozwój osobowości. W inny sposób definiuje i
wyjaśnia przyczyny oraz z
ródła zaburzeń. Proponuje odrębne metody i narzędzia pomocy, leczenia.
Koncepcje należące do nurtu dynamicznego zakładają istnienie w osobowości mechanizmów o
charakterze sił dynamicznych (popędy, potrzeby), które warunkują zachowanie się jednostki
(Jakubik, 1996, s. 31). Prekursorem nurtu był Zygmunt Freud - twórca psychoanalizy. W ujęciu
dynamicznym za funkcjonowanie osobowości, obok sił dynamicznych, odpowiada nieświadomość.
Świadomość odnosi się do teraz
niejszości. Jest najmniejszą częścią życia psychicznego.
Przedświadomość dotyczy tego, co znajduje się poza bezpośrednią świadomością, jest jednak
możliwe do przypomnienia - uświadomienia, na przykład numer telefonu. Nieświadomość
natomiast tworzą wyparte (bolesne lub zagrażające) wspomnienia, pragnienia, z których jednostka
nie zdaje sobie sprawy. Determinują one jednak jej funkcjonowanie. Charakterystyczne dla
dynamicznych koncepcji osobowości jest założenie psychicznego determinizmu. Twierdzi ono, że
nic nie dzieje się przez przypadek - czynności, uczucia, myśli człowieka mają swoje wyjaśnienie w
wewnętrznych, nieświadomych siłach.
Koncepcje osobowości nurtu dynamicznego czerpią również z modelu strukturalnego. Wyodrębnia
on w psychice jednostki istnienie: id, ego i superego. Pierwsza struktura odpowiada za realizację
popędów. Kieruje się zasadą przyjemności. Dąży do natychmiastowego zaspokojenia popędu. Nie
odróżnia rzeczywistości obiektywnej od subiektywnej, obiektu od wyobrażeń na jego temat.
Trzecią strukturę tworzą uwewnętrznione powinności, postawy moralne. To sumienie człowieka,
które mówi mu, czego nie powinien robić i ego idealne, które informuje go, jaki powinien się stać.
Strukturą pośredniczącą pomiędzy potrzebami id i nakazami superego jest ego. Odpowiada ona za
radzenie sobie człowieka z rzeczywistością. Kieruje się zasadą rzeczywistości. Człowiek z jednej
strony ma pragnienia i potrzeby, z drugiej strony doświadcza oczekiwań otoczenia. Jest to z
ródłem
konfliktu. Konflikt zostaje zinternalizowany, czyli odbywa się w psychice pomiędzy komponentami
osobowości. Wywołuje lęk. W ujęciu dynamicznym osobowość - charakter człowieka tworzy jego
najczęstszy sposób radzenia sobie z lękiem, rozwiązywania wewnętrznych konfliktów.
Wyróżnić można lęk obiektywny, inaczej strach. Odnosi się on do zewnętrznych zagrożeń
obecnych lub przyszłych. W tej sytuacji ego uruchamia mechanizmy zaradcze - czujność, unikanie.
Innym jest lęk neurotyczny, gdzie id dąży do gratyfikacji - kateksji, a ego powstrzymuje się przed
tym. Uruchamia to lęk bezprzedmiotowy, fobie, panikę. Lęk moralny wynika ze spotkania id, które
dąży do gratyfikacji z powinnościami, wartościami i sumieniem superego. Prowadzi to do poczucia
wstydu lub / i winy.
Osobowość w nurcie dynamicznym stosuje różne mechanizmy obronne, czyli sposoby radzenia
sobie z lękiem (patrz tabela).
Opis mechanizmów obronnych
Mechanizm
Na czym polega - opis Przykład
obronny
Polega na usunięciu ze świadomości lub
utrzymywaniu poza nią bolesnych lub budzących Student zapomina o
Wyparcie
lęk neurotyczny (pomiędzy id i ego) myśli, terminie egzaminu.
wspomnień.
Osoba uzależniona od
Polega na udawaniu, że sytuacja zagrażająca lub
nikotyny jest przekonana, że
Zaprzeczanie wzbudzająca lęk nie istnieje. Jest to utrata
pomimo nałogu nie
kontaktu z rzeczywistością.
zachoruje na nowotwór.
Polega na wyrażaniu uczuć lub zachowań Ktoś wylewnie gratuluje
Reakcja
przeciwstawnych do odczuwanych rzeczywiście. komuś sukcesu, którego tak
upozorowana
Charakterystyczna jest przesadność w wyrażaniu. naprawdę mu zazdrości.
Ktoś, kto nie potrafi
Polega na przypisywaniu drugiej osobie
osiągnąć celu wyraża
Projekcja własnych nieakceptowanych przez siebie
rozczarowanie tym, że ktoś
impulsów, uczuć, myśli.
inny nie realizuje czegoś.
Córka, która nienawidzi
Polega na przeniesieniu swoich uczuć,
matki wciąż darzy
zachowań, zainteresowań, które powszechnie
Przemieszczenie nienawiścią różne
uznaje się za nieodpowiednie z jednej osoby,
poznawane bliskie kobiety
rzeczy na drugą (dozwoloną).
w swoim życiu.
Osoba z tendencjami
Polega na przemieszczeniu celu popędowego na
Sublimacja sadystycznymi zostaje
cel zgodny z wartościami społecznymi.
chirurgiem.
Polega na oddzieleniu myśli (najczęściej
agresywnych lub seksualnych) od
Pozbawiona złości myśl o
towarzyszących im uczuć, które zostają
Izolacja tym, by wyrządzić komuś
stłumione. Oddzielenie ma za zadanie nie
bliskiemu krzywdę.
dopuścić do dokonania czynu. Energia do
działania pochodzi od emocji
Intelektualizacja Polega na intelektualnym opracowaniu Mąż, który odczuwa
agresywnych lub seksualnych impulsów, co niechęć do żony z pasją
pozwala na odcięcie się od konfliktowych myśli, rozprawia o polityce.
uczuć, cielesnych doznań.
Ktoś podkreśla korzyści
Polega na używaniu usprawiedliwień dla
zdrowotne z pieszych
Racjonalizacja nieakceptowanego zachowania lub
spacerów, po tym jak
niepowodzenia.
ukradziono mu samochód.
Polega na usunięciu czynu agresywnego w Dyrektor nie rozwiązuje
rytualny sposób poprzez wynagrodzenie go umowy o pracę ze z
le
Anulowanie
komuś. Jest odczuwany jako przymus, nie pracującym pracownikiem,
poddane się ocenom intelektualnym. lecz przyznaje mu nagrodę.
Polega na powrocie, pod wpływem stresu, do
Regresja zachowania z wcześniejszego okresu
rozwojowego.
Polega na powtarzaniu czynności (wobec Dziecko, któremu usunięto
Identyfikacja
innych), którym samemu się podlegało. migdałki usuwa je lalce.
Osoba, która jest zła na
Polega na relacji z osobą lub jej psychiczną kogoś uważa, że ten ktoś
Identyfikacja
reprezentacją, towarzyszy temu przypisywanie jest na nią zły, jej
projekcyjna
drugiej osobie w tej relacji własnych impulsów. zachowanie jest
odpowiedzią na tę złość.
Polega na tym, że uczucia drugiej osoby
Introjekcja (doświadczane jako dobre i złe) zostają
uwewnętrznione i stają się częścią "Ja".
(por. Drat-Ruszczak 2000/2001)
Mechanizmy obronne zniekształcają rzeczywistość. Kierują zachowaniem człowieka na poziomie
nieświadomym. Ich celem jest redukcja lęku.
Poziom zaburzenia osobowości zależy od liczby, zakresu i częstości wykorzystywanych przez nią
w codziennym funkcjonowaniu mechanizmów obronnych.
Terapia osobowości polega na zidentyfikowaniu i uświadomieniu stosowanych mechanizmów
obronnych, zmotywowaniu pacjenta do adekwatnego odbioru rzeczywistości i dojrzałego radzenia
sobie z problemami. Przedmiotem psychoterapii jest opór, przeniesienie. Psychoterapeuta
identyfikuje i uświadamia (konfrontuje) pacjenta, jakie stosuje mechanizmy obronne. Odbywa się
to przede wszystkimi na podstawie relacji z pacjentem, a także tematów rozmów, zgłaszanych
problemów, sposobu w jaki są one przekazywane.
Do przedstawicieli kolejnego nurtu - humanistycznego - należą między innymi: Rogers, Maslow,
Perls. Humanistyczne koncepcje osobowości wyrażają przekonanie o potencjalnych pozytywnych
możliwościach człowieka, które powinien realizować - rozpoznawać i urzeczywistniać. Niezwykle
istotne znaczenie odgrywa otoczenie, które może hamować naturalny proces samorealizacji,
przekazywać zniekształcony sposoby istnienia. Humaniści zwracają uwagę na pojęcie akceptacji.
Jest ono kluczowe na drodze do samorealizacji jednostki. Rozwojowi człowieka, jego osobowości
towarzyszy uniwersalna dla wszystkich potrzeba akceptacji. Kiedy człowiek otrzymuje warunkową
akceptację jest akceptowany tylko wtedy, gdy spełnia kierowane doń oczekiwania - warunki.
Prowadzi to do rozwoju warunkowej samoakceptacji. Człowiek zaczyna wartościować własne
doświadczenia. W sytuacji, gdy nie odpowiadają one uwewnętrznionym warunkom następuje
zniekształcenie doświadczeń. Dzięki uruchamianym przez człowieka mechanizmom selektywnej
percepcji lub wypierania doświadczenia stają się zgodne z warunkami wartości. Rozwijająca się w
tym kierunku osobowość staje się podatna na lęk i stosować musi mechanizmy obronne.
Funkcjonujące w ten sposób osoby realizują role: "pana", "poddanego" lub niedorosłego dziecka.
Pierwszy kieruje wobec otoczenia wymagania, nakazy, powinności, drugi stara się wyżej
wymienione realizować, dla trzeciego natomiast charakterystyczne jest udowadnianie swojej racji.
Samoakceptacja i samorealizacja wymagają od człowieka pozostawania w kontakcie z własnym
doświadczeniem. Określane jest ono jako figura - Gestalt. Oznacza ono skoncentrowanie się na
świadomym doświadczaniu zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych tu i teraz, czyli w chwili
obecnej. Jest to najważniejsze założenie humanistycznych koncepcji osobowości. Relacje
osobowości ze światem nawiązywane są przez system sensoryczno - motoryczny. Odpowiada on za
odczuwanie, świadomość własnego ciała i własnych potrzeb. Umożliwia ich realizację, czyli
działanie. W przekształcaniu odczuć w działanie pośredniczą emocje. Zablokowanie odczuwania
lub / i wyrażania emocji hamuje działanie. Nie uwolniona energia staje się z
ródłem chronicznego
napięcia. Jednostka kieruje działanie przeciwko sobie - co określane jest jako implozja. Poprzedza
ją impas.
Człowiek o zaburzonej osobowości akceptuje siebie warunkowo. Blokuje swoje odczuwanie lub / i
wyrażanie emocji. Nie dąży do samorealizacji, kieruje energię przeciwko sobie. Przedmiotem
psychoterapii jest skupienie uwagi na doświadczaniu - aktualnym odczuwaniu, wyrażaniu.
Narzędziem terapeuty jest bezwarunkowa akceptacja pacjenta.
Następnym omawianym nurtem jest behariowalny. Skinner, Pawłow i inni behawioryści
koncentrują uwagę na zachowaniu. W przeciwieństwie do myśli i uczuć, behavior jest sprawdzalny,
ma jawną postać. Osobowość funkcjonuje w oparciu o skojarzenia z przeszłością. Zachowanie
wynika z doświadczanych kar i nagród ze strony otoczenia. Jest reakcją wyuczoną. Jednostka uczy
się określonych zachowań (reakcji) poprzez: warunkowanie klasyczne, warunkowanie
instrumentalne (sprawcze) i modelowanie. Warunkowanie klasyczne to proces, w którym do
czynienia mamy z bodz
cem warunkowym, bodz
cem bezwarunkowym i reakcją bezwarunkową.
Początkowo neutralny bodziec - warunkowy, poprzez ciągłe występowanie w parze z bodz
cem
bezwarunkowym - wywołującym reakcję, osiąga zdolność wywoływania reakcji, która
występowała na początku tylko wobec bodz
ca bezwarunkowego. Przykład: ktoś reaguje strachem
słysząc huk, zaś zapalające się światło nie wywołuje u tej osoby reakcji. Powtarza się sytuacja, w
której hukowi jednocześnie towarzyszy zapalające się światło. Osoba reaguje strachem. Po pewnym
czasie osoba reaguje strachem tylko wówczas, gdy widzi zapalające się światło.
Warunkowanie instrumentalne to proces, w którym do czynienia mamy z bodz
cem różnicującym,
reakcją instrumentalną i bodz
cem wzmacniającym. Bodz
cem różnicującym, inaczej
dyskryminacyjnym jest sygnał - zapowiedz
określonego zachowania. Reakcją instrumentalną jest
konkretne zachowanie człowieka następujące pod wpływem bodz
ca różnicującego. Bodziec
wzmacniający (pozytywny lub negatywny) to zdarzenie - doświadczenie następujące w wyniku
reakcji instrumentalnej. Zmniejsza lub zwiększa ono prawdopodobieństwo powtórzenia, jej
powtórnego wystąpienia. Przykład: ktoś czuje zapach ryby. Zapach jest bodz
cem różnicującym,
który prowadzi do reakcji instrumentalnej - konsumpcji. Doświadczenie smacznego posiłku jest
bodz
cem wzmacniającym - pozytywnym. Dana osoba prawdopodobnie w przyszłości będzie
chciała zjeść rybę.
Modelowanie to proces, w którym do czynienia mamy z obserwowaniem i naśladowaniem
zachowania innych osób. Przykład: ktoś, kto boi się psów, obserwuje zwierzę i widzi, że nie jest
ono agresywne, przestaje w związku z tym doświadczać strach.
Niewłaściwe funkcjonowanie człowieka może być efektem uwarunkowania klasycznego,
instrumentalnego i modelowania. Wymienione metody uczenia się mogą być jednocześnie
świadomie wykorzystywane w celu wywołania zachowania, funkcjonowania pożądanego. Rola
terapeuty sprowadza się do uważnej obserwacji zachowania jednostki, weryfikacji bodz
ców, które
zachowanie wywołują i wprowadzenia bodz
ców nowych. Wśród stosowanych przez behawiorystów
narzędzi wyodrębnia się: zanurzanie, systematyczną desensytyzację, wybiórcze wzmacnianie
pozytywne, wybiórcze karanie, wygaszanie, uczenie się unikania.
Nurt poznawczy wyjaśnia, że funkcjonowanie człowieka wynika z przekonań, które ma o sobie
samym i o świecie. Beck, Ellis i inni przedstawiciele twierdzą, iż rzeczywistość sama w sobie jest
tak naprawdę neutralna, to człowiek nadaje jej znaczenie - opiniuje, wartościuje. Wpływa to na jego
uczucia, emocje i ostatecznie na jego funkcjonowanie. Perspektywę poznawczą odzwierciedla myśl
Marka Aureliusza: "Jeżeli cierpisz z powodu jakiejś rzeczy, to nie ta rzecz ci przeszkadza, lecz twój
sąd o niej" (za: Drat-Ruszczak, 2001/2002). Determinujące znaczenie w zachowaniu człowieka
odgrywają konstrukty poznawcze. Polegają one na porządkowaniu rzeczywistości w oparciu o
wartościujące klasyfikacje, na przykład: silny - słaby, mądry - głupi. W ten sposób człowiek
charakteryzuje przedmiot poznania, konstruuje własne doświadczenie, czyli nadaje mu sens.
Poznawcze koncepcje osobowości, w przeciwieństwie do behawioryzmu, koncentrują się nie tylko
na nieprzystosowanym zachowaniu, lecz również na wyobrażeniach. W przeciwieństwie do
psychoanalizy zajmują się przeżyciami świadomymi. Nie odwołują się do mechanizmów
obronnych.
Zaburzone funkcjonowanie człowieka wynika z negatywnych przekonań, oczekiwań i ocen.
Terapeuta stara się zmodyfikować nie tylko obserwowalne zachowanie pacjenta, lecz przede
wszystkim świat jego konstruktów poznawczych, nierzadko ukrytych. Modyfikacja zachowania jest
środkiem, a nie celem terapii. Terapia opiera się na identyfikacji negatywnych przekonań i
zastąpieniu ich pozytywnymi. Przykład: obserwowalne zachowanie to lęk przed egzaminem, ukryte
przekonanie: "jestem beznadziejny", zastąpienie: "jestem w porządku nawet wtedy, gdy nie zdaję
egzaminu".
Istotną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu osobowości według podejścia systemowego odgrywa
rodzina. Między innymi Satir zwraca uwagę, na rodzinę funkcjonującą jako system. Jego
właściwości są czymś więcej, niż tylko sumą poszczególnych części - członków rodziny. W ramach
tego systemu jego członkowie wzajemnie na siebie wpływają. Każdy system na swoje granice,
które oddzielają go od otoczenia. Charakter granic wpływa na funkcjonowanie rodziny jako
systemu, a także na rozwój i funkcjonowanie osobowości jako odrębnej jednostki. W systemie,
gdzie dystans pomiędzy poszczególnymi członkami jest bardzo mały osobowość narażona jest na
uwikłanie, nadmierne związanie. Natomiast w rodzinie, w które dominuje dystans jednostka
doświadcza wyobcowania i alienacji.
Zaburzone zachowanie (symptom) danej osoby w rodzinie stabilizuje system. Jest przejawem
procesów samoregulacji, dążeniem do odzyskania zachwianej równowagi w systemie. Może być
wyjaśnione i zrozumiane tylko w kontekście systemu. Symptom sygnalizuje otoczeniu, że w
systemie istnieje jakiś problem. Terapeuta zastanawia się nad funkcją symptomu w kontekście
systemu. Szuka odpowiedzi na pytania: na co objaw pozwala innym członkom rodziny? Co
musieliby zrobić, gdyby go nie było? Komu i co komunikuje osoba poprzez objaw? Dla rozwoju i
funkcjonowania osobowości bardzo duże znaczenie odgrywa komunikacja w rodzinie. Dysfunkcja
jest wtedy, gdy nadawca:
" nadgeneralizuje: "wszyscy, nikt, wszędzie (...)",
" czyta w myślach: "To ci się tylko wydaje(...)",
" jest przekonany, że inni podzielają jego odczucia, myśli, spostrzeżenia: "Jak możesz lubić
oliwki?!(...)",
" twierdzi, że to, co spostrzega lub ocenia nie zmieni się: "Ona już taka jest (...)",
" sądzi, że istnieją tylko dwie możliwości: "Jesteś ze mną, albo przeciw mnie (...)",
" uważa, że cechy ludzi lub przedmiotów należą do niego.
Przedstawiciele nurtu systemowego zwracają uwagę na interpersonalne implikacje komunikacji.
Biorą pod uwagę zwłaszcza pragmatyczny jej aspekt. Przywiązują szczególną rolę kontekstowi i
poziomowi niewerbalnemu wypowiedzi.
Podsumowując: rozwój i funkcjonowanie osobowości trudno opisać za pomocą jednej koncepcji.
Człowiek jest nieświadomy, doświadcza lęków i próbuje radzić sobie z nimi. Potrzebuje akceptacji,
dąży do samorealizacji. Jego zachowanie jest reakcją wyuczoną. Wynika również z przekonań, a
także z faktu, że współtworzy i należy do systemu, jakim jest rodzina.
W kontekście omówionych koncepcji osobowości pragnę powrócić do pojęcia temperamentu.
Współczesne badania wykazują jego funkcjonalne znaczenie. Określona konstelacja cech może
wpływać na prawdopodobieństwo powstania zaburzeń. Temperament, moderując intensywność
stresorów i stanu stresu w niesprzyjających (ekstremalnych) warunkach, stanowi czynnik ryzyka
powstania zaburzeń i patologii (Strelau, 2000, s. 718). Jednak fakt, że różnice indywidualne zależą
w określonym stopniu od czynnika genetycznego, nie przesądza o stałości zachowań. Strelau (2000,
s. 680) zwraca uwagę, iż zachowanie człowieka zależy od specyficznej sytuacji, charakterystycznej
dla jednostki osobowości, a także od interakcji pomiędzy nimi.