Ojczyzny romantyków
męczeńska i sentymentalna oraz odpowiadające im typy
bohaterów: Konrad i Tadeusz Soplica. Jak je spoić w wspólny obraz?

Bunt, uczucie przeciw władzy, umiłowanie wolności w Europie było pięknym, lecz
dość krótkim prądem. W Polsce trafił na idealny grunt. Romantyzm daje ideologię
wspaniale przystającą do potrzeb ludzkich, wytwarza postawy właśnie tu i przede
wszystkim tu potrzebne. Oczywiście, przyczynia się do tego historyczna sytuacja
zaborów, z którą Polacy nie mogli się pogodzić. Jak nigdy postawa spisku i
buntu, bohater walczący o ojczyznę odpowiadał polskim duszom. Jak nigdy
potrzebna byÅ‚a wiara w cuda, w hasÅ‚o “mierz siÅ‚y na zamiary", pogarda dla
realizmu, bo bez nich nie można by mieć nadziei na pokonanie trzech mocarstw.
Tym sposobem romantyzm zrósł się nierozerwalnie z polską kulturą. Na takim
podÅ‚ożu “wyrosÅ‚y" ojczyzny romantyków: mÄ™czeÅ„ska i sentymentalna.
Męczennikiem i prometejskim buntownikiem narodu można uznać Konrada z III cz.
“Dziadów" - więźnia, poetÄ™, który uÅ›wiadomiÅ‚ sobie, że prawdziwa wolność to
swoboda ducha. Bohater przeobraził się z romantycznego kochanka - Gustawa - w
Konrada, wojownika o wolność. Możliwość i moc tej przemiany uprawomocniają
słowa ducha:
“Ludzie! Każdy z was mógÅ‚by, samotny, wiÄ™ziony,
Myślą i wiarą zwalać i podźwigać tony"
Współwięźniom Konrada przejawia się on jako człowiek szalony, lecz równocześnie
wielki indywidualista i przywódca. Owładnięty myślą poświęcenia się dla narodu
oraz uszczęśliwienia ludzkości pragnie zmierzyć się z Bogiem. Wyzywając Stwórcę
do walki “na serca", bohater posuwa siÄ™ do groźby bluźnierstwa: “KrzyknÄ™, żeÅ›
Ty nie ojcem Å›wiata, ale...", ostatnie sÅ‚owo: “carem" odpowiada jednak diabeÅ‚,
uwalniając tym samym Konrada od najcięższego grzechu.
Męczeński obraz ukazuje opowiadanie Sobolewskiego. Zawiera ono opis
aresztowania niewinnych ludzi, torturowanie oskarżonych, skazywanie i wywóz na
Sybir dzieci, podkreśla okrucieństwo zaborcy i eksponuje ogrom niezasłużonych
cierpień narodu polskiego. Męczeństwu Polski poeta nadaje sens w perspektywie
historycznej w bajce Goreckiego, odwołującej się do popularnej w czasach
porozbiorowych symboliki ziarna, które aby dać plon, musi najpierw zostać
zakopane w ziemi
czyli umrzeć. Morał bajki skierowany do zaborcy brzmi:
“Kto z was wiarÄ™ i wolność znajdzie i zabierze,
Myśli Boga oszukać
oszuka sam siebie."
Ideę zemsty na wrogu w swoich piosenkach głoszą Jankowski, Feliks oraz Konrad w
wampirycznej, nawołującej do zniszczenia nawet za cenę własnej zagłady, pieśni.
W jej refrenie:
“Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choćby mimo Boga!"
zostały wyrażone bezkompromisowość i desperacja walczących o wolność. Składając
hołd bojownikom o niepodległość, Mickiewicz ma świadomość, że społeczeństwo
polskie nie jest jednolite. Obok prawdziwych patriotów i niewinnie cierpiących
ofiar, odnaleźć w nim można zdrajców ojczyzny.
Improwizacja dla Konrada jest momentem próby, tylko w starciu z Bogiem może on
zbadać wartość swej mocy: “DziÅ› poznam czym najwyższy, czylim tylko dumny."
Buntując się przeciwko prawom Boga, bohater kieruje się miłością do ludzi,
pragnie ich uszczęśliwić, a narodowi polskiemu przywrócić wolność, nawet za
cenę własnego życia:
“Ja kocham caÅ‚y naród! (...)
Nazywam siÄ™ Milijon bo za milijony
Kocham i cierpiÄ™ katusze."
Konrad poniósł klęskę, gdyż tylko we własnym mniemaniu miał wielką moc. Tak
naprawdę był zwykłym człowiekiem. Pragnienie wolności i boskiej zdolności
kreacji okazuje się niemożliwe do zrealizowania. Bohater nie jest w stanie
przekroczyć ograniczeń wynikających z jego ludzkiej natury. Konrad tylko
pozornie wzniósł się na wyżyny ducha. Mimo wszystko walczył za ojczyznę.
Natomiast Tadeusz Soplica jest bohaterem o naturze bardziej sentymentalnej niż
męczeńskiej. Jest człowiekiem młodym i niedojrzałym, mało skomplikowanym
wewnętrznie. Wychowywany w miłości do ojczyzny jest patriotą i demokratą (po
zaręczynach z Zosią postanawia uwłaszczyć chłopów). W Soplicowie przeżył swe
pierwsze fascynacje i miłosne zachwyty. Tadeusz wydaje się być bohaterem, który
bardziej nadaje siÄ™ do “duchowej" walki o naród, który bÄ™dzie dobrym mężem i
ojcem dzieci, które na pewno wychowa w duchu patriotyzmu i miłości do ojczyzny.
Tadeusz może nie był tak odważny czy dzielny jak Konrad, ale umiałby odrzucić
osobiste urazy, gdy trzeba zjednoczyć siÄ™ dla dobra ojczyzny. W “Panu Tadeuszu"
Mickiewicz pragnął stworzyć pozbawionym wolności Polakom doskonałą ojczyznę
duchową (sentymentalną) poprzez ukazanie panujących tam zwyczajów, obyczajów,
tradycji i patriotyzmu. Poeta przedstawiÅ‚ to zarówno w sÅ‚owach “Inwokacji":
“Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteÅ› jak zdrowie" jak i w epilogu:
“DziÅ› dla nas w Å›wiecie nieproszonych goÅ›ci,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie..."
Rozgoryczony kłótniami toczącymi się w łonie polskiej emigracji w Paryżu,
poeta, odczuwając silną tęsknotę za ojczyzną, próbował zrekonstruować
odchodzący, idealny świat dzieciństwa, będący jedyną duchową ostoją w latach
wygnania.
Myślę, że dwóch romantycznych ojczyzn: sentymentalnej i męczeńskiej nie można
spoić w jeden wspólny obraz. Ich przedstawiciele prezentują dwa zgoła odmienne
charaktery. Jeden jest odważny, pewny siebie, stanowczy i radykalny, a drugi
bardziej ostrożny, już nie tak odważny i pewny siebie, ale za to czule i
szczerze kochający swą wybrankę. Sądzę, że męczeństwa i sentymentalizmu (tak
odmiennych, a jednak trochÄ™ podobnych) nie można “spoić w jedno ciaÅ‚o".
Bohater romantyzmu raz jeszcze porzucił dom, ukochaną, poszedł do boju i
zginął. Jego narzeczona, siostra, żona znów przywdziały czarną suknię żałoby.
Ale następcy romantyków postanowili szukać dróg wyjścia w innej, bardziej
realnej sferze. Cóż
romantyk nie okazał się człowiekiem sukcesu. Z pewnością
pociÄ…gajÄ…cy
ze swoim żarem poezji, namiętnością czynu, tajemniczością,
odwagą. Niemniej, czy któryś z nich naprawdę coś osiągnął?