Naukowcy
poszukujÄ… odpowiedzi
na bolesne pytanie,
które zadajemy sobie,
gdy ktoĘ targnie si´
na w"asne Życie
DLACZEGO?
NEUROBIOLOGIA
SAMOBÓJSTWA
Carol Ezzell
MARZEC 2003 ÂWIAT NAUKI 71
W 1994 roku, dwa dni po powrocie z udanych rodzinnych
wakacji, moja 57-letnia matka przy"oÅ»y"a luf´ pistoletu
do lewej piersi i wypali"a. Przestrzeli"a sobie serce na wylot.
Zdarzy"o si´ to oko"o pó"nocy w sobot- nierealne i mimo wzmoÅ»onych dzia"aÅ‚

nią lipcową noc. Póęniej ze zdumieniem interwencyjnych wiele osób ze sk"onno-
dowiedzia"am si´, Å»e do najwi´kszej licz- Ęciami samobójczymi wciÄ…Å» skutecznie
by samobójstw na pó"kuli pó"nocnej do- targa si´ na Å»ycie.
chodzi w"aĘnie w tym miesiÄ…cu. Mój oj- Pytanie, co sk"oni"o mojÄ… matk´ do
czym by" w domu, ale nie s"ysza" strza"u, tak desperackiego czynu w t´ parnÄ… noc
gdyÅ» w"aĘnie bra" prysznic w "azience prawie dziewi´ç lat temu, jest drugÄ… naj-
na drugim koł
cu domu. Gdy wróci" trudniejszÄ… kwestiÄ…, z którÄ… musz´ Å»yç.
do sypialni, matka leÅ»a"a zwini´ta na dy- Rzadko zdarza si´ dzieÅ‚
, w którym nie
wanie w pidÅ»amie, prawie bez Å»ycia. Pró- próbuj´ znaleÄ™ç na nie odpowiedzi i nie
bowa"a coĘ mu powiedzieç, nim umar- mam poczucia winy, Å»e mog"am i po-
W USA
"a, ale nie móg" zrozumieç jej s"ów. winnam coĘ zrobiç, by jÄ… powstrzymaç.
SAMOBÓJSTWO ZAJMUJE Przyjecha"o pogotowie, ratując juŻ nie Jednak najbardziej gorzka jest Ęwia-
matk´, a ojczyma: z powodu szoku by" domoĘç, Å»e nigdy nie rozwik"am tej
11 MIEJSCE NA LIÂCIE POWODÓW
bliski Ęmierci wskutek hiperwentylacji zagadki.
ÂMIERCI, BóDŃC PRZYCZYNŃ 1.2%
i tak juÅ» os"abionych rozedmÄ… p"uc.
WSZYSTKICH ZGONÓW.
W tym czasie spa"am w swoim miesz- Âlady biologiczne
kaniu oddalonym o 300 km. O drugiej w W PRZYSZ¸OÂCI zapewne niektóre elemen-
nocy obudzi" mnie telefon z portierni. ty tej tragedii stanÄ… si´ jaĘniejsze dzi´ki
MNIEJ WIóCEJ CO 18 MINUT
Na dole czeka"a szwagierka. Pierwsze prowadzonym obecnie intensywnym ba-
KTOÂ GINIE WSKUTEK
s"owa, które wypowiedzia"am, gdy otwo- daniom. NajbliŻsza wyjaĘnienia wyda-
SAMOBÓJSTWA, A CO MINUTó
rzy"am jej drzwi, brzmia"y:  To matka, je si´ kwestia, czy sk"onnoĘç do samo-
PRÓBUJE JE POPE¸NIå. prawda? bójstwa si´ dziedziczy, czy teÅ» jest ona
Nasza rodzina jest jednÄ… z wielu po- rezultatem nagromadzenia si´ z"ych do-
grąŻonych w bólu po samobójczej Ęmier- Ęwiadczeł
.
SAMOBÓJSTWO POPE¸NIA CZTERY ci kogoĘ bliskiego: rocznie 30 tys. ludzi ChociaÅ» w pewnych kr´gach psychia-
w USA targa si´ na Å»ycie. To mniej wi´- trycznych spór na temat  natura czy wy-
RAZY WIóCEJ MóÚCZYZN NIÚ KOBIET,
cej po"owa liczby umierajÄ…cych na AIDS. chowanie jest ciÄ…gle Å»ywy, poglÄ…d wi´k-
ALE KOBIETY PODEJMUJŃ TEGO TYPU
Dlaczego to robiÄ…? szoĘci badaczy zajmujÄ…cych si´ proble-
PRÓBY DWUKROTNIE CZóÂCIEJ
Podobnie jak 60 90% samobójców mem samobójstw plasuje si´ gdzieĘ po-
OD MóÚCZYZN.
moja matka cierpia"a na psychoz´ ma- Ęrodku.  Musi si´ zdarzyç wiele nie-
niakalno-depresyjną, zwaną teŻ chorobą powodzeł
naraz  t"umaczy Victoria
afektywną dwubiegunową. Nastrój cho- Arango z New York State Psychiatric
ÂREDNIO 80 AMERYKANÓW
rych, jeĘli nie biorą odpowiednich le- Institute, związanego z Columbia-Pres-
TARGA SIó NA ÚYCIE KAÚDEGO DNIA.
ków lub nie reagujÄ… na nie dobrze, oscy- byterian Medical Center.  Nie twierdz´,
luje mi´dzy dolinami beznadziei a Å»e samobójstwo ma wy"Ä…cznie pod"oÅ»e
szczytami pobudzenia. Wi´kszoĘç samo- biologiczne, ale w pewnym stopniu de-
OD ROKU 1950 POTROI¸A SIó
bójców cierpia"a na depresj´ lub choro- cyduje ono o rozwoju sk"onnoĘci sa-
LICZBA SAMOBÓJSTW POPE¸NIANYCH
b´ maniakalno-depresyjnÄ…, ale sk"onno- mobójczych. DoĘwiadczenia Å»yciowe,
Ęci samobójcze u chorych depresyjnych silny stres i czynniki psychologiczne 
PRZEZ BIA¸YCH MóÚCZYZN
mają róŻny stopieł
nasilenia. wszystko to odgrywa rol´  przekonuje.
W WIEKU 15 24 LAT.
Naukowcy zaczynajÄ… odkrywaç beha- Korzenie tajemnicy samobójstwa si´ga-
wioralne sygna"y ostrzegawcze i badają ją jednak uk"adu nerwowego, w którym
wszelkie wskazówki pomocne w okre- szlaki komunikacyjne plÄ…czÄ… si´ czasa-
SAMOBÓJSTWO JEST TRZECIŃ
Ęleniu anatomicznych i chemicznych mi w nieznoĘnie bolesne w´z"y.
CO DO CZóSTOÂCI PRZYCZYNŃ
róŻnic mi´dzy mózgami samobójców i Arango i jej wspó"pracownik z Colum-
ÂMIERCI NASTOLATKÓW.
osób zmar"ych z innych przyczyn. Gdy- bia-Presbyterian Medical Center, J. John
by takie zmiany da"o si´ wykryç techni- Mann, kierujÄ… pracami zmierzajÄ…cymi
kami obrazowania lub za pomocÄ… te- do rozdzielenia tych w´z"ów i poznania
KOBIETY POPE¸NIAJŃ
stów krwi, lekarze mogliby identyfi- neuropatologii samobójstwa. Zgroma-
NAJCZóÂCIEJ SAMOBÓJSTWO
kowaç ludzi naraÅ»onych na najwi´ksze dzone przez nich wycinki tkanki móz-
W WIEKU 45 54 LATA
ryzyko samobójstwa i próbowaç zapo- gowej ofiar samobójstwa to zbiór naj-
I PO 85 ROKU ÚYCIA. biec tragedii. Niestety, na razie jest to bogatszy w Stanach Zjednoczonych.
FIZYCZNE POD¸OÚE SAMOBÓJSTWA
ZMIANY W KORZE U SAMOBÓJCÓW zmiany anatomiczne i chemiczne dotyczą dwóch rejonów mózgu:
ORBITOFRONTALNEJ kory orbitofrontalnej po"oŻonej tuŻ nad oczyma i grzbietowego jądra szwu,
zlokalizowanego w pniu mózgu. Dowodzą one zmniejszonej moŻliwoĘci produkcji
Skrawki mózgu ofiary samobójstwa
i wykorzystania serotoniny, kluczowego neuroprzekaęnika, którego niedostatek
zawierają mniej neuronów
obserwuje si´ w mózgach osób impulsywnych i cierpiÄ…cych na depresj´.
w korze orbitofrontalnej (okrÄ…g).
Neurony w grzbietowym jÄ…drze szwu wytwarzajÄ… serotonin´; wysy"ajÄ… d"ugie w"ókna
(niebieska strza"ka) transportujÄ…ce serotonin´ do kory orbitofrontalnej.
U ofiar samobójstwa projekcja serotoninergiczna jest mniejsza niŻ normalnie.
PÓ¸KULA MÓZGOWA
P"aszczyzna
przekroju
Bia"ka transportowe wychwytujÄ…
serotonin´, kierujÄ…c jÄ… z powrotem
do neuronu presynaptycznego.
W zaznaczonym fragmencie
kory (Żó"ty) liczba tych bia"ek
jest mniejsza.
Kora
orbitofrontalna
P"aszczyzna
przekroju
Grzbietowe
jÄ…dro szwu
Neurony analizowanego obszaru
kory zawierajÄ… równieÅ» wi´cej
postsynaptycznych receptorów
serotoninergicznych (pomarał
czowy).
ZMIANY W GRZBIETOWYM JŃDRZE SZWU
Wszystkie te dane wskazujÄ…,
Neurony grzbietowego jÄ…dra szwu w pniu mózgu osób, które ponios"y Ęmierç
Å»e mózg stara si´ maksymalnie
wskutek samobójstwa, zawierajÄ… wi´cej enzymu syntetyzujÄ…cego serotonin´
wykorzystaç posiadanÄ… serotonin´.
(zaciemniony obszar) w porównaniu ze zmar"ymi z innych przyczyn. Âwiadczy to,
Å»e mózgi samobójców usi"ujÄ… wytwarzaç wi´cej serotoniny.
SAMOBÓJCA ZMAR¸Y Z INNYCH PRZYCZYN
MARZEC 2003 ÂWIAT NAUKI 73
VICTORIA ARANGO I IN.
New York State Psychiatric Institute
(
skrawki mózgu
); Przedruk za zgodÄ… BIOLOGICAL PSYCHIATRY, TOM 46, NR 4; 1999 (
mikrofotografie neuronu
); CLEO VILLET (
przekrój mózgu
)
W 25 zamraÅ»arkach znajduje si´ 200 jÄ…cych sygna") "Ä…czÄ… si´ z neuroprzekaÄ™-
ALKOHOLIZM ODGRYWA ROLó
mózgów, które bada si´ pod kÄ…tem nikiem i dochodzi do zmian bioche-
W OKO¸O 30% WSZYSTKICH
zmian neuroanatomicznych, chemicz- micznych, które mogÄ… zmieniç zdolnoĘç
POPE¸NIONYCH SAMOBÓJSTW.
nych albo genetycznych, charakte- komórki do odpowiadania na inne bodę-
rystycznych dla samobójców. W bada- ce lub w"ączania bądę wy"ączania ge-
niach kaŻdego mózgu konieczna jest nów. Po krótkiej chwili komórki pre-
83% ZGONÓW WSKUTEK
 psychologiczna autopsja , zestaw wy- synaptyczne wch"aniajÄ… z powrotem
RAN POSTRZA¸OWYCH
wiadów z rodzinÄ… i bliskimi, zebranych serotonin´, uÅ»ywajÄ…c gÄ…bek molekular-
ODNIESIONYCH W DOMU
w celu poznania stanu umys"u i zacho- nych zwanych bia"kami transportowy-
JEST REZULTATEM SAMOBÓJSTWA.
wania zmar"ego przed tym ostatecznym mi wychwytu zwrotnego.
czynem.  Staramy si´ uzyskaç pe"ny ob- Serotonina dzia"a uspokajajÄ…co na
raz  mówi Mann  by ustaliç przyczyny umys". Prozak i inne leki przeciwdepre-
CORAZ CZóSTSZŃ METODŃ
jego decyzji. Mózg samobójcy porów- syjne wiąŻą si´ z bia"kami transporto-
SAMOBÓJSTWA JEST
nujemy z mózgiem osoby tej samej p"ci, wymi, co zapobiega zbyt szybkiemu wy-
STRZA¸ Z BRONI PALNEJ.
o zbliŻonym stopniu depresji, która chwytowi zwrotnemu wydzielonej sero-
zmar"a w podobnym wieku z innych toniny do neuronów presynaptycznych,
przyczyn. zwi´kszajÄ…c jej st´Å»enie w synapsie.
COROCZNIE POPE¸NIANYCH
Pó"torakilogramowy ludzki mózg za-
JEST DWA RAZY WIóCEJ
wiera komórki i cząsteczki chemiczne Na tropach cierpienia
SAMOBÓJSTW NIÚ ZABÓJSTW.
nierozerwalnie zwiÄ…zane z tym, co dana Z PROWADZONYCH przez ponad 20 lat ba-
osoba kiedyĘ myĘla"a i kim w istocie by- dał
wynika, Å»e istnieje zwiÄ…zek mi´dzy
"a. Badania Manna i Arango koncentru- niskim poziomem serotoniny w mózgu
BLISKO 57% ZGONÓW
jÄ… si´ m.in. na korze przedczo"owej. Jest a depresjÄ…, zachowaniami agresywny-
SPOWODOWANYCH UÚYCIEM BRONI
ona miejscem tzw. wykonawczych funk- mi i sk"onnoĘcią do dzia"ał
impulsyw-
PALNEJ TO SAMOBÓJSTWA; cji mózgu, z wewn´trznÄ… cenzurÄ… w"Ä…cz- nych. Jednak w odniesieniu do samo-
nie, dzi´ki której nie zdradzamy swoich bójstw dowody te nie sÄ… jednoznaczne.
OKO¸O 60% Z NICH POPE¸NIONO
myĘli w sytuacjach spo"ecznie niesto- Na przyk"ad pewne prace wskazywa"y
W¸AÂNIE W TEN SPOSÓB.
sownych i nie reagujemy na potencjalnie na niÅ»sze st´Å»enie serotoniny w mózgu
niebezpieczne bodęce. samobójców, inne nie, a w jeszcze in-
T"umienie impulsywnych zachował
nych zaobserwowano jej brak w jednej
jest w"aĘnie przedmiotem szczególnego tylko cz´Ä˜ci tego narzÄ…du. Ponadto w
zainteresowania Manna i Arango. Na- niektórych badaniach opisano wzrost
W POLSCE
ukowcy od kilkudziesi´ciu lat uwaÅ»ali liczby receptorów serotoniny albo za-
impulsywnoĘç za predyktor (cech´ po- burzenia w przebiegu reakcji chemicz-
ROCZNIE PODEJMOWANYCH JEST
zwalajÄ…cÄ… przewidzieç prawdopodobieÅ‚
- nych, uczestniczÄ…cych w przenoszeniu
stwo) samobójstwa. Choç niektórzy pla- sygna"u z tych receptorów do wn´trza
OKO¸O 5 TYS. PRÓB
nujÄ… swojÄ… Ęmierç bardzo dok"adnie  neuronu. Pomimo tych rozbieÅ»noĘci
SAMOBÓJCZYCH, Z CZEGO
zostawiają listy, testamenty, a nawet in- duŻa liczba dowodów Ęwiadczy, Że zmia-
90% KOÄ„CZY SIó ÂMIERCIŃ.
strukcje dotyczące ceremonii pogrze- ny w mózgu samobójców obejmują
bowej  dla wielu (tak jak i dla mojej uk"ad serotoninergiczny. Potwierdzi"y
matki) krok ten by" zapewne aktem spon- to ostatnio badania Arango i Manna.
SAMOBÓJSTWO POPE¸NIA
tanicznym: fatalnÄ… w skutkach decyzjÄ…, Na drugim pi´trze w laboratorium na
8 RAZY WIóCEJ MóÚCZYZN
podj´tÄ… w wyjÄ…tkowo z"ym dniu. Tak wi´c górnym Manhattanie pracownik tech-
NIÚ KOBIET; CZóÂCIEJ SŃ
Arango i Mann poszukujÄ… w mózgach niczny pochyla si´ nad otwartÄ… zamra-
TO MIESZKAÄ„CY MIAST.
samobójców Ęladów biologicznego pod- Å»arkÄ…, by mikrotomem pociÄ…ç leciutkie
"oŻa impulsywnoĘci. Jeden z nich wska- jak piórko skrawki zamroŻonego mózgu,
zuje na róŻnice w dost´pnoĘci serotoni- na którego pobranie zezwoli"a zasmu-
ÂREDNIO 14 POLAKÓW
ny  w poprzednich badaniach wykazano cona rodzina w nadziei, Że pomoŻe to
TARGA SIó NA ÚYCIE KAÚDEGO
niedostatek tego zwiÄ…zku. nauce rozwik"aç tajemnic´ samobójstwa.
DNIA, WÂRÓD KTÓRYCH
Serotonina jest neuroprzekaÄ™nikiem, UÅ»ywajÄ…c zmroÅ»onego p´dzelka, delikat-
10% TO NASTOLATKI. jednÄ… z czÄ…steczek, która przeskakuje nie przesuwa kraw´dÄ™ tkanki na szkie"-
synapsy, mikroskopijne szczeliny mi´- ko wielkoĘci po"owy karty kredytowej.
dzy neuronami, Å»eby przekazaç sygna" z Pod wp"ywem ciep"a p"ynÄ…cego z odzia-
NAJWIóCEJ PRÓB SAMOBÓJCZYCH
jednej komórki nerwowej do drugiej. nych w r´kawiczki rÄ…k p"atek tkanki
PODEJMOWANYCH JEST WIOSNŃ.
Maleł
kie banieczki b"onowe w neuro- przylepia si´ do szkie"ka. Przypomina to
nach przesy"ajÄ…cych sygna" (presynap- dzia"anie promieni s"onecznych, rozpusz-
tycznych), nazywane p´cherzykami sy- czajÄ…cych lód na zamarzni´tej szybie.
SAMOBÓJSTWO NAJCZóÂCIEJ
naptycznymi, uwalniajÄ… serotonin´ do Naukowcy zajmujÄ…cy si´ kolekcjÄ…
POPE¸NIAJŃ OSOBY
szczeliny synaptycznej. Receptory neu- preparatów z Columbia-Presbyterian
W WIEKU 31 50 LAT. ronów postsynaptycznych (odbiera- Medical Center dzielą mózgi na prawą
MAGIA LITU
Lit zdaje si´ zapobiegaç samobójstwu.
Dlaczego zatem tak niewiele osób
o sk"onnoĘciach samobójczych go zaŻywa?
Lit (...) jest najlÅ»ejszym cia"em sta"ym, wi´c
trudno si´ dziwiç, Å»e ma pewne niewielkie
w"aĘciwoĘci magiczne  G.P. Hartigan, psychiatra
 Tylko wariaci biorÄ… lit!  krzycza"a moja matka podczas
jednej z naszych wielu k"ótni z powodu nieprzyjmowania tego
leku  najskuteczniejszego w chorobie maniakalno-depresyjnej.
OskarŻa"a mnie i mojego ojczyma o faszerowanie jej lekami
po to,  Å»eby po prostu si´ zamkn´"a . Szczerze mówiÄ…c,
LIT jest najlŻejszym
cz´Ä˜ciowo mia"a racj´: to bardzo m´czÄ…ce obcowaç
cia"em sta"ym,
z cz"owiekiem b´dÄ…cym w szponach manii,
lŻejszym od wody.
objawiajÄ…cej si´ niekontrolowanym s"owotokiem.
ZaŻywany w postaci
kapsu"ek w´glanu litu
Wielu ludzi uwaŻa przyjmowanie litu  sprzedawanego
lub cytrynianu litu
w postaci kapsu"ek w´glanu litu lub cytrynianu litu 
(obok) stabilizuje
za uciÄ…Å»liwe. MoÅ»e powodowaç drÅ»enie rÄ…k, sta"e pragnienie,
nastrój.
cz´ste oddawanie moczu, wzrost masy cia"a, letarg,
zmniejszenie koordynacji mi´Ä˜niowej, zaburzenia myĘlenia
i upoĘledzenie pami´ci krótkotrwa"ej. Ludzie go stosujÄ…cy
muszÄ… równieÅ» regularnie kontrolowaç jego st´Å»enie we krwi,
by utrzymaç je w granicach dawki terapeutycznej: lek jest
zwykle nieskuteczny poniŻej 0.6 mmol/l osocza i moŻe
powodowaç zagraÅ»ajÄ…ce Å»yciu toksyczne reakcje,
jeĘli jego poziom przekroczy 2 mmol/l.
Litu uÅ»ywa si´ rutynowo nawet przy wyjÄ…tkowo silnych
wahaniach nastroju pacjentów maniakalno-depresyjnych.
Coraz cz´Ä˜ciej zaleca si´ go takÅ»e pacjentom z depresjÄ….
Wzrasta liczba dowodów, Å»e Ęrodek ten moÅ»e powstrzymaç stabilizujÄ…ce nastrój, takie jak lit, nie przestrzega"a ustalonego
ludzi od targni´cia si´ na Å»ycie. W 1998 roku pionier leczenia reÅ»imu ich stosowania. Jak zauwaÅ»yli badacze, autorzy
litem, Mogens Schou ze Szpitala Psychiatrycznego w Risskov tylko 1% publikacji poĘwi´conych stabilizatorom nastroju
w Danii, zebra" wyniki róŻnych badał
nad tym pierwiastkiem próbują dociec, dlaczego pacjenci nie biorą leku zgodnie
jako lekiem chroniącym przed próbami samobójczymi i zauwaŻy", ze wskazaniami lekarza.
Że chorzy przyjmujący go pope"niają samobójstwo 3 17 razy J. John Mann z New York State Psychiatric Institute mówi,
rzadziej niŻ ci pacjenci depresyjni, którzy go nie zaŻywają. Że g"ówny czynnik jest w gruncie rzeczy bardzo ludzki:
Ponadto Schou ustali", Å»e pierwiastek ten zmniejsza liczb´ osoby te nie chcÄ… myĘleç o sobie jak o chorych.  To ca"kiem
podejmowanych prób samobójczych 6 15-krotnie. naturalne, gdy musimy braç leki przez d"ugi czas  wyjaĘnia
Na czym polega uzdrawiający wp"yw litu?  Trudno Mann.  Gdy jesteĘmy w depresji, trudno nam sobie
powiedzieç  mówi Ghanshyam N. Pandey z University wyobraziç, Å»e kiedykolwiek b´dzie lepiej. CzujÄ…c si´ dobrze,
of Illinois.  Jest wiele potencjalnych sposobów oddzia"ywania. nie dopuszczamy myĘli o powrocie choroby.
UwaÅ»a si´, Å»e lit wp"ywa na maleÅ‚
kie otworki na powierzchni Dzia"ania niepoŻądane litu takŻe nie są bez znaczenia.
komórek nerwowych (neuronów), zwane kana"ami jonowymi. Kay Redfield Jamison, psychiatra z Johns Hopkins University
OtwierajÄ…c si´ i zamykajÄ…c, przepuszczajÄ… albo zatrzymujÄ… (bada stany maniakalno-depresyjne i przypadki samobójstw),
na"adowane czÄ…stki, które determinujÄ… potencja" elektryczny która sama cierpi na chorob´ dwubiegunowÄ…, odkry"a,
wewnÄ…trz komórek, co z kolei okreĘla ich aktywnoĘç Å»e najpowszechniejszÄ… przyczynÄ… zaprzestania brania leku
i zdolnoĘç komunikowania si´ z innymi neuronami. sÄ… dzia"ania niepoŻądane w sferze poznawczej, wzrost masy
Naukowcy zak"adajÄ…, Å»e lek stabilizuje pobudliwoĘç cia"a i zaburzenia koordynacji. W swoim poruszajÄ…cym
neuronów, wp"ywajÄ…c na kana"y jonowe bÄ…dÄ™ na przebieg pami´tniku Niespokojny umys" (Zysk i S-ka, PoznaÅ‚
2000)
reakcji biochemicznych wewnÄ…trz pobudzonej komórki. szczegó"owo opisuje w"asne problemy uporania si´
Lek dzia"a tylko wówczas, gdy jest przyjmowany we w"aĘciwy z faktem, Å»e dzia"ania niepoŻądane brania litu b´dÄ… jej
sposób. W Journal of Clinical Psychiatry z maja 2002 roku towarzyszyç do koÅ‚
ca Życia. Gdyby moja matka Ży"a
Jan Scott i Marie Pope z University of Glasgow donieĘli, i mog"a to przeczytaç, niewykluczone, Å»e zach´cona
Å»e po"owa spoĘród 98 pacjentów zaÅ»ywajÄ…cych Ęrodki przyk"adem Jamison rozpocz´"aby terapi´ litem.
MARZEC 2003 ÂWIAT NAUKI 75
THOMAS SIELNACHT (
pojemnik
); CUSTOM MEDICAL STOCK PHOTO (
pigu"ka
)
kularny mechanizm wy"apywania neu- stwo dowodów wskazujących na zabu-
NAJCZóÂCIEJ SAMOBÓJCY
roprzekaęnika przez receptory, a jed- rzenia w transmisji serotoninergicznej,
WYBIERAJŃ ÂMIERå PRZEZ
noczeĘnie zmniejszajÄ…c liczb´ bia"ek ale nie sÄ… one odosobnione, lecz wyst´-
POWIESZENIE. NA DRUGIM
transportowych wychwytu zwrotnego, pują wraz z innymi  wyjaĘnia.  Ca"y
MIEJSCU SŃ LEKARSTWA
które przenoszÄ… przekaÄ™nik nerwowy z uk"ad wydaje si´ zmieniony.
I INNE ÂRODKI.
powrotem do neuronu presynaptyczne- Hipoteza serotoninowa nie wyklucza
go.  SÄ…dzimy, Å»e osoby targajÄ…ce si´ na wp"ywów innych neuroprzekaÄ™ników.
Życie mają niedobór w uk"adzie seroto- Serotonina jest tylko jedną cząsteczką
ninergicznym  konkluduje Arango.  w wewn´trznej sieci zwanej osiÄ… pod-
MogÄ… byç tak chorzy, Å»e prozak im nie wzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowÄ…
pomaga. Blokowanie wychwytu zwrot- (HPA), za której poĘrednictwem pod-
nego serotoniny nie zawsze wystarcza, wzgórze i przysadka w mózgu komuni-
Å»eby zapobiec samobójstwu: tak jak w kujÄ… si´ z nadnerczami zlokalizowany-
przypadku mojej matki, która zmar"a mi na górnych biegunach nerek. HPA
mimo przyjmowania codziennie 40 mg jest odpowiedzialna za tzw. reakcj´ wal-
prozaku. ki lub ucieczki, objawiajÄ…cÄ… si´ przy-
Mann i jego wspó"pracownicy zajmu- Ępieszeniem akcji serca i poceniem d"o-
jÄ… si´ obecnie opracowaniem testu wy- ni, gdy, powiedzmy, jesteĘmy bliscy
korzystujÄ…cego emisyjnÄ… tomografi´ st"uczki podczas jazdy samochodem. W
i lewÄ… pó"kul´, a nast´pnie kaÅ»dÄ… z nich pozytonowÄ… (PET), majÄ…cego pomóc chwili stresu podwzgórze wzmaga wy-
ostroŻnie kroją na 10 12 bloków, poczy- lekarzom w okreĘleniu, którzy z cho- twarzanie czynnika pobudzającego wy-
najÄ…c od przodu mózgu. ZamroÅ»ony i rych na depresj´ wykazujÄ… najwi´ksze dzielanie kortykotropiny, która stymu-
poci´ty blok zawiera oko"o 160 skraw- zaburzenia w funkcjonowaniu obwodu luje przedni p"at przysadki do uwal-
ków cieł
szych od ludzkiego w"osa. serotoninergicznego, a zatem sÄ… najbar- niania hormonu adrenokortykopowe-
W ten sposób zespo"y Arango i Manna dziej naraŻeni na ryzyko samobójstwa. go. To z kolei sprawia, Że kora nadner-
sÄ… w stanie wykonaç wiele róŻnych te- PET odzwierciedla aktywnoĘç mózgu, czy produkuje glikokortykoidy, takie jak
stów biochemicznych na tym samym wskazujÄ…c obszary majÄ…ce najwi´ksze kortyzol. Przygotowuje on organizm na
skrawku mózgu i poznaç dok"adnie loka- zapotrzebowanie na glukoz´; podawa- stres przez podniesienie poziomu cukru
lizacj´ anatomicznÄ… wykrywanych zmian. nie leków takich jak fenfluramina, se- we krwi, zwi´kszenie liczby uderzeÅ‚
ser-
Z wirtualnie zebranych skrawków mo- lektywnie uwalniajÄ…ca serotonin´, moÅ»e ca i zahamowanie nadmiernej reakcji
gÄ… stworzyç ogólny model, co pozwoli doprowadziç do znalezienia aktywnych immunologicznej.
zobaczyç, jak wszystkie te anomalie b´- obszarów mózgu, wykorzystujÄ…cych se- Serotonina ma zwiÄ…zek z HPA, ponie-
dÄ… oddzia"ywaç na z"oÅ»one zachowanie. rotonin´ jako neuroprzekaÄ™nik. waÅ» moduluje próg wraÅ»liwoĘci na
Na konferencji American College of W styczniowym numerze Archives of bodęce. Charles B. Nemeroff z Emory
Neuropsychopharmacology w 2001 ro- General Psychiatry Mann ze wspó"pra- University School of Medicine i jego
ku Arango poinformowa"a, Å»e mózgi cownikami opisa" zaleÅ»noĘç mi´dzy ak- wspó"pracownicy ustalili, Å»e wyjÄ…tkowo
chorych na depresj´, którzy pope"nili tywnoĘciÄ… kory przedczo"owej osób, któ- przykre doĘwiadczenia z wczesnego
samobójstwo, zawiera"y mniej neuro- re usi"owa"y pope"niç samobójstwo, a dzieciÅ‚
stwa, takie jak molestowanie,
nów w korze orbitofrontalnej (orbital- potencjalnÄ… skutecznoĘciÄ… tej próby. Ci, mogÄ… zaburzyç funkcjonowanie osi HPA
nej korze przedczo"owej), paĘmie tkan- którzy wybrali najniebezpieczniejsze i odcisnÄ…ç biochemiczne pi´tno na mó-
ki mózgowej po"oÅ»onej tuÅ» powyÅ»ej Ęrodki  na przyk"ad zaÅ»yli zbyt duŻą zgu. Staje si´ on wówczas szczególnie
oczu. Co wi´cej, w obszarze tym stwier- dawk´ leków lub skoczyli z wysokiego podatny na depresj´ wywo"anÄ… nadmier-
dzono zaledwie 1/3 presynaptycznych pi´tra  charakteryzowali si´ najniÅ»szÄ… nÄ… reakcjÄ… na stres doĘwiadczany w póę-
bia"ek transportowych wychwytu zwrot- aktywnoĘcią uk"adu serotoninergiczne- niejszym Życiu.
nego serotoniny, natomiast o oko"o 30% go w korze przedczo"owej.  Im drama- W 1995 roku zespó" Pandeya przed-
wi´cej postsynaptycznych receptorów tyczniejsza decyzja, tym wi´ksza ano- stawi" dane wskazujÄ…ce, Å»e anomalie
serotoninergicznych w porównaniu z malia  mówi Mann. w obwodzie serotoninergicznym u osób
mózgami kontrolnymi. Ghanshyam N. Pandey z University z wysokim ryzykiem samobójstwa da si´
Wniosek: mózgi samobójców próbujÄ… of Illinois zgadza si´, Å»e uk"ad serotoni- wykryç za pomocÄ… stosunkowo pro-
maksymalnie wykorzystaç kaÅ»dÄ… czÄ…- nergiczny jest kluczem do zrozumienia stego testu krwi. Badacze stwierdzili,
steczk´ serotoniny, wzmagajÄ…c mole- zachowaÅ‚
samobójczych.  Istnieje mnó- Że na p"ytkach krwi potencjalnych sa-
mobójców jest znacznie wi´cej recep-
torów serotoninergicznych niŻ u osób
JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WIóCEJ
z grupy kontrolnej. (Trombocyty majÄ…
Sylwetka. Kay Redfield Jamison: Przezwyci´Å»yç szaleÅ‚
stwo. Kristin Leutwyler; Âwiat Nauki, s. 27, 1996. w"aĘnie te receptory, choç ciÄ…gle nie wia-
Night Falls Fast: Understanding Suicide. Kay Redfield Jamison. Vintage Books, 2000.
domo dlaczego.)
Reducing Suicide: A National Imperative. Institute of Medicine. Red. Sarah K. Goldsmith, Terry
Wed"ug Pandeya i jego wspó"pracow-
C. Pellmar, Arthur M. Kleinman i William E. Bunney. National Academies Press, 2002.
Informacje i materia"y edukacyjne dotyczÄ…ce zapobiegania samobójstwom moÅ»na takÅ»e znaleÄ™ç
ników, wzrost liczby receptorów na p"yt-
na stronie National Mental Health Association (www.nmha.org), American Foundation for Suici-
kach krwi to odzwierciedlenie podobne-
de Prevention (www.afsp.org) i American Association of Suicidology (www.suicidology.org). Sto-
go procesu w mózgach ludzi sk"onnych
warzyszenia te udost´pniajÄ… równieÅ» materia"y pomocnicze bliskim ofiar samobójstwa.
76 ÂWIAT NAUKI MARZEC 2003
do samobójstwa  co jest daremną pró- ale nie znaleziono dotąd odpowiedzial-
bÄ… zgromadzenia jak najwi´kszej iloĘci nego za niÄ… genu bÄ…dÄ™ genów. Na po-
serotoniny (kompensacja niedoboru). czÄ…tku lat dziewi´çdziesiÄ…tych Alec Roy
By to udowodniç, Pandey zamierza zba- z Wydzia"u ds. Weteranów Medical Cen-
daç, czy taka zaleÅ»noĘç wyst´puje takÅ»e ter w East Orange w New Jersey stwier-
u osób, które targajÄ… si´ na Å»ycie.  Chce- dzi", Å»e 13% bliÄ™niaków jednojajowych,
my si´ dowiedzieç, czy testu trombocy- których brat lub siostra zmarli ĘmierciÄ…
towego da si´ uÅ»yç jako markera do samobójczÄ…, równieÅ» targa si´ na Å»ycie,
identyfikowania pacjentów z tendencja- natomiast robi to tylko 0.7% blięniaków
mi samobójczymi  mówi Pandey.  Ro- dwujajowych.
bimy pewne post´py, ale powoli. Statystyki te sÄ… ostrzeÅ»eniem dla mnie
i innych biologicznie obciąŻonych taką
Przekleł
stwo pokoleł
sk"onnoĘcią. W ma"ym s"oiku w sypial-
ZANIM BADACZE opracujÄ… testy oceniajÄ…- ni przechowuj´ pocisk, który zabi" mo-
ce ryzyko samobójstwa, lekarze mogÄ… jÄ… matk´. Policja po jej Ęmierci zabra"a
skupiç si´ na biologicznych krewnych pistolet, a ja wyrzuci"am pozosta"e na-
ofiar takiej Ęmierci. W Archives of Ge- boje, robiąc porządki w jej szafie. Do-
neral Psychiatry z wrzeĘnia 2002 roku brze, Å»e zachowa"am t´ jednÄ…, zimnÄ…
Mann, David A. Brent i ich wspó"pra- kulk´ metalu. Przypomina mi ona, jak
cownicy z Western Psychiatric Institu- kruche jest Życie i jakie konsekwencje
te and Clinic w Pittsburghu podali, Å»e moÅ»e mieç jeden impulsywny czyn.
stopieł
ryzyka samobójstwa u potom- Mam nadziej´, Å»e któregoĘ dnia nauka
ków ludzi targajÄ…cych si´ na swoje Å»ycie lepiej wyjaĘni pod"oÅ»e tego typu zacho-
jest szeĘç razy wyÅ»szy niÅ» u dzieci ro- waÅ‚
i oszcz´dzi cierpieÅ‚
rodzinom ta-
dziców, którzy takich prób nie podej- kim jak moja.
mowali. Sk"onnoĘç do czynów samobój-
T"umaczy"a
czych ma cz´Ä˜ciowo pod"oÅ»e genetyczne, Jolanta Zagrodzka
DANA PTBUN
Konkurs z cyklu  Poznaj swój mózg !
POLSKIE STOWARZYSZENIE POLSKIE
NA RZECZ KRZEWIENIA TOWARZYSTWO BADAÄ„
Co wp"ywa na nasze odbieranie Ęwiata
WIEDZY O MÓZGU UK¸ADU NERWOWEGO
 czy moÅ»na w sposób kontrolowany manipulowaç zmys"ami?
Zmys"y, most "Ä…czÄ…cy naszÄ… ĘwiadomoĘç ze Ęwiatem, to fantastyczny przedmiot badaÅ‚
. Czy to
ÂWIATOWY TYDZIEÄ„
moŻliwe, Że czyjĘ zapach decyduje o naszym nastawieniu do kogoĘ, a nawet powoduje, Że
wiÄ…Å»emy si´ z kimĘ na ca"e Å»ycie? Czy naprawd´ widzimy otaczajÄ…cy nas Ęwiat, czy teÅ» do-
strzegamy wycinek rzeczywistoĘci wielkoĘci paznokcia kciuka, a reszta jest iluzją tworzoną MÓZGU 2003
przez nasz mózg? Czy uszy tylko odbierajÄ…, czy równieÅ» emitujÄ… dÄ™wi´ki? Ile smaków rozróŻ-
niamy? Cztery, pi´ç, a moÅ»e setki? Dlaczego identyczny dotyk moÅ»e czasem budziç przyjem- Serdecznie zapraszamy wszystkich zainteresowanych
noĘç, czasem ból, a czasem obrzydzenie? Czy moÅ»na widzieç muzyk´ i s"yszeç s"oÅ‚
ce?
do udzia"u w imprezach popularnonaukowych
Co si´ dzieje, gdy któregoĘ zmys"u zabraknie? WyobraÄ™ sobie nast´pujÄ…cy eksperyment: gru-
z okazji Âwiatowego Tygodnia Mózgu
pa osób poddanych doĘwiadczeniu z zas"oni´tymi oczami rozpoznaje drobne wypuk"e wzory
opuszkami palców. Wyniki, w postaci odsetka prób z poprawnym rozpoznaniem, są zapisy-
Pa"ac Staszica, ul. Nowy Âwiat 27, Sala Lustrzana
wane. Nast´pnie przez jakiĘ czas, na przyk"ad dwa dni weekendu, osoby z grupy badanej nie
zdejmujÄ… opasek z oczu i nie korzystajÄ… ze zmys"u wzroku. Co po tym okresie stanie si´ z czu-
Poniedzia"ek, 10 marca Wykrywanie nieprawdy
"oĘciÄ… ich dotyku? Czy odsetek poprawnych odpowiedzi si´ zmieni? MoÅ»na równieÅ» spraw-
godz. 17:30 dr Iwona Szatkowska
dziç, co si´ dzieje z ich pozosta"ymi zmys"ami  s"uchem czy w´chem. MoÅ»na zapoznaç si´ z
innymi fenomenami towarzyszÄ…cymi okresowej deprywacji wzrokowej  halucynacjami czy
Wtorek, 11 marca Chcesz kontrolowaç swój organizm
d"ugotrwa"ymi powidokami.
godz. 17:30 jak jogini? O neurotechnologicznych
To oczywiĘcie tylko przyk"ady, ale moÅ»esz wymyĘliç samodzielnie doĘwiadczenie wzbogacajÄ…-
metodach w praktyce medycznej
ce naszÄ… wiedz´ o fascynujÄ…cym Ęwiecie zmys"ów. Pami´taj o w"aĘciwym doborze osób biorÄ…-
dr Michaela Pakszys
cych udzia" w eksperymencie oraz o grupie kontrolnej (dobrze jeŻeli kaŻda grupa liczy co naj-
mniej siedem osób). Pami´taj teÅ», Å»e bez statystycznego opracowania wyników  to znaczy
Âroda, 12 marca Objawy nerwicowe:
sprawdzenia, czy wyst´pujÄ… istotne róŻnice w zachowaniu badanych osób oraz osób z grupy
godz. 17:30 naturalne zjawisko czy choroba?
kontrolnej  nie moÅ»na wyciÄ…gnÄ…ç z doĘwiadczenia uogólniajÄ…cych wniosków.
prof. Andrzej Kokoszka
Praca konkursowa powinna zawieraç:
Czwartek, 13 marca Odbudowa funkcji poznawczych
1. Krótki opis zagadnienia, które chcesz badaç, i sformu"owanie problemu (postawienie
pytania), który doĘwiadczenie powinno rozstrzygnÄ…ç. godz. 17:30 po uszkodzeniu mózgu
2. Opis sposobu przeprowadzenia doĘwiadczenia.
dr Joanna Seniów
3. Wyniki doĘwiadczenia (mogÄ… byç zebrane w tabelach, wykresach, histogramach itp.).
Piątek, 14 marca Czy komórki macierzyste
4. Wnioski.
godz. 17:30 mogÄ… naprawiç mózg?
5. Dok"adny adres domowy i szkolny oraz telefony.
Na twojÄ… prac´ czekamy do 1.06.2003. PrzyĘlij jÄ… na adres:
prof. Krystyna Domał
ska-Janik
Daniel Âwiejkowski, Instytut Biologii DoĘwiadczalnej PAN
ul. Pasteura 3, 02-093 Warszawa.
Zapraszamy takŻe m"odzieŻ szkó" Ęrednich
do udzia"u w konkursie z cyklu  Poznaj swój mózg .
Dla zwyci´zców  nagrody!
MARZEC 2003 ÂWIAT NAUKI 77