42. A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna” - motyw ojczyzny w literaturze polskiej.
Dopiero w średniowieczu zaczęły kształtować się koncepcje państwa, narodu, ojczyzny. Granice były raczej płynne, język dworu książęcego i królewskiego dopiero stawał się ogólnonarodowym, poczucie więzi plemiennej, lojalności wobec władcy i drużyny były silniejsze niż związki z narodem. Jednak z czasem, po zjednoczeniu państwa przez Kazimierza Wielkiego i Jagiellonów, zaczęło wzrastać poczucie przynależności do narodu. Język polski stał się językiem ojczystym - “Polacy nie gęsi, iż swój język mają”- mówi Rej, a Kochanowski rezygnuje z twórczości w języku łacińskim i pisze po polsku. Pojawia się literatura i publicystyka obywatelska, patriotyczna, krytykująca postawy negatywne i lansująca pozytywne. - Tak można w skrócie przedstawić narodziny motywu ojczyzny, jako jednego z najważniejszych wątków w literaturze polskiej.
1.“Kroniki” Galla Anonima - zwięzła prezentacja przodków i dziejów kraju.
2.“Pieśń o Rolandzie” - pierwszy utwór o patriocie, patriotyźmie i walce z własnymi słabościami.
3.“Krótka rozprawa...” M. Reja:
satyryczny dialog między przedstawicielami trzech stanów: szlacheckim (Pan), chłopskim (Wójt) i duchowieństwem (Pleban);
krytyka posłów sejmowych - “każdy na swe skrzydło goni”.
“Pieśń XII” J. Kochanowski:
“...jeśli komu droga otwarta do Tym, co służą ojczyźnie.”
“O poprawie Rzeczypospolitej” A. Frycz Modrzewski - utopijna koncepcja reformy Polski.
J. Kochanowski:
“Zgoda”, “Satyr” - krytyka szlachty, która zajęła się handlem, a nie dba o wzmocnienie obrony ojczyzny;
“Pieśń V” (“O spustoszeniu Podola”) - odezwa polityczna;
“Pieśń XII” (“O cnocie”) i “Pieśń XIX” (“O sławie”) - virtus (cnota) “sama ona nagrodą i płacą jest w sobie”;
“Odprawa posłów greckich”:
bohater zbiorowy - naród,
portrety dobrego (Antenor) i złego (Aleksander) obywatela.
1.“Kazania sejmowe” P. Skargi - traktat polityczny w formie kazań:
choroby Rzeczypospolitej: brak miłości do kraju, niezgoda wewnętrzna, różnowierstwo, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa oraz ich nieprzestrzeganie, upadek moralny obywateli;
“Kazania wtóre o miłości ku ojczyźnie...” - ojczyzna to matka, która “urodziła i wychowała, nadała, wyniosła” dziecko;
“Kazanie ósme” - nawołanie do opamiętania.
1.W. Potocki:
“Transakcja wojny Chocimskiej”
Ojczyzna - Matka: “Do was wyciąga ręce wolność złota”,
Polacy: “Naród, który szkoły Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy”;
“Nierządem Polska stoi” - nie ma rządu, nikt nie podejmuje decyzji, nie przestrzega praw, ani dba o sprawiedliwość;
“Zbytki Polskie”:
“O czym że Polska myśli i we dnie, i w nocy” - odpowiedź to wyliczenie zbytków: sześciokonne karety, srebrem odziani pachołkowie, służba w liberiach koralowych, biżuteria z pereł i diamentów, aksamity, sobole, wykwintne potrawy... “O tym szlachta, panowie, o tym myślą książęta”,
druga część wiersza: przedstawienie dramatycznej sytuacji ojczyzny: zwężające się granice, źle bronione przez nieopłaconych żołnierzy.
1.Miłość do ojczyzny w “Konradzie Wallenrodzie” A. Mickiewicza:
Konrad - samotny bojownik o dobro swojego narodu, który postanawia sam drogą podstępu i zdrady zmierzyć się z wrogiem w imię zasady “cel uświęca środki”, a droga, którą obrał, wymaga samotnego działania; dla dobra ojczyzny poświęca szczęście własne i ukochanej oraz spokój swojego sumienia i życie;
Halban jako nauczyciel patriotyzmu, pobudza Konrada do działania;
Walenrodyzm - postawa charakteryzująca się tym, że posiada cechy typowe dla romantyka, działa drogą podstępu i zdrady, ale dla wyższych wartości, dla dobra ojczyzny, ogółu i to działanie “fałszywej maski” staje się przyczyną jego konfliktu wewnętrznego i jego klęski.
1.“Dziady” cz.III A. Mickiewicz:
postawa patriotyczna i moralna więźniów wileńskich;
cechy więźniów: szlachetność, bohaterstwo, odwaga, męstwo, hart ducha, samozaparcie, wytrwałość, nieugiętość, postawa patriotyczna, zapał do walki z wrogiem, poczucie solidarności i koleżeństwa;
obraz męczeństwa młodzieży polskiej: opowiadanie Adolfa o męczeństwie Cichowskiego, jego więzieniu i torturach dowodem prześladowań w Królestwie Polskim (sc.VII),sprawa Rollisona - tortury w klasztorze dominikanów;
“Wielka Improwizacja” - ból poety:
podjęcie walki Konrada z Bogiem o wyzwolenie narodu polskiego,
utożsamianie się Konrada z ojczyzną: “Ja i ojczyzna to jedno”,
sens słów: “Nazywam się Milijon - bo za miliony Kocham i cierpię katusze”.
1.Problem walki narodowowyzwoleńczej w “Panu Tadeuszu”:
Jacek Soplica - metamorfoza w księdza Robaka cichego, skromnego, pokornego, ofiarnego i anonimowego zakonnika;
działalność konspiracyjna.
1.“Polska Winkelriedem narodów” - “Kordian” J. Słowackiego:
monolog na szczycie Mont Blanc - odnalezienie celu i sensu życia w poświęceniu się dla ojczyzny, przyjęcie postawy bojownika o wolność,
nieprzeciętna wielkość i nieprzeciętna miłość do kraju;
Kordian- reprezentant Polski poświęcającej się za inne narody, powraca do kraju, gdzie jego miejsce;
przyczyny klęski Kordiana (różnice między Konradem Mickiewiczowskim a Kordianem).
1.Hymn “Smutno mi Boże” J. Słowackiego - smutek wygnańca:
tęsknota za krajem (obraz zachodzącego słońca i morza, lecące bociany);
podróż jako smutna, wygnańcza wędrówka po świecie bez nadziei powrotu.
1.Ostry sąd o Polakach w “Grobie Agamemnona” J. Słowackiego:
nawiązanie do bohaterów antycznych;
wyzwolenie Polski a problem społeczny chłopów gnębionych przez szlachtę;
wizja nowej Polski - “posąg z jednej bryły” - państwo bez podziałów społecznych.
1.Koncepcja Polski C. K. Norwida:
“...było w ojczyźnie laurowo i ciemno...”;
“Moja Ojczyzna”;
“Memoriał o młodej emigracji”;
“Ojczyzna jest to wielki zbiorowy - Obowiązek”.
1.Problem powstania styczniowego:
“Gloria victis” E. Orzeszkowej - apoteoza
“Ci co zginą, będą siewcami, którzy samych siebie rzucą w ziemię, jako ziarno przyszłych plonów. Bo nic nie ginie. Z dziś zwyciężonych dla jutrzejszych zwycięzców powstają oręże i tarcze”;
“Omyłka” B. Prusa - problem oceny.
1.“Ku pokrzepieniu serc” - “Trylogia” H. Sienkiewicza:
przyczyny wyboru XVIIw. dla rozwoju akcji.
“Literatura każdego narodu to jak olbrzymia rzeka tocząca się, podobnie jak jego dzieje, spokojnie lub burzliwie, prosto lub zawile, ale zawsze w określonym kierunku: ku morzu wartości uniwersalnych, zwanych ludzką kulturą...”
(M. Piechal “Żywe źródła”).
Uważam, że powyższy cytat całkowicie oddaje stosunek twórców wszystkich epok do historii, a także w pełni odpowiada na pytanie dlaczego tak często w naszej literaturze pojawiają się takie wyrazy, jak: ojczyzna, kraj, patriota.