24. Mikołaj rej jako pisarz reformacyjny
Po śmierci króla Zygmunta I Mikołaj Rej porzucił katolicyzm i przeszedł na luteranizm. Po 1562 roku znalazł się natomiast w obozie kalwinistów polskich. By wyrazić publiczną krytykę wobec religii wystąpił w sprawie annat rzymskich (przeciwko panom duchownym) a także poradził królowi by przeszedł na „konfesję saską”.
Reformacyjni pisarze często krytykowali obrzędowość i dogmatyczność Kościoła. Pisarze, zaangażowani w sprawy reformacji pisali także różnego typu literaturę, która podporządkowana była etyce danego odłamu, stanowiła ona integralną część literatury ziemiańskiej (Żywot człowieka poczciwego…)
Należy zauważyć, że Biblia była najważniejszym źródłem przykładów, do których Rej nieustannie się odwoływał.
Ogromna część dzieł Mikołaja Reja w mniejszym lub większym stopniu wyraża postawę religijną polskiej szlachty, ma wyraźnie kościelno-teologiczny charakter. Listę dzieł, które należałoby wyróżnić otwierają dwa anonimowo wydane przekłady:
Catechismus, to jest nauka barzo pożyteczna każdemu wiernemu chrześcijaninowi, jako się ma w zakonie Bożym a w wierze i dobrych uczynkach sprawować, będący przekładem pracy ewangelickiego teologa Urbana Rhegiusa.
Psałterz Dawidów, który jest snadź..., bla, bla 4 linijki dalszego tytułu, nieważne.. ;) , który jest prozaiczną przeróbką łacińskiego utworu Jana Campensisa.
Utwory te zostały napisane pomiędzy 1541 a 1545 rokiem.
Do utworów, świadczących o tym, że Rej to pisarz reformacyjny zaliczyć należy także utwory dramatyczne o charakterze zdecydowanie moralitetowym:
Dramat reformacyjny Żywot Józefa, korzystał w nim Rej w znacznej mierze z inspiracji biblijnych, wystawiano go często w szkołach luterańskich, wydany został w 1545r.
Wydany anonimowo Kupiec, to jest Ksałt a podobieństwo Sądu Bożego Ostatecznego, przerobiony z dzieła dramatopisarza i teologa ewangelickiego Thomasa Naogeorga.
Dziełem o wiele ważniejszym od tych dwóch dramatów, może najważniejszym w dorobku Reja - pisarza religijnego, był zbiór kazań, który ukazał się w roku 1557: Świętych słów Pańskich, które tu... albo Postylla...(5 linijek tytułu... [sic!]). Postylla była wówczas najobszerniejszym dziełem kościelno-teologicznym.
Ostatnim tekstem stricte teologicznym Reja była:
Apocalipsis..., będąca adaptacją dzieła jednego z najważniejszych teologów ewangelickich, Henryka Bullingera.
Dodać można jeszcze, że tematykę reformacyjną można odnaleźć w tekście, który wszyscy bardzo dobrze znamy. Jest nim:
Satyra reformacyjna z jednej strony ujawniała konflikty dzielące kler od szlachty Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. W utworze tym znajduje się widoczna krytyka duchowieństwa, wyszydzane są odpustowe obyczaje, hałaśliwa liturgia, interesowność księdza chodzącego po kolędzie czy wybierającego co dziesiąty snopek z pola. Należy jednak pamiętać, że utwór ten nie jest jeszcze antykatolicki, lecz raczej antyklerykalny, ukazał się bowiem w roku 1543.
Zatem: Posłannictwo religijne było jednym z głównych motorów napędowych całej jego literackiej działalności. Z niego wypływa Rejowa moralistyka, przeniknięta troską o człowieka, również w planie zbawienia, co ostatecznie sprawia, że granica między twórczością o charakterze świeckim i religijnym jest u niego dość płynna.
22. Wieś w literaturze polskiego renesansu i baroku.
Tematyka rustykalna (`rusticus', po łacinie - wiejski) w twórczości poetów renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje się częstokroć tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Temat wsi w odrodzeniu podejmują: Mikołaj Rej - „Żywot człowieka poczciwego”, „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”; Jan Kochanowski - „Pieśni - Pieśń świętojańska o Sobótce”; Szymon Szymonowic - „Żeńcy”; Jednak oblicze wsi w renesansie to niejednolita kwestia.
Sielankowy obraz wsi, nawiązujący do bukolicznych obrazów pasterzy, pośród pięknego krajobrazu wsi występuje w:
Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jana Kochanowskiego
Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?
Człowiek w twej pieczy uczciwie
Bez wszelakiej lichwy żywię;
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.
Inszy się ciągną przy dworze
Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędzi.
Najdziesz, kto w płat język dawa,
A radę na funt przedawa,
Krwią drudzy zysk oblewają,
Gardła na to odważają.
Oracz pługiem zarznie w ziemię;
Stąd i siebie, i swe plemię,
Stąd roczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek.
Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają;
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna.
PANNA XII
Pieśń Panny XII prezentuje pochwałę wsi („Wsi spokojna, wsi wesoła”). Wyliczane są tu zalety wsi i korzyści płynące z życia na niej. Codzienny tryb pracy człowieka wyznaczają pory roku, które wskazują czas na pracę, odpoczynek i zabawę. Utwór ten opiewa również życie rodzinne, postawę dobrej, troskliwej żony, która opiekuje się mężem i dziećmi. Odnaleźć tu możemy różne odniesienia do starożytnych toposów: arkadyjskiego mitu o krainie dobrobytu i szczęśliwości oraz toposu oracza, który żyje w zgodzie z prawami obowiązującymi w naturze oraz korzysta z darów, jakie ofiarowuje mu praca na roli.
Utwór chwali dostatek i spokój życia na wsi, wszystko jest piękne, królują płodne sady, urodzajne pola i lasy, w opisach widoczne są nawiązania do ludowych rozrywek oraz radości płynącej z odpoczynku na łonie przyrody. Przedstawienia te nie dotykają problemów społecznych, tj. ciemiężenie chłopów. Dominuje wizerunek uczciwego ziemianina, który żyje w spokoju i dostatku.
W literaturze baroku i renesansu istnieją jednak także utwory, które poruszają „problemy wsi”.
Konflikty społeczne widoczne są Krótkiej rozprawie… Reja.
Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków obywatelskich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Ksiądz nie wypełnia swych powinności kapłańskich, ściąga datki od wiernych. Chłop krytykuje postępowanie szlachty wobec niego, podnoszenie czynszu, zwiększanie pańszczyzny. Mówi również o stratach, jakie szlachta ponosi wskutek życia ponad stan. Zbytki powodują brak rozsądku i nieuchronne bankructwa. `Wieśniak` jest zadowolony ze swego losu. Jest człowiekiem uczciwym i nie żal mu żywota. Taki obraz wyłania się z „Krótkiej rozprawy między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem” Mikołaja Reja.
Wysiłek pracy pojawia się także w sielance Szymona Szymonowica Żeńcy.
Autor zwraca uwagę czytelnika na ogromny wysiłek chłopek wkładany w pracę, na zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz brak szacunku i nieludzkie postępowanie Starosty w stosunku do `harujących` od wschodu do zachodu słońca kobiet. Szlachcic ustawicznie przynagla je do pracy, grozi biczem i niejednokrotnie go używa. Świadczy o tym zbicie do krwi nieszczęsnej Maruszki, która po przebytej chorobie nie nadawała się jeszcze do pracy w polu. Ponieważ utwór z założenia jest sielanką, Szymon Szymonowic próbuje rozpogodzić i upiększyć ponurą rzeczywistość utworu poprzez wplecenie powtarzającego się motywu piosenki o słoneczku, śpiewanej przez Pietruchę. Jednak nawet to nie może przysłonić tonu skargi pobrzmiewającego w utworze.
23. Dialog i wizerunek jako formy kształtowania wypowiedzi w twórczości Mikołaja Reja
DIALOG
Historia gatunku, jakim jest dialog, sięga antyku, w którym wykształciły się różne jego rodzaje, np. dialog sokratyczny. Tworom Reja znacznie bliżej jest jednak do ukształtowanych w średniowieczu wierszowanych „sporów”. Utwory te konstruowano tak, by między postaciami istniał pewien konflikt, a rozmowa dotyczyła zagadnień dotyczących wyższości postaw, wartości czy zachowań, przy czym istotne były nie tyle cechy rozmów, ile wypowiadane przez nich poglądy i racje. Dysputa kończyła się natomiast niepodlegającym dyskusji wyrokiem arbitra albo morałem.
Rodzaj tematu i wzajemny stosunek postaci wyznacza typologię odmian dialogu, który może być:
Sporem (wyznaczony temat, antagonistyczne postaci)
Poswarkiem (temat zależny od przebiegu, antagonistyczne postaci)
Dysputą ( wyznaczony temat, nieantagonistyczne postaci)
Dialog epoki renesansu rozwinął się i jako dialog antagonistyczny, i jako dialog dysputacyjno-nauczający (taki, w którym uczestnicy wspólnie roztrząsają jakiś problem). Wczesna twórczość Reja przyniosła kilka dialogów charakterystycznych dla jego tendencji. Są takie, które znamy wyłącznie z tytułu, np. Gęś z kurem, są takie, które zachowały się we fragmentach, np. Kostyra z pijanicą.
Dialogi Mikołaja Reja są utworami samodzielnymi, w których występują dwie lub więcej postaci. Ze wszystkich dialogów Reja najbardziej znany jest dialog Krótka rozprawa między…, służy on parenezie. W Krótkiej rozprawie między…. dialog dotyczy trzech stanów, reprezentant każdego z nich artykułuje swoje racje, ale wszyscy krytykują egoizm stanowy, omawiają „zbytki i pożytki dzisiejszego świata” Dialog ten jest pełen aluzji do ówcześnie aktualnych wydarzeń, roztrząsa sprawy, które dochodziły do głosu na sejmach, dotyczących egzekucji praw. Opisuje także bolączki szlacheckiego i chłopskiego życia. Jest więc on dialogiem o jak najbardziej współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej. Zawiera krytykę sądownictwa, systemu obronnego, niedoli chłopów, ciężarów szlachty na rzecz Kościoła - jest to krytyka, która towarzyszyła postulatom, jakie zgłaszało stronnictwo egzekucyjne w latach trzydziestych i czterdziestych XVI w. Rozmówcy są tak usytuowani, że raz popadają w konflikt, za chwilę zaś zawierają chwilowy sojusz dwóch przeciwko jednemu. Tak wszechstronnego dialogu jak Krótka rozprawa nie wydała już literatura polska w XVI w.
WIZERUNEK
Używanie alegorii i interpretacja alegoryczna miały już w czasach Reja długą tradycję. Niegdyś zaliczano alegorię do tropów, rozumiejąc przez nią zmianę znaczenia na inne. Zasadniczo jednak celem alegorezy było poznanie ukrytego, głębokiego sensu utworu. W pisarstwie Reja widoczna jest tendencja do ukonkretniania i „wizualizacji” pojęć abstrakcyjnych, np.
Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego
został uznany za najobszerniejszy poemat dydaktyczno-alegoryczny. Pierwowzorem tego utworu jest Zodiacus Vitae Palingeniusa. Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i "poczciwej" wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, zbytkiem. W rozmowach z mędrcami greckimi - spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa - kształtuje się "wolny i niezależny" Rejowski "człowiek idealny" ("zwolna myśl - rozkosz"), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Dla Reja platońska koncepcja życia stała się ziemiańskim ideałem "złotej mierności", zapowiadając jego ostatnie utwory.
Źwierciadło
W czasach odrodzenia formułę gatunkową Źwierciadła [łac. speculum], czyli wizerunku jako wzoru moralnej doskonałości człowieka. Wizerunek, obok dialogu, to najczęstsza w twórczości Reja konstrukcja wypowiedzi. Wypływa ona z figuralnego (obrazowego) sposobu myślenia pisarza. Źwierciadło składa się z kilku autonomicznych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą. Jest to - w zamierzeniu autora - pełny i wzorcowy obraz życia ludzkiego. Opisany tu "człowiek poczciwy" to szlachcic, ziemianin, postać swojska i bliska ówczesnemu czytelnikowi. Żywot... jest bowiem po trosze polemiką z Dworzaninem polskim ABSOLUTNIE DOSKONAŁEGO Ł. Górnickiego. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie. Powinno być ono zgodne z przyrodzonymi cechami dziecka (jego osobowością), musi też mu zapewnić wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Trzeba zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg ( choć wiele "rozkoszy dają"), także z potocznego doświadczenia, bacznej obserwacji, znajomości obyczajów. Zdrowy rozsądek określa tu poglądy Reja, niechętnego wiedzy abstrakcyjnej jako obcej codziennemu życiu. Najważniejsza jest "cnota - wielka królowa", a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie. Toteż "dojrzałe życie poczciwego człeka" toczy się na wsi. Kreśli Rej wielką pochwałę rozkoszy wiejskich, opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot. Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania. Kolejne tezy Reja (np. "Przysmaki domowe nie kosztowne") ilustruje - zgodnie z prawami narracji perswazyjnej ogromne bogactwo przykładów. Starość człowieka poczciwego powinna być stateczna: wypełniać ją ma stoickie, spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga. Los ludzki podda się trwaniu i przemijaniu, czyli Bogu jako wiecznej pewności, więc zyska nadzieję. Żywot ... jest dziełem filozoficznym: epicką panoramą zjawisk i malowidłem świata. Świat bowiem (prawie kalwińsko pojęty) jest znakiem Boga i jego porządku: oto dom bycia, w którym odnajdzie się człowiek, by radośnie obcować z istnieniem. W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy, Apoftegmata (rozmowy - rozprawy zaprawiane dowcipem i aforyzmami) i Żegnanie z światem.
21. Temat mądrości i wolności w Żywocie Ezopa Fryga
Na poły legendarny Ezop, zaliczany do grona „siedmiu mędrców”, miał żyć w VI w. P.n.e. i do dziś jest uważany za pierwszego twórcę bajki pisanej prozą. Ezop jest uosobieniem brzydoty i mądrości zarazem. Choć „urodzenia niewolnego” był „rozumu ślachetnego”, w swej mądrości widział gwarancję niezależności, a nawet nieśmiertelności:
Boć mądrzy nie umierają,
Jako szaleni mniemają,
A po śmierci prawie żywią,
Ludzi rządzą nauką swą.
Istotą biografii Ezopa jest demaskowanie pozorów, głupoty kryjącej się pod autorytetami, nawyku oceniania człowieka wedle jego zewnętrznych cech. Jest w tym element prowokacji, intelektualnej i estetycznej, ale jest również diagnoza o miałkości świata i jego okrucieństwie. Ezop ginie zrzucony ze skały, do końca i na próżno starając się „nawrócić” za pomocą przypowieści.
W postawie Ezopa najbardziej znamiennymi cechami charakteru są:
Brak szacunku dla uznanych autorytetów
Kpiący przewrotny żart
Udawana głupota, która każe mu dosłownie wykonywać polecenia i która w ten sposób demaskuje konwenans
Egalitaryzm - przekonanie o wrodzonej równości człowieka, które ma postać krytyki, nie natomiast nawoływania do walki.
Jest uosobieniem walki między człowiekiem wolnego umysłu a instytucją. Wielokrotnie ukazywał, że zdobyta wiedza (naukowa) jest nieprzydatna w życiu codziennym. Dzięki swej mądrości był w stanie wytłumaczyć zasady prawa natury, np. odpowiadając na pytanie: dlaczego chwasty rosną bujniej niż zasadzone rośliny? (bo matka <natura> kocha bardziej swoje prawdziwe dzieci, niż przysposobione).
W swoim życiu dążył także do uzyskania wolności. Początkowo była niewolnikiem, ale zakupiony na targu przez filozofa Ksantosa, po pewnym czasie dzięki swojemu sprytowi, dobrym i skutecznym radom, jakich udzielał swemu panu, stał się wyzwoleńcem.
Dzięki wolnemu umysłowi zyskał, więc wolność. Lecz także przez swe wolnomyślicielstwo stracił życie.