K. Davis, W. Moore „O niektórych zasadach uwarstwienia, w: „Elementy teorii socjologicznych” E. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975
Funkcjonalna konieczność uwarstwienia
Odczuwana przez wszystkie społeczeństwa potrzeba rozmieszczenia w strukturze społecznej i umotywowania jednostek stanowi zasadniczą konieczność funkcjonalną wyjaśniającą powszechność uwarstwienia. Społeczeństwo musi w pewien sposób przydzielić swym członkom pozycje społeczne i skłonić ich do wykonywania przypisanych danym pozycjom obowiązków. Wiąże się to z koniecznością zaszczepienia we właściwych osobach pragnienia objęcia określonych pozycji, a gdy je obejmą - pragnienia pełnienia związanych z nimi obowiązków. Z punktu widzenia funkcjonowania społeczeństwa ważne jest kto zajmuje jakie pozycje, ponieważ każde z nich wymagają innych uzdolnień, przygotowania lub są funkcjonalnie ważniejsze od pozostałych. Najważniejsze jest, aby obowiązki związane z tymi pozycjami były wykonywane tak sumiennie, jak tego wymaga ich społeczna doniosłość. Ważne jest więc posiadanie przez społeczeństwo systemu nagród, które można stosować jako bodźce, a także pewnymi sposobami rozdzielania tych nagród stosownie do pozycji. Nagrody i ich rozdział stają się elementem porządku społecznego dając początek rozwarstwieniu. Cechy charakterystyczne nagród:
przyczyniające się do istnienia i wygody,
służące dobremu nastrojowi i rozrywce,
wpływające na samoocenę i rozwój ego,
stanowiące prawa związane z pozycją oraz dodatkowe korzyści/prerogatywy.
Rozwarstwienie społeczeństwa wynika z nierówności praw i prerogatyw różnych pozycji. Nierówność społeczna to zatem nieświadomie wypracowany sposób, dzięki któremu społeczeństwa zapewniają sobie staranną obsadę najważniejszych pozycji. Stopień oraz typ nierówności zależy od dwóch czynników określających względną rangę pozycji:
Różnice doniosłości funkcjonalnej → społeczeństwo musi dostarczyć nagród wystarczających, które zapewnią obsadzenie danych pozycji osobami kompetentnymi. Pozycja łatwa do obsadzenia, nawet gdy jest ważna, nie musi być sowicie wynagradzana, natomiast pozycja ważna, lecz trudna do obsadzenia musi być tak wysoko wynagradzana, aby znaleźli się chętni do jej objęcia.
Różnice liczebności kadr → abstrahując od sposobu objęcia pozycji, konieczne do jej pełnienia jest posiadanie odpowiednich umiejętności czy zdolności, aby być w stanie wypełnić powierzone obowiązki. Kwalifikacje można nabyć poprzez wrodzone zdolności lub szkolenia. Niektóre pozycje wymagają zdolności, które posiada niewielu, w innych wiele osób posiada wymagane zdolności, ale proces kształcenia jest tak długi i kosztowny, że nieliczno mogą nabyć kwalifikacje (np. medycyna).
Ważność funkcjonalna i szczupłość kadry wpływają na różnorodność systemów uwarstwienia. Pozycje ważne w jednym społeczeństwie mogą mieć mniejsze znaczenie w innym.
Uwarstwienie wywiera wpływ na podstawowe funkcje społeczne takie jak:
Religia - integracja wspólnych celów i wartości społeczeństwa wpływa na działanie społeczeństwa jako systemu. Członkowie społeczeństwa muszą czuć ich realność, a zapewnienie tej realności jest rolą religijnych wierzeń i obrzędów. Dzięki wierzeniom i obrzędom wspólne cele i wartości wiążą się ze światem wyobrażeń, symbolizowanym przez materialne przedmioty kultu, a świat ten w sposób pełen znaczenia wiąże się z faktami i losami jednostek. W każdym społeczeństwie czynności religijne sprawują specjalne osoby, które otrzymują większe nagrody niż zwyczajni członkowie społeczeństwa. Zachodzi szczególny związek między obowiązkami oficjela religijnego, a nagrodami, które otrzymuje. Nie działa tu w sensie technicznym czynnik szczupłości kadr, ponieważ kompetencje potrzebne do pełnienia obowiązków nie są wielkie, a każdy może stwierdzić, iż posiada kontakt z bóstwem i ciężko jest to podważyć. Drugorzędne są również wymagania techniczne zawodu, z drugiej strony czynności kapłańskie wymagają taktu, inteligencji, a obrzędy religijne bywają skomplikowane. Kapłan nigdy nie uniknie konkurencji, ponieważ kryteria pozostawania w kontakcie z siłami nadprzyrodzonymi zawsze pozostaną niejednoznaczne. Prestiż kapłana jest wyższy w tych społeczeństwach, w których jego przynależność do zawodu jest kontrolowana przez gildię kapłańską. Jeśli gildia nie chroni kapłana, wtedy jego identyfikacja z siłami nadprzyrodzonymi zwykle wyklucza nabycie mnogości dóbr światowych. Zaobserwowany został stopniowy spadek utraty znaczenia przez kapłanów w społeczeństwach wysoko rozwiniętych. Jednak stwierdzenie, iż księża utracą całkowicie swe znaczenie w środowisku świeckim jest mocno przesadzone, ponieważ jeszcze żadne społeczeństwo nie zlaicyzowało się na tyle, aby zlikwidować wiarę w pozaziemskie cele i nadprzyrodzone istoty, musi istnieć system integracji celów ostatecznych, obrzędów potrzebny ludziom w chwili rozczarowań, śmierci i nieszczęść.
Rząd - podobnie jak religia odgrywa ważną rolę w społeczeństwie, jednak w przeciwieństwie do niej integruje społeczeństwo nie na gruncie wierzeń, lecz na gruncie prawa i władzy zwierzchniej oraz rozbudza zainteresowanie bardziej światem doczesnym niż nadprzyrodzonym. Działania prowadzone przez rząd na mocy definicji zakładają władzę zwierzchnią, a obywatel jest podmiotem tej władzy i musi się jej podporządkować. Z tego powodu rozwarstwienie leży głęboko w naturze stosunków politycznych. Władza polityczna nie jest nigdy całkowita, ponieważ:
Niewiele jest osób zajmujących stanowiska polityczne (w szczególności na najwyższym szczeblu) w stosunku do całego społeczeństwa,
Rządzący reprezentują raczej interes grupowy niż swój własny,
Osoba zajmująca stanowisko ma władzę tylko i wyłącznie dzięki temu stanowisk, a wszelka specjalna wiedza, talent, zdolności, na które mogłaby się powołać są zupełnie nieistotne, a często musi uzależniać się od technicznej pomocy innych osób.
Bogactwo, władza i praca - aspekt ekonomiczny mają również te pozycje, które nie są wynagradzane ekonomicznie (np. pozycje religijne, społeczne). Społeczeństwu jest więc wygodnie posługiwać się nierównymi zyskami ekonomicznymi jako zasadniczym środkiem kontroli nad obejmowaniem pozycji przez jednostki i jako zachętą do wykonywania obowiązków. Błędem jest rozpatrywanie dochodu jako wyznacznika władzy i prestiżu człowieka, jako wyznacznik ten powinna być rozpatrywana własność dóbr kapitałowych.
Wiedza techniczna - pozycje, w których wymagana jest wiedza techniczna rzadko zapewniają najwyższe nagrody, ponieważ wiedza techniczna ze społecznego punktu widzenia nie jest tak ważna jak integracja celów dokonująca się na szczeblu religijnym, ekonomicznym czy politycznym. Wiedzy i kwalifikacji nie możemy kupić, choć takie zjawisko może wystąpić w odniesieniu do szansy kształcenia się. Kontrola nad kanałami kształcenia może być w pewnych rodzinach czy klasach dziedziczna, co zawęża liczbę osób wykwalifikowanych w danej dziedzinie. Może wystąpić również sytuacja odwrotna-pozycja techniczna może być wynagradzana tak wysoko, ze prowadzi do nadmiernej podaży i w ten sposób bezrobocie w zawodach inteligenckich może obniżyć prestiż danych pozycji. Daleko posunięty podział pracy tworzy wielu specjalistów nie cieszących się wysokim prestiżem, ponieważ ich kształcenie jest krótkie, a wrodzone zdolności niewielkie. Wysoką pozycję mają prawdziwi eksperci (naukowcy, inżynierowie). Filarem tej pozycji jest ich wysoki autorytet wobec innych ważnych funkcjonalnie pozycji.
Odmiany systemów uwarstwienia
Poniżej została przedstawiona lista kliku najważniejszych rodzajów systemów uwarstwienia, obejmująca również typy skrajne:
Stopień specjalizacji
Wpływa na precyzję i wielorakość gradacji władzy i prestiżu,
Wpływa na stopień wybicia się funkcji w systemie rywalizacji,
Określa podstawę selekcji,
Typy skrajne: wyspecjalizowany, niewyspecjalizowany.
Nacisk funkcjonalny
Nacisk na sprawy religijne powoduje sztywność, a ta z kolei ograniczenie specjalizacji i rozwój techniki, ruchliwość społeczna i rozwój biurokracji,
Spadek zaabsorbowania religią powoduje wyraźny rozwój pozycji ekonomicznych i technicznych i ich statusu,
Typy skrajne: rodzinny, autorytarny (teokratyczny-religijny, totalitarny-świecki), kapitalistyczny.
Rozpiętość dystansów społecznych między pozycjami:
Powinna dawać się mierzyć ilościowo,
Typy skrajne: egalitarny, nieegalitarny.
Zakres szans - do pewnego momentu kryteria ruchliwości społecznej i nagród mogą kształtować się niezależnie. Np. duże rozpiętości dochodu w USA są o wiele większe niż w społeczeństwach pierwotnych, a mimo tego równość szans przejścia z jednego szczebla drabiny społecznej na inny może być większa w USA niż w dziedzicznym królestwie plemiennym
Typy skrajne: ruchliwe (otwarte), stabilne (zamknięte).
Stopień solidarności warstwowej jest ważna zasadą klasyfikowania systemów uwarstwienia, ponieważ może kształtować się niezależnie od innych kryteriów,
Typy skrajne: klasy zorganizowane, klasy nie zorganizowane.
Dany system uwarstwienia zależy od tego jak plasuje się w kontekście pozostałych różnic oraz warunków zewnętrznych takich jak:
Stadium rozwoju kulturowego - bogate dziedzictwo kulturowe wywołuje konieczność większej specjalizacji, przyczyniającej się z kolei do natężenia ruchliwości, spadku solidarności warstwowej oraz zmiany nacisku funkcjonalnego,
Stosunki z innymi społeczeństwami - np. wolny handel wzmocni pozycję handlowca względem wojownika czy kapłana, a stan ciągłej wolny na pozycje związane z wojskowością.
Liczebność społeczeństwa - w małych społeczeństwach stopień specjalizacji funkcjonalnej, segregacji poszczególnych warstw oraz nierówności są ograniczone.
1