STAROŻYTNA GRECJA

Czynniki, które miały wpływ na rozwój starożytnej Grecji:

1. Klimat - słoneczny, zróżnicowany w zależności od pór roku;

2. Morze Egejskie - jego wyspy i cieśniny stanowiły idealną szkołę dla ćwiczących się w swojej sztuce żeglarzy, adeptów handlu i przyszłych kolonizatorów

3. Bliskość starych, ukształtowanych już cywilizacji - ich zdobycze można było importować i dalej rozwijać

I. Ramy chronologiczne

• epoka prehistoryczna - koncentrowała się na Krecie i Mykenach, trwała do XII w. p.n.e.

• tzw. epoka heroiczna - jej kulminacją była wojna trojańska (upadek Troi 1184 p.n.e.)

• wieki ciemne - epoka słabo udokumentowana zarówno pod względem źródeł pisanych, jak i wykopaliskach archeologicznych

• złoty wiek greckich państw-miast - VIII - IV wiek p.n.e.:

• koniec okresu archaicznego i początek epoki historycznych zapisów liczy się od 1 olimpiady - tradycyjna data 776 r. p.n.e.

• środkowy okres największego rozkwitu Grecji - V w. p.n.e. - 338 p.n.e. (zmuszenie Greków do poddania się Macedończykom)

Wojny perskie, wojna peloponeska (431-404 r. p.n.e.) i jej największe osiągnięcia (Maraton 490; Termopile, Salamina 480) przyniosły Grekom trwałe poczucie własnej tożsamości. W wolnej Helladzie widziano „Wspaniały Zachód”, „Krainę Wolności”, „ojczyznę piękna i mądrości”. Wschód był siedzibą niewolnictwa, brutalności i ignorancji.

II. Organizacja ustrojowo-społeczna

1. Polis - oryginalna forma ustrojowa, państwowa w starożytnej Grecji

• małe państewko, w ramach którego łatwo było utrzymać spokój i bezpieczeństwo

• greckie polis były od siebie niezależne, samodzielne ekonomicznie, terytorialnie i politycznie

• specyficzny model sprawowania władzy:

• wspólnota obywateli rządzących się zgodnie z regułami przez nich samych ustanawianymi

• brak osobnego aparatu władzy (nie było zawodowych urzędników)

• brak armii (wszyscy obywatele teoretycznie byli żołnierzami)

• brak policji

• funkcjonowanie polis zakładało, ze obywatele będą kolejno znajdowali się w pozycji ludzi słuchających poleceń i tych, którzy przez pewien czas będą je wydawać

• zgromadzenie wszystkich obywateli wybierało urzędników, podejmowało decyzje o finansach i sposobie czczenia bogów, określało stosunki z sąsiadami zgromadzenie wypowiadało wojnę i zawierało pokój

2. Struktury społeczne:

• niewolnictwo elementem powszechnym (ale nie stanowiło fundamentu wszystkich instytucji społecznych i gospodarczych)

• społeczność dzieliła się na niewolników, „cudzoziemców” na stałe mieszkających w polis (metojków) i obywateli

• niewolnicy traktowani byli jak ruchomy dobytek

• wyzwoleni niewolnicy automatycznie uzyskiwali status metojków, którzy płacili podatki i byli powoływani do służby wojskowej

• obywatele mieli lprawo posiadania ziemi oraz obowiązek odbywania służby wojskowej

3. Organizacja polityczna

• bardzo różnorodna i zmieniająca się w czasie

• początkowo monarchie

• następnie ustrój arystokracji rodowej:

• do arystokracji należała znaczna część ziemi uprawnej; oni też piastowali urzędy

• utrzymywali przewagę ekonomiczną

• z czasem (od VII w. p.n.e.) tendencja do poszerzania się kręgu arystokracji (związana z szybkim rozwojem gospodarczym i awansem nowych rodów)

• z czasem, w niektórych polis ustrój stawał się coraz bardziej demokratyczny

4. Ateny - demokracja ateńska

• w czasach archaicznych rządy arystokracji rodowej (eupatrydzi - dobrze urodzeni)

• kodyfikacja prawa Drakona (621-620):

• ograniczenie samowoli arystokracji

• bardzo surowe prawo, kale obowiązujące wszystkich

• reformy Solona (594-593) - miały charakter reform ustrojowych i politycznych:

• zniesienie obciążeń dłużnych

• zakaz sprzedaży obywateli w niewolę za długi

• podział społeczeństwa na cztery klasy majątkowe (dwie pierwsze miały prawo do pełnienia wyższych urzędów)

• wszyscy mieli te same podstawowe prawa:

• wolność osobistą

• równość wobec prawa

• prawo do wolności słowa i wypowiedzi

• wszyscy mogli uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym i wybierać urzędników

• klasa najbogatsza musiała świadczyć państwu liturgię (utrzymywać na swój koszt okręty wojenne, organizować święta religijne itp.)

• powołał do życia Radę Czterystu i niezawisły sąd przysięgłych (6000 sędziów losowanych spośród obywateli powyżej 30 roku życia przydzielanych w mniejszych grupach do poszczególnych trybunów

• dalsza demokratyzacja - reformy Kleistenesa (509-507):

• podział obywateli na 3, tritti - 3 trittie tworzyły fylę wyborczą, która wyłaniała swoich przedstawicieli, z których losowano 50 bulentów, członków Rady Pięciuset

• na czele armii stali stratedzy pochodzący z wyboru

• decyzje o polityce państwa i wyborze urzędników podejmowało Zgromadzenie Ludowe

• największy rozkwit demokracji - panowanie Peryklesa (495-429):

• wprowadził płace państwowe dla członków Rady Pięciuset i sędziów, umożliwiając tym samym biednym obywatelom pełniejszy udział w życiu politycznym

5. Wielka Kolonizacja (VIII - VII w. o.n.e.); przyczyny:

• głód ziemi, który występował w mało urodzajnej Grecji właściwej; w koloniach nad Morzem Czarnym czy Italii ziemia była daleko żyźniejsza;

• brak wielu surowców mineralnych niezbędnych do rozwoju rzemiosła; docierały one do Hellenów drogą handlową (korzystniej jednak było przynajmniej część szlaków handlowych mieć w swoim rękach i nie dzielić się zyskami z obcymi)

• chęć posiadania własnych faktorii handlowych w dalekich krajach i eksportowania z Grecji towarów, z których słynęła - ceramiki, wina i oliwy - w zamian za żywność, produkty rzemiosła, niewolników itp.

• przyrost demograficzny w polis Grecji właściwej

• nierówny podział własności ziemi uprawnej

• napięcia społeczne wewnątrz polis - niezadowoleni i niewidzący dla siebie perspektyw mogli szukać szczęścia w koloniach, a wpływowa arystokracja rządząca w tym czasie w polis miała możliwość pozbywania się niepożądanego „elementu” społecznego

III. Religia

• świat był „jednym wielkim miastem bogów i ludzi”

• brak diabła, ciemnych potęg, grzechu - brak pożywki dla najgłębszych lęków ludzkiej duszy

• największa wada ludzka: hybris - arogancka dusza; kara za nią: nemezis - gniew bogów

• mity, wyrocznie, formy kultu tworzyły obraz świata, w którym odwaga, przedsiębiorczość (poskramiana poczuciem smaku) przynosiły nagrodę w postaci zdrowia i fortuny

• powszechna rywalizacja łącząca pobożność z rywalizacją

IV. Osiągnięcia

1. Filozofia

• „umiłowanie mądrości”, czyli Grecja filozofia powstała w opozycji do konwencjonalnych postaw religijnych

• Sokrates (469-399 p.n.e.) - metoda zadawania wnikliwych pytań w celu weryfikacji leżących u podstaw wiedzy założeń - podstawa wszystkich późniejszych systemów racjonalnego myślenia; „życie nie poddawane badaniom nie jest warte, aby je przeżyć”, „wiem, że nic nie wiem”

• Platon (429-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa; założyciel Akademii Platońskiej; twórca pierwszych utopii, fundamentalnych teorii form i nieśmiertelności, kosmologii, krytyki wiedzy, analizy pojęcia miłości (wpływ na myśl filozoficzną wszystkich późniejszych epok)

• Arystoteles (384-322 p.n.e.) - uczeń Platona; wraz z Platonem stworzył podwaliny większości gałęzi filozofii spekulatywnej i filozofii przyrody; twórca encyklopedycznych prac obejmujących metafizykę, etykę, politykę, krytykę literatury, logikę, fizykę, biologię i astronomię

2. Literatura

• Stworzenie poezji epickiej (Homer - połowa VIII w. p.n.e.) czerpiącej z tradycji ustnego przekazu

• życie w ośrodkach miejskich sprzyjało rozwojowi sztuki pisma (które dotarło do Grecji w VIII w. p.n.e.)

• najwięksi twórcy elegii: Hezjod (ok. 700 r. p.n.e.), Kallinos z Efezu (po 690 p.n.e.), Ksenofanes z Kolofonu (ok. 570-480 p.n.e.); twórcy liryki: Safona (ur. 612 p.n.e.), Pindar (518-438 p.n.e.), Anakreont (ok. 530 p.n.e.), Symonides z Keos (556-468 p.n.e.); stali się oni inspiracją dla niezliczonych rzesz naśladowców i tłumaczy od Wergiliusza po Szekspira

3. Dramat

• początek: ceremonie związane z obchodami świąt religijnych

• pojęcie tragedii (gr. Tragedia: „pieśń kozła”) wiązało się początkowo z rytualną ofiarą

• pierwsze dramaty wystawiano w Atenach podczas igrzysk ku czci Dionizosa

• stylizowany dialog między aktorami i chórem był środkiem wyrazu najstraszliwszych konfliktów psychicznych i duchowych zmagań

• najwybitniejsi twórcy: Ajschylos (525-456 p.n.e.), Sofokles (496-406 p.n.e.), Eurypides (480-406 p.n.e.); najsłynniejsze dzieła: „Siedmiu przeciw Tebom”, „Oresteja”, „Prometeusz skowany”, „Król Edyp”, „elektra”, „Antygona”, „Media”, „Fedra” - są grane do dziś

• przemieszane mity i legendy stały się podwalinami światowej literatury

4. Komedia

• wyśmiewały wszystkich: od filozofów po polityków

• Arystofanes (450-385 p.n.e.) - najwybitniejszy twórca

• Rycerze, Ptaki, Chmury, Osy, Żaby - dzieła grane do dziś

Greckie piśmiennictwo tworzy zaczątek humanistycznej tradycji Europy

5. Sztuka

• rzeźba - pozostawanie pod silnym wpływem motywów duchowych i religijnych - zwracanie szczególnej uwagi na ciało ludzkie i przedstawianie „poruszenia duszy” poprzez obserwację sposobu, w jaki wewnętrzne uczucia człowieka odbijają się w ruchu jego ciała

• twórcy: Fidiasz (ok. 490-415 p.n.e.), Praksyteles (szczyt kariery ok. 350 p.n.e.): Hermes z Olimpii, Afrodyta z Kniodos

• inne dzieła: Apollin Belwederski, Afrodyta z Milos

• architektura - „sprawność techniczna w służbie wrażliwości”

• pięć spośród siedmiu cudów antycznego świata (lista sporządzona w II w. p.n.e.) stanowiły arcydzieła greckiej architektury (posąg Zeusa w Olimpii, trzecia świątynia Artemidy w Efezie, mauzoleum w Halikarnasie, Kolos Rodyjski, latarnia morska na wyspie Faras)

6. Nauka

• była częścią filozofii ogólnej - większość filozofów zajmowała się zarówno naukami fizycznymi, jak i spekulatywnymi

• Tales z Miletu (ok. 636-546 p.n.e.)

• wszystko, co istnieje, pochodzi z wody

• zmierzył poziom fali powodziowej na Nilu, odległości między statkami, wysokość gór

• przewidywał zaćmienia Słońca,

• stworzył podstawy geometrii wprowadzając szereg pojęć (średnica to odcinek, który dzieli okrąg na połowy, trójkąt równoramienny to taki w którym dwa kąty przy podstawie są równe, dwie linie przecinające się tworzą równe co do miary kąty przeciwległe, kąt wpisany w półokrąg jest kątem prostym, trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie)

• Heraklit z Efezu (szczyt działalności 500 p.n.e.)

• wszystko, co istnieje podlega nieustannym przemianom i rozpadowi

• wszelka zmiana jest wynikiem nieuchronnego zderzenia przeciwności (dialektyka)

• podstawa nauk historycznych: idea zmiany zachodzącej w czasie praz idea przyczynowości

• Empedokles z Akragas (483-423 p.n.e)

• filozof, lekarz, poeta

• świat materialny zbudowany jest z czterech elementów: ognia, ziemi, powietrza i wody

• elementy te bezustannie rozdzielają się i łączą ze sobą pod wpływem ciągłych stresów, które niosą ze sobą życie wypełnione miłością i walką

• Demokryt z Abdery (460-361 p.n.e.)

• wszelka materia powstaje w wyniku przypadkowych zderzeń maleńkich cząsteczek nazywanych przez niego atoma (grec. niepodzielny)

• Hipokrates z Kos (460-377 p.n.e.)

• wyodrębnił medycynę z obszaru religii i magii czyniąc z niej samodzielną dyscyplinę

• był autorem traktatów nt. zdrowia publicznego, higieny, opieki nad chorymi i chirurgii

• wiele terminów wprowadzonych przez niego używanych jest do dzisiaj (rak, diagnosis (rozpoznanie), prognosis (rokowanie), thearapia (leczenie), epidemia)

• Eudoksos z Knidos (ok. 350 p.n.e.)

• nauczał o ruchach planet wokół Słońca

• wynalazca zegara słonecznego

• obliczanie objętości brył i pól figur geometrycznych metodą wyczerpywania

• Arystoteles

• autor rozpraw z dziedziny fizyki i biologii

• jego klasyfikacja gatunków zwierząt stanowi fundament zoologii w jej obecnym kształcie

• Teofrast z Eresos (370-288 p.n.e.)

• uczeń Arystotelesa

• zastosował metodę jego klasyfikacji gatunków do botaniki

• traktat „Charaktery” to pierwsze dzieło z zakresu psychologii analitycznej

• Pitagoras z Samos (572-497 p.n.e.)

• dokonał klasyfikacji osiągnięć poprzedników z dziedziny matematyki

• prekursor teorii liczb

• tworzenie o kwadracie przeciwprostokątnej w trójkącie prostokątnym

• opracował matematyczne podstawy zasady harmonii w muzyce

• Euklides z Aleksandrii (ok. 300 p.n.e.)

• jego „Elementy” utrzymywały swoje niezachwianą pozycję w świecie matematyki dłużej niż jakiekolwiek inne dzieło

• chciał znaleźć trwałe (matematyczne) dowody dla całej ludzkiej wiedzy

• Eratostenes z Cyreny (276-196 p.n.e.)

• oszacował średnicę Ziemi, myląc się o mniej więcej niż 1%, odraz odległość Słońca i Księżyca od Ziemi

• zaproponował prowadzenie roku przestępnego, czyli jednego dodatkowego dnia w kalendarzu

• podał sposób znajdowania liczb pierwszych

• Archimedes z Syrakuz (287-212 p.n.e.)

• wynalazca pompy ślimakowej do piętrzenia wody

• zaprojektował katapulty i haki, dzięki którym odparto ostateczny atak Rzymian podczas oblężenia Syrakuz

• stworzył podwaliny hydrostatyki

• prawo Archimedesa pozwala łatwo wyliczyć objętość ciał

• mierzenie koła, obliczenie stosunku obwodu koła do średnicy (liczba pi)

7. Filozofia moralna

• zmodyfikowała tradycyjną wykładnię religii

• Sceptycy (Pyrron z Elidy 365-275 p.n.e.)

• nie istnieje nic, o czym dałoby się uzyskać pewną wiedzę

• jedynym celem człowieka powinno być poszukiwanie cnoty

• celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec przypuszczeń, a wobec rzeczy mu narzuconych umiarkowane ich doznawanie

• Cynicy (Diogenes z Synopy 412-323 p.n.e.)

• wyzwolenie się od własnych pożądań jest cnotą

• stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej cnocie

• abnegacja swoich osobistych potrzeb, czyli pogarda dla ziemskich wygód

• oderwanie się i lekceważenie tradycji, wszelkich struktur społecznych i powszechnie przyjętych obyczajów

• Epikurejczycy (Epikur z Samos 341-270 p.n.e)

• ludzie powinni oddawać się pogoni za szczęściem, uwolniwszy się od strachu przed śmiercią i przed bogami

• droga do szczęścia prowadzi do przez pracę nad sobą, spokój i wyrzeczenie

• Stoicy (Zenon z Kition 335-263 p.n.e.)

• nad ludzkimi namiętnościami powinien panować rozsądek

• jedyną wartością jest dążenie do cnoty

• osiąganie szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcie swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków

• budowanie w sobie odporności na ból i cierpienie poprzez poczucie obowiązku i pełen dyscypliny autotrening

V. Klasyfikacja ustrojów politycznych wg Arystotelesa

Kto/jak rządzi	Ustrój pozytywny	Ustrój negatywny
Jednostka Niewielka grupa Wszyscy obywatele	Monarchia Arystokracja Demokracja	Tyrania Oligarchia Ochlokracja

• monarchia (grec. monos - jeden, jedyny; arche - zwierzchność, władza) - władza jednostki, władza królewska

• tyrania (grec. tyrannos - pan, wszechwładny, tyran) - władza jednostki nieuprawnionej do władania, władającej dzięki przemocy; nie zawsze oceniana negatywnie

• arystokracja (grec. aristos - najlepszy; kratos - władza, panowanie) - władza najlepszych, grupy starszyzny rodowej, przedstawicieli starych, znakomitych rodów

• oligarchia (grec. oligoi - nieliczni; arche - zwierzchność, władza) - rządy nielicznych, nieuprawnionych do sprawowania władzy, narzucających swą zwierzchność innym siłą lub podstępem

• demokracja (grec. demos - lud; kratos - władza, panowanie) - władza ludu, ustrój, w którym wpływ na rządy i dostęp do urzędów mają wszyscy pełnoprawni obywatele

• ochlokracja (grec. ochlos - tłum, motłoch; kratos - władza, panowanie) - władza tłumu lub motłochu; ustrój, w którym wpływ na rządy mają wszyscy, niezależnie od urodzenia i przynależności obywatelskiej

VI. Cechy państwa greckiego

• ograniczenie terytorialne, z silnie zaznaczonym centrum

• spójność etniczna

• suwerenność obywatelska (zwłaszcza w porównaniu do wschodnich despotii)

• ustanowienie sądowej władzy ludu

• duże znaczenie praw jednostkowych

• szerokie wykorzystywanie niewolnictwa w budowie stabilności ekonomicznej

6

---