M. Pawlikowska - Jasnorzewska, Wybór poezji, oprac. J. Kwiatkowski, BN I 194.
I. Wprowadzenie biograficzne.
M. Pawlikowska - Jasnorzewska urodziła się 24 listopada 1891 roku w Krakowie, jako córka znanego malarza W. Kossaka i M. z Kisielnickich. Rodzina poetki wywodziła się ze szlachty. Swoją kulturę umysłową i znajomość kilku obcych języków zawdzięczała edukacji domowej, własnym lekturom i studiom, nie pobierała systematycznej nauki szkolnej i nie skończyła wyższych studiów. Miała szczęśliwe dzieciństwo. Wychodziła za mąż trzykrotnie za: W. Bzowskiego, J. Pawlikowskiego, S. Jasnorzewskiego - to małżeństwo okazało się trwałe. Przez cały okres Dwudziestolecia utrzymywała stałe kontakty ze środowiskami literackimi i artystycznymi. Jej niezwykła wrażliwość i urok zyskiwały jej wielu wielbicieli i przyjaciół. Piała wiersze od dzieciństwa. Zadebiutowała w 1922 roku tomikiem, w którego skład wchodziły utwory pisane m. in. W czasie wojny. Razem z liryką rozwijała się jej twórczość dramatyczna. Opuściła kraj w 1939 roku (w jej dramacie Baba-Dziwo pojawia się satyra na hitlerowski totalitaryzm, premiera odbyła się 1 września 1939, poeta była narażona na niebezpieczeństwo). Wyjechała przez Zaleszczyki, Rumunię, Włochy, trafiła do Francji, Anglii. Wojna załamała ją psychicznie, poczucie kataklizmu, tęsknota za rodziną i krajem. Zmarła na nieuleczalną chorobę 9 lipca 1945 roku w szpitalu w Manchester.
II. Wprowadzenie do poezji Pawlikowskiej. (stosuję skrót MPJ - Maria Pawlikowska - Jasnorzewska)
1. Dwie rewolucje
Twórczość MPJ wyraża i współtworzy dwie rewolucje, jakie dokonały się w świadomości i w życiu polskiej warstwy inteligenckiej w okresie międzywojennego dwudziestolecia, są to rewolucja obyczajowa i poetycka. Nowa sytuacja kobiety po wojnie: zmuszone do poszukiwania zawodowych kwalifikacji, pracy. Tym przemianom towarzyszą te, zachodzące w dziedzinie obyczajowo-erotycznej. Przeżywa ona zwrot ku swobodzie i szczerości, przyczyny: znajomość pism Z. Freuda i jego teorii psychoanalizy (rola jaką czynnik seksualny odgrywa w psychicznym życiu człowieka, urazy wynikające z konfliktu między normami społecznymi a sferą wrodzonych popędów). Osiągnięcie formalnego równouprawnienia (od 1918 w większości państw europejskich prawa wyborcze kobiet), masowość emancypacji, stały się przyczyną zainteresowania „nowa obywatelką”, jej psychiką, odmiennością. Chodziło o ukazanie kobiety normalnej, codziennej. Cele dążeń emancypacyjnych: przeprowadzenie dowodu na kobieca równowartość psychiczną, walka o równouprawnienie obyczajowe, swobodę i szczerość kultury erotycznej. Była to problematyka najbliższa specyfice literackiej, dająca się najłatwiej przedstawić w liryce.
Kobieca proza okresu Dwudziestolecia: Nałkowska, Dąbrowska, Kuncewiczowa, Boguszewska, Gojawiczyńska. W poezji nie ma tylu wybitnych nazwisk. Największe to MPJ. Predestynowały ją do tej roli dwa czynniki: przynależność społeczna i temperament. Szlacheckie, staromodne, pruderyjne pochodzenie stwarza prowokująca atmosferę do przejaskrawionej negacji, dawało realne możliwości do buntu. Jej poezja musiała być również wynikiem temperamentu bujnego, żywiołowego, niełatwo natrafiającego na odpowiednich partnerów. Nadmiar i niedosyt erotyzmu stworzyły obsesję, zsencjonalizowały ten pierwiastek w poezji MPJ. W tym stopniu, że mogła wzruszeniem miłosnym obdarzyć każdą czytelniczkę swoich wierszy. Podmiot liryczny jej wierszy stanowi przykład „bohaterki” naturalnej szczerej w swej erotyce i kobiecości. By świadczyła o tym każdym swoim zdaniem i słowem konieczny był zwrot ku codzienności realiów (nobilitacja niepoetyckich realiów związanych z dziedzinami życia stanowiącymi domenę kobiet, np. węglarz, papierośnica, miednica, pończochy) i ku naturalnemu, kolokwialnemu tokowi wypowiedzi (wprowadzanie codziennego, potocznego słownictwa, kolokwialnej składni, utartych, obiegowych zwrotów). Efekt: naturalność, „żywość” frazy intonacyjnej sprawia, że wiersze często jak gdyby się słyszy.
2. Rola Skamandra i Awangardy
Sytuacja poezji polskiej w okresie tuż powojennym. Wtedy dokonał się w niej zasadniczy przełom, dotarły do niej nowe, rewolucyjne prądy, powstałe na Zachodzie Europy i w Rosji jeszcze przed wojną. W wśród grup poetyckich MPJ najbliżsi byli skamandryci - rewolucjoniści umiarkowani. Byli jej najbliżsi w sensie grupy towarzysko-literackiej. Przyjacielskie stosunki osobiste znajdowały odbicie w faktach wchodzących w zakres literatury, np. artykuł Lechonia broniący MPJ przed atakami krytyki. Cechy wspólne: podobieństwa inspiracji twórczych: wspólność w uleganiu wpływom i sympatii dla poezji Staffa, zainteresowań przedawangardową poezją francuską i rosyjską, współuleganie pewnym modom: podobieństwa konkretnych wierszy, cyklów, form wersyfikacyjnych, „melodyk” intonacyjno-składniowych, np. pojawianie się u MPJ i większości skamandrytów specyficznej odmiany wiersza inwokacyjnego. Zbieżności bardziej istotne, głębsze: prozaizacja, kolokwializacja poetyckiego języka, zainteresowanie światem codziennych realiów, dążenie do odpatetyzowania poetyckich konwencji, kreacja nowego bohatera lirycznego: zwykłego, „normalnego”, „szarego” człowieka. Również konkretność i sensualizm, deidealizacja świata, jest to poezja rzeczy, konkretnych zjawisk. Dużą rolę odgrywa w niej wrażliwość zmysłowa, wzrok, słuch, powonienie, smak, dotyk. Różnice: w wierszach skamandrytów pojawia się niejednokrotnie atmosfera przesytu, nudy, rezygnacji, sentymentalnego przyjemnego smuteczku, u MPJ nie ma takich wątków. Brak u poetki mitu prowincji, odmienny charakter ma jej egzotyka - jest tęsknotą za zintensyfikowaniem życia. W poezji emancypacyjnej nie ma miejsca na nudę, przesyt, sentymentalizm.
Z latami przybywało różnic między poezją MPJ a poetyką skamandrycką, jednocześnie przybywało zbieżności z poetyką Awangardy. Łączyło poezję MPJ z awangardzistami: antysentymentalizm, dyskrecja, zwięzłość, później także zbieżności wersyfikacyjne, rosnące zainteresowanie słowem, metaforyka oparta na grze znaczeń, poetyka niedomówień i aluzji. Obcy pozostał MPJ awangardowy technicyzm, stylistyczna maniera, zakradająca się do wierszy awangardowej szkoły. MPJ nie pozwalała, by poetyka dominowała w jej wierszach nad poezją, by teoretyczne założenia wyznaczały kształt przeżyciu i kierunek poszukiwaniom. Większe znaczenie w rozwoju liryki MPJ ma ruch ku takiej koncepcji poezji, która nie mieściła się już w modelach Dwudziestolecia. Próbując usytuować poetkę na mapie prądów poetyckich epoki nie można zapominać, że należy do najbardziej oryginalnych zjawisk swego czasu.
III. Trzy okresy twórczości.
1. Okres pierwszy: 1922-1927.
Początki twórczości: hedonizm i sensualizm, wirtuozeria formalna. Radosny witalizm, entuzjastyczna pochwała życia, ludycznych koncepcji sztuki. Atmosferę tę oddają dwa pierwsze tomiki MPJ Niebieskie migdały (1922) i Różowa magia (1924) - manifesty egotyzmu młodej, zakochanej. Świadomej swego wdzięku kobiety. Jednocześnie ewokacja wrażliwości zmysłowej i subtelnej inteligencji. Dominuje w tych tomikach tonacja majorowa, postawa upojenia życiem, dominuje biologiczny, świadomie powierzchowny, żyjący chwilą optymizm. Pojawia się u poetki świadomość niewystarczalności języka dal oddania skomplikowanych i ulotnych stanów psychicznych. Jednym z motywów staje się kolorystyka, powinowactwa z malarstwem. Poezja MPJ wykazuje związki z tradycjami impresjonistycznymi (traktowanie koloru jako funkcji światła, widzenie, z którego wyprowadza konsekwencje ontologiczne) i formizmem (dawanie przez poetkę prymatu kolorystycznej kompozycji wiersza i kolorystycznym określeniom przed warstwą właściwych znaczeń, zainteresowanie geometrycznym uproszczeniem, ekspresyjną deformacją, dążenie ku bezprzedmiotowości).
Drugi zbiorek Różowa magia jest najbardziej skamandrycki spośród tomików MPJ. Wskazują na to: połączenie tendencji stylizatorskich z tematyką kulturową i egzotyczną, prozaizacja języka, ucodziennienie realiów, demokratyzacja ja lirycznego.
Istotna cecha poezji MPJ - specyficzny rodzaj antypowagi. Groteska miesza się z żartobliwością. Polega na dążeniu do pomniejszenia, oswojenia pewnych wartości, aż po ich łagodną kompromitację. Inna postawa: śmiałe spoufalanie się kogoś słabego, lecz uprzywilejowanego, w stosunku do kogoś silnego, lecz - oswojonego. Kobiecy wdzięk, kokieteria to niejako model, według którego dokonuje się tu żartobliwe oswojenie świata.
Miłość we wczesnych erotykach MPJ ukazywana jest w kategoriach religii i w atmosferze eschatologii, niektóre utwory sięgają do tej sfery przeżyć, w której erotyzm graniczy z mistycyzmem.
Kolejny tom poetki Pocałunki zaskakują formalną ascezą: prostotą wersyfikacji, zubożeniem i stonowaniem kolorystyki, monotonią tematów. Składa się niemal wyłącznie z czterowierszy, takich utworów jest ponad sześćdziesiąt. Głównym motywem treściowym tego tomiku jest miłosna tęsknota. Podstawowym elementem artyzmu i estetycznego oddziaływania Pocałunków jest niespodziewana, zaskakująca puenta.
W kolejnym tomie dancing (1927) niemal każdy utwór stanowi osobną całość. Temat: nowoczesna zabawa taneczna, np. nazwy tańców takich jak charleston, fokstrot, blues. Z warstwą semantyczna współgra warstwa brzmieniowa. Tworząc całość, którą można traktować jako rodzaj „przekładu” ówczesnej muzyki tanecznej na słowo poetyckie. W tomie poetka nie zastosowała dużych liter, ani interpunkcji. Chciała w ten sposób oddać szybkość tanecznego ruchu, płynność i rytmiczność melodii, a jednocześnie zasygnalizować wtórny i nieobowiązujący charakter przelotnych rozmów-flirtów przytaczanych przez poetkę. Sfera wesyfikacyjno-metryczna została w różnorodny sposób muzycznie sfunkcjonalizowana.
Obok tematyki związanej z miłością, w pierwszym okresie poezji MPJ pojawia się również temat starości. Lęk przez upływającym czasem związany jest z lękiem przed utratą urody, utratą szans miłości. Wiersze o starości dają wyraz zjawiskom i problemom uważanym w poprzednich epokach za niepoetyckie, „prozaiczne”, wstydliwe.
Od tomiku Cisza leśna w poezji MPJ dokonuje się przesunięcie dominant. Pojawia się zrównoważenie efektu poetyckiego i refleksja filozoficzna, skłonności do irracjonalizmu, tworzywem jest przyroda, fascynuje poetkę natura.
2. Okres drugi 1928-1939.
Najbogatszy w pozycje bibliograficzne:
Cisza leśna 1928, Paryż 1928, Profil białej damy 1930, Surowy jedwab 1932, Śpiąca załoga 1933, Balet powojów 1935, Krystalizacje 1937, Szkicownik poetycki 1939. Okres ten jest również najbogatszy w problematykę filozoficzną, czy raczej poetycko-filozoficzną. Układa się ona w pewną całość, tworzy zarys pewnego systemu myślowego - skąd konieczność odejścia od zasady ściśle chronologicznego omawiania tej poezji.
Najbardziej charakterystyczna cechą pierwszych lat drugiego okresu poezji Pawlikowskiej jest pojawienie się tematyki wróżbiarskiej i spirytystycznej. Można widzieć w tym śmiałość w przyznaniu się do zainteresowań wróżkami, magią miłosną. Próby odzyskania miłosnego szczęścia poprzez wizyty u wróżek, stawianie kabały, uleganie zabobonom to w owej epoce zjawiska częste. Poetka zachowuje dystans w stosunku do własnej fascynacji wiedzą tajemną. Motywy te są często pretekstem służącym do uwypuklenia walorów życia i najcenniejszego z nich czyli miłości. Humor łączy się tu z przeżyciem serio, niejednokrotnie o tonacji tragicznej. MPJ interesuje stan między życiem a śmiercią. W jej wierszach pojawiają się liczne widma z seansów, motywy letargu, lunatyzmu, manekina, motyw śpiewu umarłego.
Motyw palingenezy pojawia się przez cały drugi okres twórczości. Podobnie jak spirytualizm bywa traktowany żartobliwie. Sam fakt występowania tego motywu wydaje się dość niezwykły na tle ówczesnej literatury. Warto pamiętać o wielkich systemach religijno-filozoficznych, w których teoria palingenezy odgrywała rolę zasadniczą, są to systemy starożytnych Indii: bramanizm, buddyzm, dżinizm. Wyjaśniają one specyficzny charakter motywu palingenezy (nie tylko wędrówka dusz, ale także pomysł kontynuacyjnej wymiany między człowiekiem a rośliną).
Filozofia przyrody. Tematem jest natura, przyroda. Inspiracjami dla poetki byli: Maeterlinck, A. Schopenhauer. Natura staje się mistrzynią człowieka, nauczycielką wytrwałego dążenia, silnej woli.
Pojawia się postawa zawodu i buntu, zbieżna z nasileniem się obsesji śmierci, związana genetycznie z obsesją starości. Warunkuje ona wybór innych motywów ze świata przyrody: z motywu ptaka na motyw nietoperza. Poetka teraz chętnie wykazuje monstrualność, brzydotę, obrzydliwość przyrody, jej obojętną śmiercionośność, śledzioną dokładnie, aż po zjawiska rozkładu. Owa ciemna strona przyrody sąsiaduje w tej poezji z motywami czarnej magii, z ogólnie pojętą sferą brzydoty. Pojawia się również wątek niechęci do macierzyństwa poetka dawała jej wyraz w wierszach, twórczości dramatycznej i publicystyce. Skoro Matura rodzi na to, by zabijać, bezsensowna i okrutna jest także płodność, stąd jeden tylko krok do stwierdzenia: bezsensowne i zasługujące na odmowę jest w ogóle istnienie, życie. Postawie buntu wobec Natury towarzyszą: postawa podziwu, fascynacji, rezygnacji. Obraz przyrody podporządkowany postawie podziwu: wytrwałość, wola, godność, powściągliwość, siła, rycerskość. Głównym motywem przyrodniczym i ideałem staje się dąb, jednocześnie symbol męskości. W tym czasie (lata 1932-1935) poezja MPJ wchodzi w sferę swoistej moralistyki, pragnie oddziaływać na innych. Z postawą podziwu sąsiaduje postawa fascynacji. Pośród postaw wobec Natury dominuje jednak, stanowi syntezę - postawa rezygnacji. Wiąże się ona ze wzmagającą się coraz bardziej obsesją starości. Z postawą rezygnacji, wiodącej wyraźnie ku buddyjskiemu pojęciu Nirwany, łączą się przede wszystkim motywy botaniczne, motyw kwiatu. Wśród żywiołów „elementów” najbliższa poetce była woda, morze z motywem syreny.
Nad całym drugim okresem poezji MPJ dominuje wielka przygoda filozoficzna: dialog z Naturą. Novum w poezji poetki stanowi retoryczny styli jej wierszy, chodzi w nich o udowodnienie czegoś, przekonanie kogoś. Przeważa forma drugosobowa, nagromadzenie apostrof, imperatywów, inwektyw, zaklęć, pytań retorycznych. Obok poetyki retorycznej można wyróżnić poboczne tendencje stylistyczne: stylizacje, poetyka miniatury (miniatura puentystyczna - puenta jest wynikiem niespodziewanych zestawień metaforycznych). Zwrot od kompozycji zamkniętej ku kompozycji otwartej. W rozwoju poetyki MPJ można widzieć fascynację procesem zniszczenia. Pod koniec drugiego okresu dokonuje się przesunięcie ku takim odmianom, jak niedomówienie, zawieszenie głosu, sugestia, przynoszą one szanse głębszego przeżycia estetycznego.
3. Okres trzeci: 1939-1945.
Okres przedwojenny poezji MPJ stanowi pewną całość, którą zamyka: filozoficzna postawa rezygnacji, wygaśnięcie tematyki erotycznej, rozpad formy wierszowej. Lata wojny dopisują do tej całości epilog. Znika w czasie wojny tematyka miłosna. W sposób zasadniczy zmienia się stosunek poetki do świata społecznego, do Historii, poważnemu przekształceniu ulega jej stosunek do własnej poezji, jej program estetyczny i zasada ekspresji. W czasie wojny historia staje się jednym z głównych tematów wierszy MPJ. Pojawia się zasada rezygnacji z zachowania dystansu wobec własnego przeżycia, zaprzeczenie postulatu uczuciowej dyskrecji. Poeta pisze wiersze oschłe. Białe, oparte wyłącznie na rytmie. Motyw miłości rodzinnej i tęsknoty do rodziny odgrywają poważną rolę w wojennej twórczości poetki. Potrafiła zdobyć te uczucia dla poezji. Historia wtargnęła do poezji MPJ jako temat, w ostatecznym rozrachunku została jednak podporządkowana Naturze. Poetka przedstawiła wojnę jako fragment dziejów biologicznego gatunku. Zareagowała na nią emocjonalnie - miłością i tęsknotą do konkretnych ludzi i miejsc. Do rodziny, do rodzinnego miasta. W sposób jak najbardziej żywiołowy, naturalny. Koniec wojny tylko o dwa miesiące poprzedził śmierć poetki.
IV. W oczach krytyków i badaczy.
Na początku krytyczne recenzje szczególnie Ostapa Ortwina.
Zbiory wierszy lirycznych:
Niebieskie migdały, Kraków 1922.
Różowa magia. Poezje, Lwów 1924.
Pocałunki, Warszawa 1926.
dancing. karnet balowy, Warszawa 1927.
Wachlarz. Zbiór poszyj dawnych i nowych, Warszawa 1927.
Cisza leśna, Warszawa 1928.
Paryż, Warszawa 1929.
Profil białej damy, Warszawa 1930.
Surowy jedwab, Warszawa 1932.
Śpiąca załoga, Warszawa 1933.
Balet powojów, Warszawa 1935.
Krystalizacje, Warszawa 1937.
Szkicownik poetycki, Warszawa 1939.
Róża i lasy płonące, Londyn 1940.
Gołąb ofiarny. Zbiór wierszy, Glasgow 1941.
3