CHARAKTERYSTYKA SŁOWNICTWA DOBY STAROPOLSKIEJ (od początku dziejów języka do XV/XIV w.)

Dziedzictwo prasłowiańskie:

Polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego zasadniczy zasób wyrazów. Wg. T. Lehra-Spławińskiego do dziś zachowało się w języku polskim w postaci fonetycznej ok. 1700 wyrazów prasłowiańskich: ponad 1000 rzeczowników, 400 czasowników, 170 przymiotników, 80 wyrazów należących do innych części mowy. W epoce przedpiśmiennej było ich z pewnością więcej.

Wyrazy dziedziczone z prasłowiańszczyzny dzielą się na:

1. Odnoszące się do życia duchowego człowieka (170 wyrazów):

1. Pojęcia religijne i moralne: Bóg, czart, bies, grzech, prawda, wina, raj,

2. Wyrazy związane z podstawami poglądu na świat i życie: byt, życie, śmierć, czas, początek, koniec, stan, postać, osoba, znak, imię, ład, cześć, chwała, sława, trud, twór,

3. Słownictwo określające właściwości duchowe człowieka: dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, skąpy, pilny, leń, miły, luby, szczery, chytry, łagodny, srogi.

2. Grupę wyrazów odnoszących się do świata materialnego oraz zewnętrznego i fizycznego życia człowieka (1400 wyrazów):

1. Przyroda martwa i żywa:

1. ukształtowanie powierzchni ziemi: ziemia, góra, dół, brzeg, jaskinia, pole,

2. kopaliny: kamień, głaz, skała, glina, krzemień, , żelazo, srebro, złoto, sól, siarka,

3. nawodnienie: woda, morze, rzeka, jezioro, strumień, bagno, wir, prąd, lód, kra,

4. pojęcia astrologiczne i meteorologiczne: dzień, noc, świt, brzask, wieczór, południe, wschód, lato, zima, doba, godzina, skwar, chłód, miesiąc, rosa, śnieg, mróz,

5. roślinność: dąb, buk, jawor, lipa, jodła, brzoza,

6. świat zwierzęcy: niedźwiedź, lis, tur, wilk, bocian, wrona, komar,

7. budowa ciała ludzkiego i zwierzęcego: głowa, ręka, plecy, żebro, płuca, serce,

8. życie rodzinne: ojciec, matka, brat, dziad, teść,

9. życie społeczne: czeladź, sługa, sąsiad, przyjaciel,

10. gospodarstwo: wrota, brona, gumno,

2. Właściwości fizyczne ludzi i zwierząt: chudy, wysoki, niski,

3. Nazwy czynności i stanów: jeść, pić, jechać,

4. Spójniki, zaimki, przyimki.

Zapożyczenia przedpolskie, traktowane jako rodzime, np. z niemieckiego: chleb, lek, lekarz, pług; z łaciny: cesarz, lew.

Cechą charakterystyczną jest brak słownictwa dot. miasta. Nie wszystkie wyrazy były zapisane, mogło być tego słownictwa znacznie więcej.

Staropolskie wpływy obce: łacina, czeski, niemiecki.

1.Wpływy łacińskie:

Z łaciny zapożyczenia pośrednie i bezpośrednie. Pośrednie przez niemiecki i czeski.

Przez język czeski zapożyczona została z łaciny terminologia chrześcijańska: biskup, mnich, kielich, przeor, żegnać, bierzmowanie, wigilia, ofiara, proboszcz.

Krzyż, żal - wpływy romańskie.

Wpływ bezpośredni: trybun, palma, muł, bawół, balsam,

nazwy roślin, drzew, owoców: burak, cynamon, migdały, cytryna,

nazwy kancelaryjne: atrament, metryka, data,

inne dziedziny: kanał, cysterna, cyrkiel, organy, tablica, kaptur, biret.

77% terminów chrześcijańskich pochodzi z czeskiego.

Jednak część jest słowiańska: Bóg (bóstwo), święty (mocny), niebo (firmament), ksiądz (książę), piekło (smoła). Weszły one do terminologii chrześcijańskiej poprzez zmianę znaczenia.

2.Wpływy czeskie: za panowania Przemyśliwidów: Wacława II i III, wojen husyckich, przez przyjęcie chrześcijaństwa. W wieku XV - moda językowa na język czeski.

a) Zapożyczenia fonetyczne:

TraT zamiast TroT: (metateza) brama - brona, stroża - straż, włodać - władać,

`u' zamiast nosówek: poruczyć - poręczyć, Wacław - Więcław, chuć - chęć.

`h' zamiast `g': hańba - gańba, hołota - gołota

`t' zamiast `ć': dyspalatalizacja: śmiercielny - śmiertelny, wesoły - wiesioły, serce - sierdce.

b) Zapożyczenia leksykalne:

Które nie przetrwały: luty - srogi, zapad - zachód, pekli - jeśli, białka - pszenna bułka, umiały - wykształcony,

Które przetrwały: starosta, kulawy, płaz, twarz, wstyd, świątynia.

W Biblii Królowej Zofii jest wiele czechizmów.

3.Wpływy niemieckie: XIII - XV wiek, kolonizacja niemiecka, najwięcej wyrazów dot. życia praktycznego.

1. organizacja miejska: burmistrz, gmina, sołtys, wójt,

2. życie gospodarcze: bednarz, cech, celnik, browar, śruba, żołnierz,

3. sądownictwo: cło, czynsz, glejt, gwałt, mord, myto, lichwa.

4. Budownictwo: bruk, cegła, mur, plac, ratusz, rynek,

5. Moda: bawełna, binokle, fartuch, sznur,

6. Nazwy miejsc: Grywałt, Tymbark,

7. Imiona: Biernat (Bernard).

Inne: bękart, łotr, rycerz.

Słownictwo górnicze: huta, kilof, kierat.

4.Początki wpływów ruskich (nie mylić z rosyjskimi, które dopiero od XVIII wieku): w XV wieku nieliczne i lokalne: np. kniaź.

5.Wpływy arabskie: adamaszek, atłas, bachmat.

Zasoby leksykalne doby stp zostały zebrane w „Słowniku Staropolskim”, obejmuje on około 15000 wyrazów. Część z nich to wyrazy dziedziczone, część to zapożyczenia, pozostałe to słownictwo rozwojowe, uwarunkowane czynnikami pozajęzykowymi:

1. nazwy osobowe i miejscowe,

2. nazwy urzędów: cześnik, wojewoda, podkomorzy, żupan, kanclerz, podkanclerzy, notariusz, marszałek, sędzia, podsędek, włodarz, starosta, burgrabia,

3. nazwy pokrewieństwa, zw. Z prawem spadkowym: mać, macierz, bracieniec, wnukiew, zołwica, świekr, stryk, ujec, pociot, naciot, dziewierz, nieściora.

4. Ubiory: gzło, czecheł (koszula), rucho (suknia), opończa, nogawice (spodnie), rąbek, ciżmy, obszlak,

5. Daniny, podatki, opłaty: podworowe, łanowe, podymne, poradlne, podwoda, czynsz, godne, pokłon, czesne, myto,

6. Miary i wagi: ćwiertnia, korzec, garniec, kwarta, achtel, stągiew, beczka, centnar, funt, sążeń, łokieć, piędź,

7. Prawnicze,

8. Budownictwo,

9. Rośliny lecznicze, zwierzęta, minerały.

---