RZEŹBA LWOWSKA ROKOKOWA
TEATR I MISTYKA. RZEŻBA BAROKOWA POMIĘDZY ZACHODEM I WSCHODEM, KATALOG WYSTAWY POD RED. KONSTANTEGO KALINOWSKIEGO, POZNAŃ 1993
JAKUB SITO, JOHANN GEORG PINSEL I ROKOKOWA RZEŹBA LWOWSKA
Na wstępie koniecznym jest wyjaśnienie co mamy na myśli mówiąc o „lwowskiej rzeźbie rokokowej”.
W XVII i XVIII a według Sita aż do początków XIX wieku Lwów stanowił główny ośrodek rzeźbiarski, bardzo ekspansywny, promieniujący nie tylko na najbliższą okolicę lecz także na obszary wschodniej części Małopolski, województwa ruskiego, Wołynia i Podola. Plastykę powstałą w kręgu jego oddziaływania wyróżnia:
wyraźna jednorodność formalna
ogromna spuścizna artystyczna wielkiej liczby warsztatów
wyrównana bardzo wysoka jakość produkcji
bardzo długie trwanie wzorców
Konstanty Kalinowski terminem „lwowska rzeźba rokokowa” określa ostatnia fazę rzeźby szkoły lwowskiej, podając jako ogólne ramy czasowe daty 1750 - 1790.
Sito wymienia zaś rok 1745 za datę początkującą rzeźbę lwowską rokokową jej końca upatrując aż w początkach XIX wieku.
Kalinowski próbuje dać odpowiedź odnośnie genezy rz. l. lecz jak pisze Sito jest to zagadnienie jeszcze zbyt słabo zbadane by można się na ten temat jednoznacznie wypowiedzieć. Sito jej powstanie wiąże z twórcami ze terenu środkowej i zachodniej Europy. Specyficzna była dla nich kolektywna organizacja warsztatu, złożonego z mistrza i czeladników, także niezwykła praktyka wymieniania się zleceniami oraz tworzenie tzw. konfraterni rzeźbiarskich na czas wykonywania dużych zamówień. Tym m.in. można wytłumaczyć unifikację stylową rz. l. Utrudnia a czasem wręcz uniemożliwia to identyfikację artysty. Korzenie l. rz. r. tkwią w barokowej rzeźbie terenów środkowej i zachodniej Europy, czerpiąc ze spuścizny Gianlorenza Berniniego. (Sito: „To z jego wizji ekspresyjne nurty w rzeźbie Europejskiej wywodzą dramatyzm kompozycji, gwałtowność ruchu, ewokacji formy przy jednoczesnej teatralności ujęcia, zmysłowości formy czy silny ładunek emocjonalny(…)”). Ten nurt ekspresyjny cieszył się szczególna popularnością w środowisku rzeźbiarzy czeskich (Matthias Bernhard Braun), oddziałując na tereny krajów sąsiednich w tym na Lwów. Jako argument potwierdzający te tezę można przytoczyć fakt iż ekspresja rzeźby lwowskiej ewoluowała w ten sam sposób co czeskiej - ku skrajnościom, co widać właśnie w rozwoju ukształtowania draperii.
Warto zaznaczyć iż Sito wyraża tu nieco inne zdanie niż Konstanty Kalinowski ,który genezy rokokowej rzeźby lwowskiej upatruje przede wszystkim w rzeźbie terenów Europy zachodniej, pomijając znaczenie Czech.
Najpłodniejszym rzeźbiarzem heroicznej generacji rz.l. był Sebastian Fesinger działający od 1741 roku.
Dzieła:
ołtarzyki domowe (św. Marianna)
ołtarze kościoła trynitarzy we Lwowie - ok. 1745
figury na attyce kościoła w Podhorcach - 1762
Dominikanów we Lwowie (1759 - 1764)
Figury z Castrum Doloris Józefa Potockiego
W połowie XVIII wieku do głosu dochodzą wybitni artyści tacy jak Johann Georg Pinsel działający wraz z architektem Bernardem Meretynem, nadal tworzy także Sebastian Fesinger. Ci rzeźbiarze nadadzą rzeźbie lwowskiej nowe cechy formalne (zwłaszcza Pinsel).Jakie to cechy:
Dla rz. r. l. charakterystyczne jest skrajne spotęgowanie ekspresji w traktowaniu zarówno grup rzeźbiarskich jak i poszczególnych figur, a także w śmiałym poszukiwaniu formy ujęcia brył. Prym wiodą tendencje antynaturalistyczne, bardzo charakterystyczne dla rzeźby lwowskiej. Wynikiem tych tendencji jest destrukcja tradycyjnej formy na rzecz ekspresji i autonomii materii rzeźbiarskiej. Twarze rzeźb są przerysowane, mają często zdeformowane rysy, rozwiany zarost. Szata uniezależnia się od ciała. Najbardziej specyficzną cechą tej szkoły jest niekonwencjonalne traktowanie draperii, które stają się one jakby odrębną, nie związaną z anatomią postaci ani z prawami fizyki całością. Draperia zaczyna żyć własnym życiem, tworząc struktury zbliżone do kryształu, giętej blachy. Sprawiają wrażenie kruchego i łamliwego materiału Formowana jest z dużych ostro łamanych płaszczyzn podkreślających ekspresję postaci i dramatyzm gestów. Antyczno - renesansowy kanon poprawności budowy figury ludzkiej oraz jej poprawność ruchowa przestają być stosowane z wcześniejszą skrupulatnością. Także kolorystyka rzeźb ulega przemianie: powrócono do kolorystyki późnogotyckiej, podkreślającej ekspresję figury. Szaty na wzór XVII - wieczny złocono, odsłoniętym partiom ciała nadawano kolor karnacji. Artyści w swych rzeźbach zaczęli się odwoływać przede wszystkim do emocji odbiorcy. Do najważniejszych przykładów rzeźby tej fazy należą:
Dekoracja rzeźbiarska ratusza w Buczaczu(Pinsel) miasto Mikołaja Potockiego starosty kaniowskiego
W Zbarażu (1756 - 1759)
Figury fasady greckokatolickiej katedry św. Jura we Lwowie (1759 - 1761)(Pinsel)
wystój w kościele w:
Hodowicy (przed 1758)(Pinsel)
Horodence j.w. (Pinsel)
Monasterzyskach (1761)
Wszystkie są autorstwa działającego w Buczaczu Pinsla oraz Antoniego Osińskiego.
Po 1750 roku a według Kalinowskiego po 1770 zaczyna swą działalność pokolenie rzeźbiarzy rodzimego pochodzenia takich jak: Maciej Polejowski, Jan Obrocki, Michał Filewicz czy Franciszek Olędzki, którzy swą naukę odbywali w warsztatach Fesingera i Pinsla. To prawdopodobnie dzięki nim nastąpiło ostateczne ugruntowanie się stylu lwowskiego. Najbardziej u Kalinowskiego i Sita widoczne są rozbieżności w ocenie tej ostatniej grupy rodzimych rzeźbiarzy, jak Maciej Polejowski, Jan Obrocki, Michał Filewicz czy Franciszek Olędzki. Kalinowski uważa że nie znali oni najnowszych tendencji w rzeźbie europejskiej, stąd w ich twórczości widoczne jest swobodne podejście do formy traktowanej przede wszystkim jako dekoracja. Przez bardzo długi czas powielali oni formy z lat 50 - tych XVIII wieku nadając im jednak indywidualny rys. Inne zdanie na ten temat ma jednak Sito ,który uważa iż „po raz pierwszy w dziejach dawnej Rzeczypospolitej tak wielka i jednorodna grupa artystów rodzimych tworzyła dzieła nieustępujące poziomem dokonaniom europejskim”.
Kalinowski uważa że w rzeźbie lat 1770 - 1790 widoczna jest, pomimo trwania wykształconych przez Pinsla i Osińskiego wzorców, tendencja do zastępowania dramatyzmu rzeźby elegancją i delikatnością w kształtowaniu sylwetki figury, ukazywaniu postaci w tanecznych dworskich pozach. Załamania szat są zaznaczone zgrubieniami, forma ulega dezintegracji. Te cechy pozwalają na kreślenie tej fazy mianem „rokokowej rzeźby lwowskiej”. Jako przykład można podać dzieła Macieja Polejowskiego w katedrze sandomierskiej i we Włodawie, Michała Filewicza (zm.1809) w kościele Pijarów w Chełmie, Jana Obrockiego nagrobek Amalii Mniszek w Dukli, Franciszka Olędzkiego(1745 - 1792) w kościele trynitarzy w Beresteczku.
Antoni Osiński(1720 - 1770) - spory atrybucyjne czy on czy Pinsel. Uczył się w Jarosławiu u Tomasza Huntera i Pinsla. Pracował głównie dla Bernardynów:
W Leszniowie (1754) - oł. Główny, 2 boczne, ambona
Wystrój kościoła Bernardynów w Leżajsku (1752 - 1758) - ołtarze Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Bernardyna ze Sieny
Bernardyni w Zbarażu (1756 - 1759)
Nawaria - ołtarze św. Józefa i Walentego - niepotwierdzone
Polejowski Maciej(zm. 1794)
Nawaria - oł. i ambona
w katedrze sandomierskiej 8 ołtarzy i ambona 1770 - 1773
ołtarz główny u Bernardynów w Opatowie
we Włodawie u Paulinów figury świętych zdobiących filary, oł. główny
1