Okólski - Ruch Wędrówkowy (Migracje)

Migracje (wędrówki, ruch mechaniczny/fizyczny) - element i podstawowa forma mobilności przestrzennej. Oznaczają przemieszczania terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania. Migracjami są przemieszczenia się osoby z danej jednostki terytorialnej do innej na czas nie krótszy niż z góry ustalony (na świecie przeważnie 3 miesiące, w Polsce 2). Identyfikuje się je na podstawie deklaracji co do zamierzanego czasu zamieszkania przez osobę migrującą lub poprzez dokumenty urzędowe, zezwalające na zamieszkanie. Migracje oznaczają ciągły ruch ludzi w przestrzeni społeczno-demograficznej, równocześnie prowadzą do nierównomiernego kumulowania się lub ubytku wędrującej ludności. Są to długotrwałe, skomplikowane procesy, złożone i wieloetapowe, podlegające zmianom w czasie.

Rodzaje migracji wg kryteriów:

• rodzaj lub administracyjny status jednostki terytorialnej lub osiedleńczej

- miasto - wieś

- wewnętrzne - zagraniczne

- wewnątrzregionalne - międzyregionalne

• długość okresu przebywania w nowej jednostce terytorialnej

- krótko - długookresowe

• status prawny osoby migrującej

- legalne - nieudokumentowane

• jednostka terytorialna obserwacji migracji

- odpływ - napływ

• stopień dobrowolności

- dobrowolne - przymusowe

• podstawowy motyw migracji

- osiedleńcze

- pracownicze

- rodzinne

- uchodźcze, itd.

Migracje międzynarodowe dzielą się na emigrację i imigrację (odnoszą się do zagranicznych ruchów długookresowych (min 1 rok) lub osiedleńczych).

Dwie metody analizy migracji:

• analiza strumieni migracyjnych - analiza sumarycznych liczb migracji danej kategorii (np. ludzie ze wsi migrujący do miast), w danym czasie (np. w ciągu jednego roku). Można analizować napływ i odpływ ludzi między parami jednostek terytorialnych lub odrębnie odpływ (napływ) różnych kategorii migracji do (z) różnych jednostek terytorialnych. Wyróżnia się tu take pojęcia:

- saldo migracji (migracja netto) - różnica między wielkością napływu i odpływu

- obrót migracyjny (ruchliwość ludności) - suma napływu i odpływu ludności

• analiza zasobu (stanu) migrantów (migrant - osoba, która w danym momencie zamieszkiwała w określonej jednostce terytorialnej, ale nie urodziła się w niej lub napłynęła do niej w określonej jednostce czasu) - państwa monitorują jacy przybywają do nich imigranci, sprawdzają różnice strukturalne między nimi, a ludnością rdzenną. Wielkość i struktura zasoby migrantów kształtowana jest głównie przez migracje cudzoziemców (imigracja i emigracja), ich ruch naturalny (urodzenia i zgony) oraz proces naturalizacji (uzyskiwanie obywatelstwa kraju zamieszkania)

Migracjami zajmują się różne nauki. Stąd wielość podejść do ich analizowania:

1. migracje to obok rozrodczości i umieralności jeden z komponentów zmian demograficznych (bilansu ludności), w kategoriach ilościowych i strukturalnych (np. przyrost rzeczywisty ludności w danej jednostce terytorialnej = przyrost naturalny + saldo migracji)

2. migracje to forma społeczno-ekonomicznej adaptacji jednostek, gospodarstw domowych lub społeczności do zmieniających się warunków życia (powstawanie nowych nierówności w środowisku życia tych ludzi)

3. migracje to jedne ze zdarzeń tworzących przebieg życia, zjawisk, które odzwierciedlają nierównowagi środowiskowe, a które to zjawiska są efektem codziennego doświadczenia jednostek przechodzących przez kolejne fazy swojego życia

4. migracje to przejaw racjonalnych zachowań, których celem jest maksymalizacja dobrobytu społeczno-ekonomicznego danej jednostki

Migracje to dziedzina interdyscyplinarna, dlatego nie ma jednej metody analizy, nie ma jednego zestawu pojęć, które byłyby odpowiednie, nie ma też wspólnego sposobu ich wyjaśniania. Brak ujednoliconego podejścia do migracji owocuje dużym bałaganem przy definiowaniu ich kategorii (zagraniczne migracje osiedleńcze, migracje pracownicze, przesiedlenia ludności, itd). Różne państwa z wielu powodów przyjmują różne zasady klasyfikowania migracji. Próby wprowadzenia ujednoliconych zasad zakończyły się niepowodzeniem z powodu kiepskiej koordynacji (ONZ, Komisja Europejska, Międzynarodowa Organizacja do spraw Migracji IOM).

Patrząc na migracje z perspektywy historycznej, przed kapitalizmem, były one raczej działaniami grupowymi, nie indywidualnymi. Ludzie migrowali, by żyć w dobrych warunkach naturalnych, by uciec przed nieurodzajem natury. Uciekali też przed konkurencyjnymi grupami ludzi, jak również po to, by je podbijać. Istniały wtedy też migracje na mniejszą skalę, jednak spowodowane były koniecznością podróżowania, by móc zarobić (np. kupcy, poborcy podatków), a i tak odbywały się one z eskortą (de facto będąc migracjami zbiorowymi).

Migracje współczesne zaczęły się wraz z masowym przenoszeniem się ludności wiejskiej do miast. Ruch ten został zapoczątkowany w Europie Zachodniej poprzez wielkie zmiany społeczno-ekonomiczne (industrializacja i urbanizacja) i ludnościowe (przejście demograficzne). Procesy te pokryły się z ogarniającą świat kolonizacją i zaludnianiem do tej pory dziewiczych terenów. Decyzje o migracjach podejmowane były indywidualnie.

Ok roku 1800 ok 3% ludności Ziemi mieszkało w miastach. W połowie XX w. liczba ta wzrosła do 29%. W krajach, gdzie migracja ta zaczęła się w XIX w., w latach 70 XX w. ruch ten osłabł, a przeciętnie około 70% ludności tych krajów mieszkało wtedy w miastach.

Inny rodzaj współczesnych migracji to międzynarodowe przepływy ludności o charakterze osiedleńczym. Do wybuchu II WŚ były głównie udziałem Europejczyków przenoszących się na inne kontynenty. Ruchy te zmieniły proporcje udziału ludności danego kontynentu co do ogółu ludności (przed kolonizacją w Ameryce Północnej mieszkało 0,7% ludności świata, a po 5,1%). W XX w. najwięcej emigrantów pochodziło z Ameryki Łacińskiej oraz Azji. Najchętniej wybieranymi miejscami docelowymi były Ameryka Północna, Europa i trochę mniej - Japonia.

W XX w. nasiliły się migracje związane z zaburzeniami politycznymi. Nasiliły się migracje uchodźców (związane z wysiedleniami, przesiedleniami na tle narodowym, etnicznym i plemiennym). Proces ten zaczął się w południowo-wschodniej części Europy (Bałkany).

II WŚ zmusiła łącznie ok 56 mln ludzi do zmiany miejsca zamieszkania (migracje w trakcie i po wojnie). W drugiej połowie tegoż wieku nasiliły się ruchy uchodźcze z Azji (9,1 mln) i Afryki (3,6 mln). Zjawisko to było spotęgowane klęskami żywiołowymi, które spowodowały klęskę głodu.

Inne współczesne migracje na wielką skalę to migracje pracownicze. Rozpoczęły się one w Europie w latach 20 XX w. we Francji, gdzie mieszkało wtedy 2,8 mln ludzi urodzonych poza tym krajem. Po zakończeniu II WŚ napływ pracowników zza granicy był jedynym sposobem dla niektórych europejskich krajów na poradzenie sobie z szybkim tempem rozwoju, związanym z rekonstrukcją powojenną. Pracownicy ci byli potrzebni, ponieważ malała reprodukcja siły roboczej ludności rdzennej tych krajów (schyłek przejścia demograficznego). Popyt na pracowników był tak duży, że konieczne było uchwalenie międzynarodowych porozumień, mających uregulować tę kwestię. W latach 50 XX w. w Niemczech ciężko było o pracowników cudzoziemskich. 20 lat później stanowili oni już 11% zatrudnionych (2 mln).

Pod koniec XX w. od kilku do kilkunastu milionów cudzoziemców znalazło pracę w bardzo zróżnicowanych geograficznie rejonach - Ameryka Północna, Europa, Azja Południowo-Wschodnia (wraz z Australią) oraz kraje arabskie z okolic Zatoki Perskiej.

W XX w. migracje okazały się czynnikiem mającym wielki wpływ na cechy strukturalne wielu krajów, z których część utraciła znaczną część ludności, a część zyskała.

Główne cele imigracji: USA, Rosja, Arabia Saudyjska, Indie, Kanada (dodatnie saldo migracji powyżej 1 mln) - łącznie przyjęły 31 mln emigrantów

Główne miejsca emigracji: Meksyk, Bangladesz, Afganistan, Filipiny, Kazachstan (łącznie utraciły ok 19 mln ludzi).

W USA 1/3 imigrantów stanowią Meksykanie. W Europie 50% imigrantów pochodzi spoza jej granic (½ Azja, 1/3 Afryka).

Organizacje międzynarodowe uznały, że w końcu lat 90 na świecie mieszkało ok 175 mln udokumentowanych imigrantów + 40 mln nieudokumentowanych + ok 20 mln, które uzyskało status uchodźcy lub tymczasową ochronę. Wiele milionów ludzi przebywa też poza granicami swojego kraju ze względu na sezonowe zatrudnienie, odbywanie studiów, misji dyplomatycznych lub wojskowych.

Biorąc pod uwagę tylko udokumentowanych imigrantów w stosunku do ludności rodzimej najwięcej było ich w:

Australii - 25%

Ameryce Północnej - 13%

Azji Zachodniej (gł. Półwysep Arabski)- 10%

Europie Zachodniej - 8%

Najmniej w Chinach - 0,8%

Okólski - Teorie Migracji

Początek badań nad migracjami: 1885 - E. Ravenstein - zbiór "praw migracji". Na podstawie analizy danych zebranych z urzędowych źródeł statystycznych odkrył, że:

• istnieje odwrotna zależność pomiędzy wielkością strumienia migracji a odległością pokonywaną przez osoby migrujące

• istnieje dodatni związek między intensywnością migracji a tempem rozwoju przemysłu

• istnieje tendencja do stadialnego odbywania wędrówek z miejscowości o niewielkiej sile przyciągania do miejscowości o dużej sile przyciągania, oznaczające przemieszczanie się podzielone na krótsze i dłuższe pobyty migrantów w miejscowościach o średniej atrakcyjności, położonych terytorialnie między początkowym i ostatecznym etapem wędrówki

• występuje selektywność migracji ze względu na cechy indywidualne migrantów, tzn. zróżnicowaną skłonność do wędrówki ludzi reprezentujących różne cechy demograficzno-społeczne (np. chętniej migrują młodzi)

Koniec lat 60 XX w. E Kant i G.K. Zipf: model ciążenia - wielkość strumienia migracyjnego jest wprost proporcjonalna do potencjału demograficznego, zarówno jednostki terytorialnej docelowej, jak i jednostki pochodzenia migrantów, odwrotnie zaś proporcjonalna do fizycznego dystansu między tymi jednostkami.

Później uzupełniono o dodatnią korelację między intensywnością migracji a siłą przyciągania (np. wielkość rynku pracy) docelowej jednostki terytorialnej oraz o ujemną zależność między intensywnością migracji a siłą "okoliczności pośrednich", tzn. przyciąganiem jednostek terytorialnych położonych "na trasie" migracji.

1966 E. Lee: hipoteza czynników wypychających i przyciągających - ramy koncepcyjne dla opisu i analiz migracji (do końca XX w. była standardem w badaniach migracji).

Skłonność do migracji zależy od bilansu czynników przyciągających w miejscowości docelowej oraz czynników wypychających (przeszkód) w miejscowości pochodzenia migranta. Bilans ten modyfikowany jest przez przeszkody pośrednie (np. bariery administracyjne), oraz indywidualnych cech migrantów.

Ekonomiści: migracja stanowi efekt jednostkowej decyzji, wynikającej z racjonalności zachowań ekonomicznych. W ramach tej koncepcji wystąpiły dwa podejścia:

• makroekonomiczna teoria migracji (pokrewieństwo poglądów z hipotezą...) - źródłem migracji są niedoskonałości mechanizmu rynkowego, powodujące, że na niektórych rynkach pracy występuje nadwyżkowy popyt, co z kolei prowadzi do relatywnie wysokich płac, a na innych nadwyżka podażowa, co z kolei wywołuje relatywnie niskie płace. Powoduje to przepływ siły roboczej z obszarów obfitości pracy do obszarów rzadkości pracy. Migracja poprawia więc stan ogólnego dobrobytu -

• neoklasyczna teoria migracji - siła robocza postępując racjonalnie i dążąc do maksymalizacji indywidualnej funkcji użyteczności kieruje się w podejmowaniu (poszukiwaniu) pracy kryterium płacy. Pojedynczy aktor funkcjonalny na rynku pracy podejmuje decyzję o migracji na podstawie indywidualnego rachunku korzyści i kosztów (strat), zmierzając do uzyskania jak największej korzyści netto (różnica między oczekiwanymi zarobkami w miejscu docelowym i miejscu pochodzenia, w pewnym czasie, pomniejszona o koszt migracji)

1999 D.S. Massey teoria skumulowanej przyczynowości - próba syntezy podejść do migracji z różnych dziedzin nauki z lat 70 i 80.

Źródeł migracji powinno się szukać w różnorodnych okolicznościach, rozpatrywanych na gruncie różnych dyscyplin, oraz w logice losów jednostki (jej przebiegu życia). Warunkiem koniecznym przepływu siły roboczej jest indywidualny racjonalny rachunek kosztów i korzyści oraz oczekiwanie odpowiedniego dodatniego efektu netto (głównie pieniężnego) migracji. Określony efekt netto w wyniku takiego rachunku (motywacja do migracji) jest skutkiem międzynarodowego zróżnicowania wynagrodzeń. To jednak nie jest wystarczająca motywacja.

Występowanie podobnie silnych bodźców ekonomicznych do poszukiwania pracy za granicą nie oznacza podobnego zainteresowania migracją we wszystkich kategoriach siły roboczej.

Młodzi - starzy - Zróżnicowanie to ma podłoże psychologiczne i kulturowe (młodzi dorośli chętniej ryzykują). Jeśli zasoby pracy będą stare, to migracja w tym kraju będzie więc mniejsza, niż migracja w kraju z młodą siłą roboczą.

Mężczyźni - kobiety - zróżnicowanie ma przesłanki biologiczne i ekonomiczne. Młode kobiety są mniej mobilne od młodych mężczyzn (ich migrację ogranicza macierzyństwo). Ale mogą być bardziej mobilne, jeśli w kraju docelowym na rynku pracy potrzebne są osoby do zawodów kobiecych.

Siła robocza słabo wyposażona w kapitał ludzki ma skłonność do przemieszczania się w jednym kierunku - z peryferii do centrów gospodarki światowej. Pracownicy dobrze wyposażeni w kapitał ludzki raczej migrują w ślad za przepływem kapitału (możliwość migracji we wszystkich kierunkach geograficznych; możliwy odpływ z centrów do peryferii, jeśli odpowiednio dobrze opłacone są stanowiska z wysokimi zasobami kapitału ludzkiego, np. jacyś szefowie, specjaliści).

Co tłumaczy migracje osób z niskim kapitałem ludzkim:

1. w gospodarkach peryferyjnych (lub półperyferyjnych) występuje praktycznie nieograniczony potencjał migracyjny, a do tego podaż siły roboczej jest tam doskonale elastyczna

2. w gospodarkach centralnych cechą rynku pracy jest jego stosunkowo niska elastyczność i dwoistość, przybierająca postać zaawansowanej i hierarchicznej segmentacji, przy czym na podstawowym rynku pracy popyt na siłę roboczą jest z reguły niższy niż jej podaż, a na wtórnym rynku pracy jest odwrotnie (niezależnie od ogólnego poziomu bezrobocia), a jednocześnie formy zatrudnienia, poziom płac i warunki pracy są znacznie korzystniejsze na podstawowym rynku pracy niż na wtórnym

3. do wystąpienia migracji z peryferii do centrum, obok nadwyżki popytu ze strony wtórnego rynku pracy, jest potrzebny silny impuls (zwykle pewna forma werbunku pracowników zmniejszająca koszty ekonomiczne i pozaekonomiczne migracji.

Te trzy cechy pokazują, że o międzynarodowych migracjach słabo wykwalifikowanych pracowników decydują cechy strukturalne gospodarki światowej (cechy rynku pracy w krajach wysoko rozwiniętych). Czynnik podażowy od krajów wysyłających migrantów jest drugorzędny.

W krajach centrum wtórny rynek pracy przyciąga obcą siłę roboczą, a spośród rodzimej ludności niewielu (głównie będących w specyficznej fazie cyklu życia - studentów, matkę z dzieckiem, itd.). Formy zatrudnienia na tym rynku są bardzo elastyczne - przy dużej podaży pracowników zza granicy (ciągną do centrum) pozwala to na efektywną regulację strumienia migracyjnego. Migracja do krajów centrum uzależniona jest od popytu na pracę na ich rynku wtórnym.

Szczególnie predestynowana do wyjazdu jest siła robocza, której stabilność egzystencji w peryferyjnym kraju jej funkcjonowania została w jakiś sposób silnie naruszona (np. zmiana ustroju gospodarczego lub reformy własnościowe). Jeśli jednostki czują się zagrożone to wzmacniają się w nich kolektywne mechanizmy decyzyjne (oparte o gospodarstwa domowe). Gospodarstwo domowe, chcąc przetrwać musi dywersyfikować ryzyko (zróżnicowanie źródeł dochodu, ról ekonomicznych). Dlatego może stać się tak, że niektórzy jego członkowie zostaną wyznaczeni do wyjazdu za granicę (GD finansuje to w zamian za możliwość otrzymania pomocy finansowej od osoby, którą wysłało za granicę), GD zainwestuje w swój kapitał ludzki (nowe kwalifikacje) lub finansowy (utworzenie firmy rodzinnej).

O dynamice przepływu siły roboczej decydują sieci migracyjne. Są to relacje międzyludzkie, ułatwiające migrację w fazie podejmowania decyzji, adaptacji migranta w miejscu docelowym. Mają tendencję do powiększania się na coraz większą liczbę osób wraz z nasilaniem się strumienia migracyjnego z danego obszaru (skłaniają do migracji nawet osoby, które nie uczyniłyby tego bez istnienia tej sieci). Istnienie sieci może wywołać łańcuch migracyjny, który powoduje rozwojowy odpływ pracowników.

---