1.Charakterystyka grup producenckich.
W okresie przejścia z gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej, nastąpiły głębokie zmiany w funkcjonowaniu sektora rolno-żywnościowego. Ujawniła się słabość ekonomiczna większości podmiotów gospodarczych. W celu ożywienia gospodarczego wsi należy uruchamiać na terenach wiejskich programy aktywnej polityki społeczno-gospodarczej. W programach tych należy uwzględnić integracje pionowe (przetwarzanie-przechowywanie żywności-sprzedaż hurtowa-sprzedaż detaliczna) i integracje poziome (zwiększenie siły przetargowej na rynku-oszczędność kosztów przetwórstwa, przechowania, handlowych-łatwiejszy dostęp do informacji rynkowej-dostęp do kredytów-możliwość wspólnego inwestowania). Obydwie formy integracji powodują obniżenie kosztów produkcji i dystrybucji zintegrowanej działalności gospodarczej, czego efektem jest zwiększenie konkurencyjności. Zdecydowana większość gospodarstw rolnych w Polsce ze względu na posiadany areał nie jest w stanie przygotować samodzielnie oferty handlowej dostosowanej do warunków panujących na rynku. Rozwiązania tego problemu muszą się podjąć organizacje skupiające samych rolników. Rolnicy polscy mają głębokie poczucie utrzymania niezależności ekonomicznej. Istnieje jednak przeświadczenie o konieczności aktywnego uczestnictwa w rynku przy pomocy form zorganizowanych np. poprzez zrzeszenia, spółdzielnie, związki branżowe, grupy marketingowe. Organizacje te powinny być nakierowane na dostosowanie produkcji do wymogów rynku i do zmieniających się wymagań odbiorców. Przynależność np. do grupy producenckiej przynosi wiele korzyści:
1/wyższa cena zbytu produktów "grupowych" ze względu na większe możliwości wynegocjowania ceny przez grupę
2/możliwość tańszego "grupowego" zakupu środków produkcji
3/obniżenie kosztów sprzedaży poprzez poprawę efektywności świadczonych usług lub zwiększenie skali działania
4/zespołowe promowanie produktów
5/zwiększa się udział rolnika w marży rynkowej
6/najważniejszą korzyścią jest możliwość zawierania kontraktów na dostawę większych ilości produktu o określonym standardzie jakościowym.
Doświadczenia w Polsce wskazują, że w wielu działaniach gospodarczych przeszkadzają stare nawyki takie jak: brak samodzielności w procesach decyzyjnych, nieznajomość uregulowań prawnych, brak aktywności. Reagowanie na szybkie zmiany w sytuacji rynkowej wymaga operatywności, wyobraźni, dużej ilości informacji. W rolnictwie, podobnie jak w innych działach gospodarki, chcąc osiągnąć sukces w warunkach gospodarki rynkowej, należy przyjąć orientację marketingową. Każde z gospodarstw rolnych, niezależnie od wielkości, działa na rynku i musi się dostosować do jego wymagań. Musi też określić swoje cele oraz przyjąć odpowiednią strategię rozwoju. Do przyśpieszenia procesów dostosowawczych rolnictwa do warunków gospodarki rynkowej niezbędna jest pomoc i informacja o możliwościach stosowania technik marketingowych, co pozwoli rozwinąć przedsiębiorczość rolników. Gospodarstwa rolne tak jak inne podmioty muszą stosować marketing, a rola rolnika we współczesnym marketingu zmienia się z kilku powodów:
następuje wzrost produkcji żywności w skali światowej
zmniejsza się rola rolnictwa jako sektora gospodarki narodowej
następuje globalizacja rynków
widoczne są dynamiczne zmiany rynkowe
Produkcja żywności przyrasta szybciej niż jej konsumpcja. Rozwój sieci informatycznych i możliwości konserwacji żywności jak na przykład: mrożenie, właściwe przechowywanie i przewożenie jej na duże odległości sprawiły, że zanikają granice pomiędzy rynkami poszczególnych regionów, krajów i kontynentów na rzecz powstania globalnego rynku żywności. Rolnictwo podlega i będzie w coraz większym stopniu podlegało regułom gry rynkowej. Wykorzystanie wszystkich możliwości marketingowych staje się jedynym sposobem na wygranie konkurencji.
Orientacja marketingowa polegająca na osiąganiu celów gospodarstwa poprzez określenie potrzeb konsumentów, a następnie ich zaspokojenie w lepszy, efektywniejszy od swoich konkurentów sposób jest uniwersalna, i nie zależy od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej to znaczy obowiązuje również w rolnictwie. Pojedyncze gospodarstwa rolne w porównaniu do innych firm przemysłu spożywczego są stosunkowo niewielkie. W większości gospodarstw wszystkie funkcje wykonuje jedna osoba - rolnik, przy ewentualnej pomocy rodziny. Jest on odpowiedzialny za produkcję, marketing, finanse i organizację pracy. Rolnik jest szefem i głównym pracownikiem. Musi sam zarządzać, czyli analizować, planować, wykonywać, kontrolować działalność swojego gospodarstwa. To samo dotyczy marketingu. Jest to bardzo trudne. Zarządzanie marketingiem wymaga posiadania dobrych informacji rynkowych. Rolnik potrzebuje nie tylko informacji na temat tego, co sam sprzedaje, ale również i tego, co dalej dzieje się z jego produktami. Trudna pozycja rolnika w zakresie marketingu wynika również z niewielkiej skali produkcji. Wartość sprzedaży z gospodarstwa rolnego jest stosunkowo niewielka w porównaniu z podmiotami gospodarczymi, z którymi rolnik handluje. Stawia go to w słabej pozycji negocjacyjnej. Rolnik zazwyczaj nie ma żadnego wpływu na ceny produktów, które sprzedaje. Jest tylko odbiorcą cen. W tych warunkach gospodarstwom rolnym do osiągnięcia sukcesu niezbędna staje się wiedza z zakresu marketingu:, kim jest konsument, jakie są jego potrzeby i jak dane gospodarstwo może je zaspokoić. Wymaga to zmiany postaw i sposobu myślenia rolników, których pozycja uprzywilejowana w okresie niedoborów żywności obecnie zmienia się na mniej korzystną: rolnicy sami muszą zadbać o to, by sprzedać wyprodukowane w swoich gospodarstwach produkty i by ta sprzedaż była dla nich opłacalna. Aby skutecznie realizować marketing, należy dobrze zbadać rynek, w którym się uczestniczy, przez poznanie dotychczasowego konsumenta kupującego produkty gospodarstwa i mogącego je kupować w przyszłości, szczególnie zaś przez poznanie rynku dotychczasowego i prognoz jego rozwoju, zlokalizowanie rynków obecnych oraz docelowych, poznanie uczestników rynku i ich potrzeb oraz wymagań i preferencji.
Te wszystkie nowe zadania, które producenci rolni powinni stosować w stosunku do produktów wychodzących z gospodarstwa - już teraz są trudne do wdrażania indywidualnie. Są to natomiast zadania dla grup producenckich i marketingowych, których podstawowym celem powinna być sprzedaż płodów wyprodukowanych w gospodarstwach członków.
Przyjęcie przez "grupę" strategii marketingowej wiążę się z stosowaniem zarządzania marketingowego, a podstawą zarządzania marketingowego są wszelkie działania zmierzające do osiągnięcia celów marketingowych. Zarządzanie marketingowe rozgrywa się na trzech płaszczyznach:
celów, strategii oraz instrumentów marketingowych.
Działająca "grupa" powinna określić bliższe i dalsze cele rozwoju, przyjąć strategię marketingową i wybrać odpowiednie instrumenty marketingowe potrzebne do ich realizacji oraz ustalić sposób ich stosowania. Warunkiem trafnych decyzji w tym względzie jest dokładne poznanie sytuacji gospodarstw, sytuacji na rynku żywnościowym i określenie istniejących możliwości.
Należy podkreślić, że termin "GRUPA PRODUCENCKA" odnosi się do funkcji realizowanych przez zorganizowanych producentów rolnych takich jak:
- planowanie i dostosowanie produkcji do popytu pod względem asortymentu, ilości i jakości,
- koncentracja podaży, co jest odpowiedzią na mającą miejsce na rynku koncentracją popytu,
- budowa powiązań rynkowych (grupa - przetwórca - handel) sprzyjających planowaniu i stabilizacji podaży, stabilizacji cen, ograniczenia liczby pośredników, promocji itp.
- "grupa producencka" nie jest natomiast określeniem formy prawnej.
W celu realizacji powyższych funkcji organizujący się rolnicy mogą, zgodnie z projektem ustawy, wybierać różne formy prawne (spółdzielnia, rolnicze zrzeszenie branżowe, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, stowarzyszenie). Mimo różnych form prawnych, grupy producenckie są organizacjami o podobnych celach i funkcjach jakie spełniają wobec rynku, tworzone są z inicjatywy rolników produkujących dany produkt, bądź grupę produktów pokrewnych na skalę towarową i są przez nich kontrolowane.
2. Ustawa
Państwo Polskie wyszło naprzeciw potrzebom rolników i w dniu 8 października Prezydent podpisał ustawę "O grupach producentów rolnych i ich związkach" uchwaloną przez Sejm 15 września br. Ustawa ukazała się w Dzienniku Ustaw nr 88 z 20 października 2000 roku. Zgodnie z Ustawą grupy mogą być tworzone przez osoby prowadzące gospodarstwa rolne i osoby zajmujące się działalnością w zakresie działów specjalnych. Celem działalności grup ma być dostosowanie produkcji do warunków rynkowych, poprawa efektywności gospodarowania, planowania produkcji ze szczególnym uwzględnieniem jej ilości i jakości, koncentracji podaży oraz organizowania sprzedaży produktów rolnych a także ochrony środowiska naturalnego.
Nie będą wspierane związki i grupy wspólnego użytkowania maszyn.
Ustawa dotyczy grup utworzonych przez producentów jednego produktu bądź grupy produktów, których wykaz zostanie określony w drodze rozporządzenia przez Ministra właściwego do spraw rolnictwa. Rozporządzenie to określi ponadto minimalną roczną wielkość produkcji towarowej oraz minimalna liczbę członków grupy.
Grupy producentów muszą posiadać osobowość prawną a ich członkowie, udziałowcy bądź akcjonariusze nie mogą mieć więcej niż 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników. Oznacza to, że grupa producencka musi liczyć min. 5 osób.
Akt założycielski grupy musi zawierać m.in.:
Zasady przyjmowania nowych członków i zasady występowania z grupy. (Okres członkostwa w grupie nie może być krótszy niż 3 lata, a zamiar wystąpienia z grupy musi być złożony na piśmie min. 12 miesięcy wcześniej.)
Wymóg przynależności tylko do jednej grupy w obrębie jednego produktu bądź grupy produktów
Wymóg sprzedaży przez grupę całości produktów oraz odstępstwa od tej zasady
Zasady dostarczania przez członków informacji dotyczących wielkości sprzedaży oraz cen uzyskanych za produkty sprzedane poza grupą
Zasady tworzenia i wykorzystywania funduszu specjalnego.
Grupy mogą liczyć na pomoc finansową ze środków publicznych przeznaczoną na założenie i wsparcie ich działalności administracyjnej w okresie pierwszych pięciu lat działania. Pomoc finansowa dla grupy będzie wynosić:
w pierwszym roku - 5%
w drugim roku - 4%
w trzecim roku - 3%
w czwartym roku - 2%
w piątym roku - 1% udokumentowanych rocznych przychodów ze sprzedaży produktów dla których grupa została utworzona, nie może ona jednak przekroczyć kosztów założenia grupy i rocznego kosztu jej działalności administracyjnej.
Grupy producentów rolnych będą mogły ubiegać się o preferencyjne kredyty inwestycyjne na takich zasadach jak dla kredytów inwestycyjnych w przetwórstwie rolno-spożywczym. Z dopłat do oprocentowania kredytów zaciągniętych na cele obrotowe grupy będą mogły korzystać na zasadach ogólnych. Ponadto w okresie pięciu lat od wpisania grupy do rejestru mogą one liczyć na zwolnienie z podatku od nowo wybudowanych bądź zmodernizowanych budynków i budowli oddanych do użytkowania i wykorzystywanych przez grupę na działalność statutową.
Ustawa nie wyklucza wspierania jakiejkolwiek organizacji, która powstała przed wejściem w życie omawianych przepisów. Jedynym warunkiem ma być to, że grupa ma spełniać ustawowe kryteria ubiegania się o wsparcie.
3. Unia Europejska
Polityka rolna Polski, która przedstawiona jest w przyjętym przez parlament dokumencie programowym Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej ,,Założenia polityki społeczno - gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do roku 2000” wskazując ogólny kierunek, jakim jest uzyskanie przez Polskę pełnego członkostwa w UE, wiąże się z koniecznością dostosowania struktur i rozwiązań ekonomiczno - organizacyjnych do modeli funkcjonujących w Unii. Istotnym elementem prowadzonych działań dostosowawczych musi być także wzrost poziomu efektywności gospodarczej oraz zapewnienie warunków stabilnego rozwoju. Znaczna część produkcji rolniczej UE podlega wspólnej organizacji rynków. Jej podstawowym elementem są ceny. Służą one do regulacji wielkości i struktury produkcji oraz dochodów rolników. Wszystkie inne instrumenty mają charakter uzupełniający i wzmacniający politykę cen. Chodzi tu np. o różne rodzaje subwencji, premii (za zmianę profilu produkcji, ograniczenie areału itp), oraz zakupy interwencyjne. Wspólna organizacja rynku owoców i warzyw świeżych polega na: ustalaniu wspólnych standardów jakościowych dla produktów sprzedawanych na rynku wewnętrznym i przeznaczonych na eksport. Standardy te dotyczą wszystkich etapów sprzedaży, łącznie z handlem detalicznym. Drugim elementem są zrzeszenia producentów uczestniczących w organizacji rynku, które obok państwa biorą udział w funkcjonowaniu mechanizmu interwencji w razie perturbacji rynkowych; oraz ograniczaniu nadwyżki strukturalnej. Ostatnim elementem jest ustalanie zasad handlu z krajami trzecimi. Jak widać istotnymi elementami organizacji rynku w UE są organizacje producenckie uczestniczące w procesie kształtowania cen. Mechanizmy te służą osiągnięciu równowagi na rynku, a producentom pozwalają na uzyskanie takich cen, które przyniosą im uzasadnione korzyści i zachęcają do specjalizacji w produkcji rolnej. System ten należy postrzegać jako jednoczący politykę proproducencką polegającą na zapewnieniu producentom dochodów na odpowiednim poziomie, a jednocześnie pozwalający zapewnić interes ekonomiczny konsumenta.
Podstawowym pojęciem używanym dla zdefiniowania mechanizmów rządzących rynkiem świeżych owoców i warzyw jest “grupa producentów” Zgodnie z artykułem 13 rozporządzenia 1035/72 “organizacja producentów” oznacza jakikolwiek podmiot, który powstał z inicjatywy producentów owoców i warzyw celu:
promocji i koncentracji podaży i stabilizacji cen na poziomie producenta dla jednego lub kilku produktów;
upowszechniania wśród członków grupy postępu naukowego w produkcji i marketingu;
sprzedaży całej produkcji za pośrednictwem grupy, jakkolwiek organizacja może zwolnić z tego obowiązku pewne ilości towarów;
stosowania w obrębie grupy wspólnej polityki handlowej, a co się z tym wiąże przyjętych przez grupę standardów handlowych;
zapewnienia informacji dotyczących zbioru i podaży.
Grupa producentów w rozumieniu cytowanego aktu prawnego, musi być uznana przez państwo.
Oznacza to, że grupa producentów może działać jako podmiot, którego powstanie i działalność regulowana jest przez kodeks cywilny, prawo spółdzielcze lub kodeks handlowy.
W Holandii jedyną formą działania grup marketingowych jest spółdzielnia. Członkowie spółdzielni są zobowiązani sprzedawać za pośrednictwem swojej grupy całą swoją produkcję, która wędruję na rynek hurtowy. Taki system gwarantuje członkom grupy minimalną cenę. Dochód człona grupy jest pomniejszany o koszty sprzedaży, składkę członkowską i składką na funkcjonujący system zabezpieczeń. W Wielkiej Brytanii grupy marketingowe mogą być zakładane w oparciu o ,,Industrial and Providence Societies Act” lub ,,Companies Act”. Członkowie grup marketingowych podobnie jak w Niemczech mogą za zgodą władz grupy marketingowej sprzedawać drobną część swojej produkcji poza grupą. We Francji są przyjęte cztery formy organizacji producentów: spółdzielnie, związki spółdzielcze, S.I.C.A., i stowarzyszenia. Z zastrzeżeniem, że członkami S.I.C.A są nie tylko producenci. Zadaniem spółdzielni i S.I.C.A jest wspólny marketing produkcji. Głównym zadaniem związków i stowarzyszeń jest wycofywanie towarów z normalnej sieci dystrybucyjnej, zawieranie kontraktów między branżami, organizacja produkcji przygotowywanie planów produkcyjnych, standaryzacja i kontrola jakości, promocja towarów i udostępnianie informacji rynkowej. Producenci są zobowiązani respektować wspólne umowy i przyjęte zasady W Portugalii są trzy typy grup marketingowych producentów: spółdzielnie, spółki prawa handlowego (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne) spółki cywilne. Z 40 uznanych organizacji, 26 są spółdzielniami, 3 spółkami prawa handlowego i jedna spółka prawa niehandlowego W Grecji najpopularniejszą formą grupy marketingowej jest spółdzielnia. Członkowie grupy za jej pośrednictwem sprzedają 80-90% produkcji. Pozostałe 10-20% jest pożytkowane na własną konsumpcje lub sprzedawane bezpośrednio przez producentów. Grupy zajmują się marketingiem produktów jej członków. Jednakże w wielu przypadkach znacząca część produkcji sprzedawana jest przez grupę pośrednikom handlowym.
Zgodnie z rozporządzeniem Rady nr 1035/72, członkostwo w grupie producentów wiąże się z szeregiem obowiązków związanych z występowaniem na rynku jako jeden podmiot gospodarczy. W zamian za to mogą one stosować rozwiązania typowe dla grup producentów lub podmiotów gospodarczych o silnej pozycji na rynku np: mogą określić cenę, poniżej której nie będą oferowały owoców i warzyw na rynek. Państwo kierując się dobrem konsumentów może, dla owoców i warzyw stanowiących podstawę diety, określić maksymalną cenę, której producenci nie będą mogli przekroczyć oferując świeże owoce i warzywa na rynku. Dotyczy to produktów wymienionych w Aneksie II do cytowanego rozporządzenia tj: kalafiorów, pomidorów, pomarańczy, mandarynek, cytryn, winogron stołowych, jabłek, gruszek i brzoskwiń,
Jeśli producenci zdecydują się określić cenę poniżej której nie będą oferować owoców i warzyw na rynek, muszą zadbać, aby taki towar, którego cena spadła na rynku hurtowym poniżej ustalonego poziomu, nie trafił do normalnej sieci dystrybucyjnej. Zgodnie z artykułem 21 rozporządzenia 1035/72 produkty takie można przeznaczyć na:
bezpłatną dystrybucję dla organizacji charytatywnych szkół, zakładów karnych, na letnie obozy dzieci i młodzieży. W tym przypadku jednak państwo ma obowiązek dopilnować, aby ilości towarów przeznaczone dla tych podmiotów nie przewyższały ilości zazwyczaj zakupywanych;
paszę dla zwierząt;
wykorzystanie dla celów nieżywnościowych.
Jabłka, gruszki, brzoskwinie i nektaryny mogą być także przetwarzane na alkohol o mocy ponad 80 procent. Wielkość produkcji alkoholu jest jednak ograniczana innymi regulacjami prawnymi.
Kosztami wycofywania towarów z normalnej sieci dystrybucyjnej obarcza się producentów. Producenci zjednoczeni w grupie marketingowej muszą stworzyć fundusz interwencyjny z którego wypłacane są odszkodowania. Dotyczy to jednak tylko tych producentów, którzy wyprodukowali towar zgodnie z przyjętym wspólnym planem produkcyjnym, a mimo to nie trafił on na rynek.
Ilości towarów, które wycofuje się z rynku zależą głównie od:
zdolności przewidywania trendu na następny sezon produkcyjny i opracowywania racjonalnego planu produkcji, co związane jest z kwalifikacjami fachowców zatrudnianych przez grupę;
operatywności i przedsiębiorczości grupy.
Drugim elementem regulowania podaży owoców i warzyw w krajach Unii Europejskiej jest system zakupów interwencyjnych. Obejmuje on owoce i warzywa szczególnie ważne dla gospodarki tj. wymienione w aneksie II do rozporządzenia 1035/72.
Na każdy rok marketingowy, Komisja, określa cenę bazową i cenę zakupu interwencyjnego.
Cena bazowa nazywana też podstawową, jest równa średniej arytmetycznej liczonej na reprezentatywnych rynkach Unii Europejskiej z najniższych cen jakie płacono za dany towar w ciągu trzech poprzednich lat marketingowych, przy uwzględnieniu jego charakterystyki handlowej tj. odmiany, klasy, jakości, sposobu pakowania i prezentacji. Na podstawie ceny bazowej określane są ceny po których dokonuje się interwencyjnych zakupów. Obowiązują przy tym następujące zasady:
30 - 45% ceny bazowej stanowi cena zakupu interwencyjnego dla: kalafiorów, pomidorów i oberżyny;
40 - 55% ceny bazowej stanowi cena zakupu interwencyjnego dla jabłek i gruszek;
45 - 65% ceny bazowej stanowi cena zakupu interwencyjnego dla pozostałych owoców i warzyw.
Jeśli cena towaru na jednym z reprezentatywnych rynków pozostaje poniżej ceny zakupu przez trzy kolejne dni, Komisja powinna stwierdzić, że zaistniała sytuacja kryzysowa. Wtedy państwo członkowskie przez wyspecjalizowaną instytucję powinno uruchomić system interwencyjnych zakupów po cenach określonych przez Komisję. Ceny zakupów interwencyjnych mnożone są przez współczynnik konwersji odpowiedni dla klasy jakościowej, sposobu prezentacji, odmiany i innych cech zakupywanego interwencyjne towaru. Dla przykładu, zgodnie z artykułem 1 rozporządzenia Nr 3587/86, współczynniki konwersji dla jabłka wynoszą odpowiednio:
Zakupy interwencyjne powinny być wstrzymane, gdy przez trzy kolejne dni ceny na rynku wzrosną powyżej cen zakupów interwencyjnych.
Towary z interwencyjnych zakupów powinny być rozdysponowywane w taki sam sposób jak towary wycofane z rynku przez producentów.
Wyżej opisany system regulacji podaży składa się z dwóch mechanizmów:
wycofywania przez producentów towarów z sieci dystrybucyjnej;
zakupów interwencyjnych. Podstawą prawną działania organizacji gospodarczych producentów / grup marketingowych w UE jest Rozporządzenie 1035 z roku 1972. Jakkolwiek początki systemu regulacji podaży świeżych owoców i warzyw, w którym państwo i producenci pełnia rolę współdecyzyjną istniały już na początku lat sześćdziesiątych. System ten od tego czasu podlega ciągłej ewolucji.
Grupy marketingowe odgrywają kluczową rolę w: koncentracji podaży, harmonizacji standardów handlowych, promowania i podnoszenia jakości produkcji oraz ułatwiają zawieranie kontraktów z przemy*słem.
Rola grup marketingowych w gospodarce krajów UE jest różna w zależności od stopnia zorganizowania producentów. Ich działanie w systemie stabilizacji rynku świeżych owoców i warzyw pozwala na zapewnienie: 1) zadowalającego poziom dochodów producentom; 2) stabilności rynku owoców i warzyw; 3) ochrony interesów konsumentów.
Grupy marketingowe mogą mieć rożną osobowość prawną. Nie sposób jest określić, która z nich jest najbardziej korzystna z punku widzenia producentów i konsumentów. Najczęstszą jest grupa funkcjonująca na zasadach spółdzielni
Członkowie grup producenckich w Polsce są świadomi swoich szans i zagrożeń. Uważają, że przynależność do tego typu zespołów zapewni sprawne funkcjonowanie ich gospodarstw w warunkach gospodarki rynkowej i w przyszłym członkowstwie naszych rolników w Unii Europejskiej.