Wokulski romantyk czy pozytywista?
Wokulski jest bohaterem reprezentującym pokolenie przejściowe, między romantykami a pozytywistami, z założenia więc wykazuje on cechy obydwu tych epok; widzimy to wyraźnie w jego zachowaniu i perypetiach (peregrynacjach uczuciowych);
Pierwszy etap jego życia, aż do spotkania Izabeli, wiąże się z ideałami pozytywistycznymi; mimo poglądów jego ojca, że nie są tak ważne wiedza i wartość człowieka, ile jego pochodzenie i majątek, najlepiej ziemski, postanawia uczyć się solidnie, docierając nawet do poziomu Szkoły Głównej; w dalszym rozwoju jednak przeszkadzają mu (chyba romantyczne) ideały walki narodowowyzwoleńczej, które powodują jego udział w powstaniu i zesłanie na Syberię, gdzie kontynuuje swoją naukę; potem, po powrocie zostaje subiektem w sklepie Mincla i ostatecznie przejmuje go po śmierci właściciela;
Tu pojawiają się pierwsze typowo romantyczne wątki: nieszczęśliwa miłość od pierwszego wejrzenia do Izabeli Łęckiej, od której dzieliły go nie tylko bariery finansowe, ale także należał on do innej warstwy społecznej; wszystkie następne działania, a trwają one przez większą część książki, podporządkowane są tej sprawie; najpierw postarał się (ciężką pracą) o majątek i zbliżenie do rodziny różnymi sposobami; w tym czasie dręczą go typowo romantyczne mieszane uczucia romantyczne: popada w przeciwne stany psychiczne, które mobilizują go jednak do pracy, ale nawet mogą spowodować ucieczkę: do Paryża; pocieszenia tam szuka w nauce i lekturze Mickiewicza; nie wiele to jednak pomaga i na pierwsze skinienie Izabeli wraca do kraju; kiedy ostatecznie Izabela zgadza się poślubić Wokulskiego, ten orientuje się, że jego nie miłość jest odwzajemniana i nawet jest przez ukochaną wyśmiewana; ona sama nie zamierza zmienić swoich przyzwyczajeń co do zabawy z innymi panami; wtedy następuje nagłe i definitywne rozstanie oraz próba samobójcza;
Z romantyzmu widzimy więc również bogactwo wewnętrznego życia bohatera; ostatecznie pozostaje on idealistą, który rozczarowany rzeczywistością opuszcza ją: dla domysłu czytelnika zostawiona jest decyzja czy samobójczo, czy też wyjeżdża gdzieś;
Pozytywistyczny jest jego kult dla nauki i wiedzy; uważa, że wyniki badań mają służyć jakimś realnym celom praktycznym (metal lżejszy od powietrza); kariera kupca i jego ostateczny majątek; jego ciągłe interesowanie się nauką (za młodu, na Syberii, potem Geist i prawdopodobna kontynuacja); mimo orientacji, że doraźna pomoc jednostkom nie może rozwiązać problemu społecznego, pomaga kilku osobom: Magdalenka-prostytutka, Wysocki, Węgiełek; pozytywistyczna jest także idea pracy dla dobra narodu przy wykorzystania własnej wiedzy i doświadczenia (Spółka do handlu ze wschodem);
Ostatecznie jednak na obu frontach ideowych przegrywa: miłość nie realizuje się, a wiele działań pozytywistycznych nie udaje się: spółka zostaje rozwiązana, sklep przechodzi w ręce żydów;