Meble elbląskie

W historii rzemiosła artystycznego Europy północnej meble elbląskie zajmują ważne miejsce z uwagi na ich wysokie walory artystyczne.

Okres późnego średniowiecza to czas prężnego rozwoju miasta i powstawanie korporacji zawodowych oraz cechów zrzeszających rzemieślników w obronie ich interesów. Fakt ten znacząco wpłynął na rozwój meblarstwa. Nie był on równomierny we wszystkich regionach Europy, wysoki poziom osiągnął w ośrodkach północnych - Francja, Niderlandy i Niemcy.

XV wiek w historii meblarstwa zaznaczył się upowszechnieniem konstrukcji płycinowo-ramowej, umożliwiającej konstruowanie mebli lekkich a także oszczędzanie cennych materiałów. W końcowej fazie gotyku meble przeważnie dekorowano ornamentem przypominającym płasko rozłożony zwój pergaminu z wygiętymi ozdobnie krawędziami. Pomimo, że tak zdobiony elbląski mebel nie zachował się, można z dużą dozą prawdopodobieństwa zakładać, że warsztaty elbląskie stosowały taki rodzaj zdobnictwa, skoro są jego ślady w pobliskim Malborku.

Najstarszy zachowany mebel elbląski pochodzi z około 1400 roku i jest to skrzynia - skarbiec. Wykonana została z drewna sosnowego oraz lipowego i wzmocniona żelaznymi okuciami. Na froncie zachowała się tarcza gotycka zamka i dwa wrzeciądze zamykane na kłódki. Masywność i solidność wykonania nasuwa przypuszczenie, że służyła do przechowywania cennych przedmiotów.

W okresie renesansu udokumentowanym skąpymi zapiskami źródłowymi znaczącą postacią w meblarstwie był Jakub Frech, który wykonał kazalnicę i stalle miejskie dla kościoła Najświętszej Panny Marii w Elblągu. Był on także twórcą rzeźbionych boazerii i kasetonowego stropu w nowym Dworze Bractwa św. Jerzego. Płycinowe boazerie wykonał w około 1580 roku z różnych gatunków drewna o różnej barwie i usłojeniu. Drewniany strop był wyjątkowym przykładem kunsztu tego artysty i przyniósł mu zasłużoną sławę i uznanie.

W zbiorach muzealnych Gdańska znajduje się szesnastowieczna szafka pochodząca z zakrystii nieznanego kościoła, a przeznaczona do przechowywania paramentów kościelnych. Wykonana z drewna dębowego ma front zdobiony elementami architektonicznymi i intarsją, którą stolarze elbląscy zaczęli stosować pod koniec XVI wieku. Dekoracje te nawiązują do analogicznego zdobnictwa gdańskiego z motywem stylizowanej groteski i maureski (ambony w kościołach w Płoskini i Pogrodziu oraz z fary w Braniewie). Poza meblami intarsjowanymi w warsztatach elbląskich snycerzy powstawały meble dekorowane płaskorzeźbą. Spod ręki Johana Wernera uznanego artysty pochodzą prospekty do kościoła Najśw. Marii Panny (1641-43 r.) i św. Ducha (1645r.) oraz fary w Bartoszycach (1649-51 r.). Elementem wyróżniającym jego pracę były festonowe dekoracje złożone z owoców, bujny ornament małżowinowo-chrząstkowy pokrywający uszaki oraz figury muzykujących aniołów.

Z okresu późnego renesansu pochodzi ciekawa dębowa skrzynia z napisem KIERTIN NOMENS.DOCHTER.ANNO 1630. Wsparta na kulistych, lekko spłaszczonych nogach ma bogato rzeźbioną ścianę frontową. Dwa pilastry hermowe podtrzymują gzyms, a środkowy pozorny pilaster wydziela dwie płyciny zdobione motywem kartuszy z ornamentem okuciowym. Obok wspomnianych dzieł powstawały skromniejsze sprzęty np. lada cechowa służąca do przechowywania dokumentów korporacyjnych.

Wykonana została z desek dębowych, połączonych wczepami prostymi, narożniki i ściany okuto żelazem, by wzmocnić konstrukcję. Data 1631 została umieszczona po wewnętrznej stronie wieka.

W XVII wieku najpopularniejszym meblem była nadal skrzynia służąca do przechowywania ubrań, kosztowności oraz dokumentów. Jednakże asortyment mebli produkowanych w Elblągu wyraźnie się poszerzał, w dekoracji zaś panowała niemal wyłącznie intarsja. Techniką tą ozdobiono niewielką skrzynkę wykonaną prawdopodobnie w okresie 1620-30 r.

jak również rama frontowej ściany szafy z około 1730 r.

Tu ciemna geometryczna intarsja pokrywająca cokół nosi znamiona tradycyjnych form, a taśmowe i florystyczne układy pokrywające pilastry i zwieńczenia, łączone z inkrustacją zapowiadają nową epokę w elbląskiej ebonistyce.

W okresie baroku w elbląskich warsztatach najwcześniej robiono szafy, skrzynie i różne rozwiązania małych szafek ściennych oraz szafki na podstawie stołowej.

Niewątpliwie znaczącą rolę odegrały szafy pełniące nie tylko funkcje użytkowe. Dla sfer mieszczańskich mebel ten miał także istotne znaczenie prestiżowe. Był jednym z głównych elementów kompozycji przestrzennej patrycjuszowskich wnętrz oraz świadectwem pozycji społecznej ich właścicieli.

Szafy sieniowe tego okresu miały konstrukcję płycinowo-ramową a w ich strukturze wyodrębniano część cokołową wspartą na kulistych nogach, partię środkową z parą skrzydłowych drzwi oraz rozbudowany profilowany gzyms wieńczący. Płyciny drzwi ujęte były w ramy o falistym wykroju zbliżonym do owalu. Konstrukcje najczęściej robione były z drzewa sosnowego, fornirowano zaś jesionem, a front i ściany boczne ozdabiano intarsją z różnych gatunków drewna np. orzecha, jaworu, klonu czy śliwy. Inkrustacja z kości zwierzęcej była barwiona na zielono co podnosiło walory artystyczne tych mebli. Szafy elbląskie zaznaczyły swoją odrębność poprzez zaniechanie dekoracji plastycznych, rzadko pojawiały się na nich snycersko opracowane kapitele pilastrów. Charakterystyczną cechą meblarstwa elbląskiego była ciepła kolorystyka jesionowego drewna i forniru oraz wyrafinowana w rysunku, bogata gama dekoracji intarsjowych.

W technice tej widoczne są tendencje do zestawiania różnych stylowo i czasowo elementów, niemal przez całe stulecie wzornictwo jest wzbogacane lub upraszczane w zależności od potrzeb i możliwości finansowych zleceniodawców.

Barokowe szafy z pierwszej połowy XVIII wieku zachwycają zawartością i czystością formy oraz delikatnością intarsji. Swą wyjątkową urodą wyróżnia się szafa ze zbiorów Muzeum w Elblągu (na zdjęciu wyżej po lewej). W charakterystycznej barokowej formie mebla wyraźnie widać naznaczenie niespokojnego stylu zbliżającego się rokoka.

Lada cechowa kupców elbląskich wykonana z drewna jesionowego z 1742 r. jest ozdobiona intarsjami przedstawiającymi alegorie Fortuny, Powściągliwości, Sprawiedliwości i Merkurego.

Powszechnie wytwarzanym od czasów średniowiecza były skrzynie, typ wytwarzany w pierwszej połowie XVIII wieku był wsparty na czterech kulistych nogach i zamykany uchylnym wiekiem. Po bokach montowano uchwyty do przenoszenia a od środka mocowano zamek.

Ciekawą grupę tworzą małe szafki narożne oraz wnękowe zawieszane na

ścianie. Przechowywano w nich lekarstwa i przyprawy a także dokumenty i kosztowności. Wykonanie ich nie obciążało zbytnio zamawiającego i było zawsze z przeznaczeniem na konkretne miejsce.

Jednym z najładniejszych mebli powstałych w okresie rokoka jest szafa stanowiąca wyjątkowy przykład biegłości rzemieślniczej i zdobniczej. W górnych narożach drzwi zostały przedstawione alegorie Czterech Pór Roku, w dolnych zaś postaci Ewangelistów z odpowiadającymi im atrybutami. Świadkowie Starego Testamentu widnieją w połowie wysokości ram drzwiowych a we fryzie gzymsu widnieje alegoryczna postać Fortuny z kotwicą i kulą u stóp.

Cokół pilastry i płyciny drzwiowe pokrywa dekoracja florystyczna przeplatana wstęgą intarsji ramowej.

Wśród mebli tego okresu na szczególna uwagę zasługuje kredens. Na komorowej podstawie wspartej na konsolowych nogach umieszczono nastawę, za której pełnymi drzwiami zamontowano półki. Fornir wykonano z jesionu a delikatną intarsję ze śliwy.

Sprzętem, który towarzyszył człowiekowi od zawsze jest niewątpliwie łóżko. Jego wygląd warunkowany był obowiązującą modą i stylem a także zależał od zamożności właściciela. W zbiorach elbląskiego muzeum zachowała się ściana szczytowa łoża z połowy XVIII wieku.

Dekorację stanowi bukiet tulipanów zamknięty we wstęgowej ramie intarsji zbliżonej do owalu, a na narożach płycin umieszczono rozkwitłe goździki. Intarsję wykonano z brzozy, śliwy i hebanu.

Innym meblem godnym uwagi jest elbląska rekamiera z początku XIX wieku. Jest to typ leżanki nawiązującej formą do starożytności, wsparta na konsolowych nogach, po bokach ma dwa oparcia równej wysokości wywinięte na zewnątrz. Delikatną dekorację stanowią stylizowane rozety.

W zapisach inwentarzowych Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku są wzmianki o innych interesujących i cennych eksponatach. Są to : 2 modele szafek elbląskich z około 1750 i 1780 roku, zespół boazerii z XVIII wieku wykonanej z jesionowego drewna oraz liczydło z 1833 roku zrobione z tego samego materiału.

Niestety inne barokowe meble elbląskie jak krzesła czy stoły nie zachowały się w zbiorach muzealnych, nie ma o nich także wzmianek w spisach inwentarzowych. Można wysunąć wniosek, że zużycie owych sprzętów było spowodowane ich delikatną konstrukcją. Pozostaje to jednak tylko niesprawdzonym przypuszczeniem.

Muzeum Narodowe w Gdańsku posiada jedynie krzesło z 1797 roku. Pochodzi z Żuław Elbląskich ma proste toczone nogi i ramę oparcia oraz wyplecione wikliną siedzisko. Mebel zdobi intarsjowany bukiet tulipanów.

Bogacące się mieszczaństwo XVIII wieku dążyło do wyposażania swych wnętrz w coraz ładniejsze i wygodniejsze sprzęty. Przykładem tego jest zachowana w zbiorach Muzeum w Elblągu komoda z przełomu XVIII i XIX wieku. Jej twórcą był A. Ch. Boulle. Meble tego typu stanowiły początkowo wyposażenie sypialń, później wstawiano je do salonów i gabinetów. Elbląska komoda dekorowana jest motywem skręconego sznura zarówno na blacie jak i po bokach oraz krawędziach szuflad.

Przeznaczona do przechowywania i eksponowania sreber serwantka z XVIII wieku jest jedną z nielicznych jakie wystawione są w elbląskim muzeum, swą bryłą nawiązuje do form rokokowych, lecz dekoracja nie ma odbicia w elbląsko-żuławskim kręgu kulturowym. Płyciny drzwi zdobi waza z bukietem kwiatów a ramy florystyczne wici.

Meble elbląskie i ich historia niestety ciągle pozostają mało znane, każda próba charakterystyki napotyka znaczne trudności i ograniczenia. Jest to związane z brakiem materiałów źródłowych oraz niewielkiej liczbie zachowanych mebli z najstarszych stylowo epok. Identyfikację utrudnia także fakt, że stolarze elbląscy zestawiali w swej pracy różne stylowo motywy zdobnicze. To stało się podstawową cechą meblarstwa tego ośrodka utrudniając dokładniejsze datowanie.

Dziewiętnastowieczne meble elbląskie nie zostały dotychczas rozpoznane i opracowane, utrudniły to działania wojenne oraz późniejszy okres charakteryzujący się częsty przemieszczanie ocalałego dobytku i spuścizny artystycznej.

Materiał źródłowy- Betlejewska C. „Meble Elbląskie XVII i XVIII wieku”. Gdańsk 2004.

---