Powstanie Stanow Zjednoczonych Ameryki i ich konstytucja 1787 [324-331]

• kolonie angielskie w Ameryce w drugiej polowie XVIII

• Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Polnocna, Karolina Poludniowa, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, New York, Pensylwania, Rhode Island, Wirginia

• gubernator, rady przy gubernaturze, zgromadzenie ogolne w kazdej kolonii

• apelacje od wyrokow szly do sadow w Anglii

• Parlament i rzad nie pytaja o zdanie kolonii

• 1775-83 wojna o niepodleglosc

• 1773 spor herbaciany

• 1774 trzy ustawy represyjne (Coercitive Act)

• 1774 I Kongres Kontynentalny w Filadelfii (12 kolonii)

• IV 1775 pierwsze strzaly w Massachusetts

• V 1775 II Kongres Kontynentalny w Filadelfii

• Jerzy Waszyngton naczelnym wodzem

• 1776 Deklaracja niepodleglosci

• 1777 Artykuly Konfederacji i Wieczystej Unii

• 1783 paryski traktat pokojowy

• Wielka Brytania uznaje “wolnosc, suwerennosc i niezawislosc” 13 stanow

• 4 VII 1776 Deklaracja Niepodleglosci

• autor Tomasz Jefferson

• niepodleglosc stanow od Korony

• rowne prawa do zycia, wolnosci i dazenia do szczescia

• prawo oporu przeciw rzadowi naruszajacemu te prawa

• 1777 Artykuly Konfederacji i Wieczystej Unii

• 1781 ratyfikacja przez ostatni ze stanow

• Kongres Konfederacji i Wieczystej Unii 13 Stanow

• przyjeta nazwa Stanow Zjednoczonych Ameryki

• konfederacja zwiazku panstw

• kongres, wspolny organ uchwalodawczy o ograniczonych kompetencjach (kazdy stan=1 glos)

• dazenia federalistyczne mocniejszych stanow

• konstytucje stanowe

• wzorcowa konstytucja stanu Wirginia z dolaczona Deklaracja niepodleglosci (1776)

• znaczne rozbieznosci

• cechy wspolne

• doktryna praw naturalnych czlowieka

• zasada podzialu wladzy

• teoria umowy spolecznej

• organizacja z gubernatorem na czele

• 1787 konstytucja federalna

• opracowana przez Konwent delegatow pod przewodnictwem Waszyngtona

• 1787 uchwalona

• 1788 weszla w zycie po ratyfikacji przez 9 stanow

• 1790 ratyfikowana przez ostatni stan

• pierwsza konstytucja w sensie formalnym

• ustawa nadrzedna

• specjalny tryb rewizji

• 2/3 glosow w obu izbach, ratyfikowana przez 3/4 stanow (konstytucja sztywna)

• przez pierwszych 10 lat wprowadzono 10 poprawek

• razem 27 poprawek

• charakter federalny konstytucji

• kazdy obywatel podlega konstytucji federalnej i swojego stanu

• delegacja czesci uprawnien do nowego panstwa

• zakres spraw wspolnych

• sprawy zagraniczne oraz sily zbrojne

• sprawy naturalizacji, emigracji, imigracji

• sprawy handlu zagranicznego i miedzystanowego (cla, waluta, poczta)

• sprawy skarbowe zwiazane z zadaniami wspolnymi

• praktyka XIX i XX prowadzi do ograniczenia niezaleznosci stanow

• trojpodzial wladzy (checks and balances)

• wladza ustawodawcza

• Kongres

• Senat (senatorzy wybierani co 6 lat przez stanowe ciala ustawodawcze, po 2 z kazdego stanu, co 2 lata ustepuje 1/3, przewodniczy wiceprezydent)

• Izba Reprezentantow (poslowie wybierani bezposrednio na 2 lata, w stosunku 1:30000 mieszkancow, przewodniczy wybierany speaker)

• uprawnienia (bille i inne)

• przedstawiane do podpisu prezydenta (weto zawieszajace, brak prawa sankcji)

• impeachment, przysluguje Izbie Reprezentantow, pociaganie do odpowiedzialnosci sedziow i wyzszych urzednikow za zdrade stanu, przekupstwo i inne ciezkie przestepstwa

• wyrok skazujacy wiekszoscia 2/3 obecnych senatorow

• Senat posiada prawo udzielania zgody wiekszoscia 2/3 glosow na traktaty miedzynarodowe

• zgoda zwykla wiekszoscia glosow na nominacje ambasadorow, konsulow, sedziow Federalnego Sadu Najwyzszego i innych urzednikow federalnych

• weto zawieszajace prezydenta (10 dni od uchwalenia ustawy)

• ustawa przechodzi wiekszoscia 2/3 glosow kazdej z izb

• prezydent nie moze odroczyc ani rozwiazac Kongresu (rowniez jest nieusuwalny)

• wladza wykonawcza

• prezydent (wybierany na 4 lata, glosowanie 2 stopniowe)

• elektorzy wybierani w liczbie rownej liczbie poslow i senatorow w danym stanie

• elektorzy wybieraja prezydenta i wiceprezydenta

• konstytucja nie stawiala ograniczen w ilosci wybran na prezydenta (do pozniejszej poprawki)

• wladza prezydenta jest niepodzielna, konstytucja nie wyznacza uprawnien wiceprezydenta

• prezydent jest najwyzszym wodzem armii i floty

• prezydent mianuje innych urzednikow za rada i zgoda Senatu

• wladza sadowa

• Najwyzszy Sad Federalny

• nizsze sady federalne (powolywane przez Kongres) kompetentne tylko w sprawach scisle okreslonych przez konstytucje

• pozostale sprawy naleza do sadow stanowych we wszystkich instancjach

• gwarancja praw obywatelskich

• tekst nie zawieral gwarancji praw obywatelskich

• stany domagaja sie odpowiednika Deklaracji praw obywatelskich

• 1789-91 Bill of Rights (10 poprawek)

• wolnosc sumienia

• wolnosc slowa i prasy

• prawo gromadzenia sie

• zabezpieczona wlasnosc prywatna

• ochrona oskarzonego w procesie karnym

• brak rownosci wobec prawa

• 1865 XIII poprawka do konstytucji znoszaca niewolnictwo

Stany Zjednoczone Ameryki XIX-XX [458-468]

• system dwupartyjny

• XVIII stronnictwa federalistow i republikanow

• postepowe reformy republikanow za Tomasza Jeffersona (1801-09)

• polowa XIX nowa partia republikanska, dzialalnosci abolicyjna Abrahama Lincolna

• przeciwstawienie sie demokratow

• przejecie tendencji decentralistycznych od dawnych republikanow

• brak zgody na zniesienie niewolnictwa

• wladza ustawodawcza

• Izba Reprezentantow

• poslowie wybierani na 2 lata proporcjonalnie do liczby ludnosci

• obecnie blisko 500

• pierwotnie 1 mandat na 30000 obecnie 1:500000

• wybory w kazdym stanie odbywaja sie wg ustawodastwa stanowego

• pierwotnie wysoki cenzus majatkowy, ograniczenie do wlascicieli nieruchomosci

• poczatek XIX prawo dla wszystkich osadnikow

• 1870 prawa wyborcze Murzynow (XV poprawka)

• 1920 prawa wyborcze kobiet (XIX poprawka)

• granica dla wieku posla obnizona do 25 lat

• XXVI poprawka obniza wiek dla czynnego prawa wyborczego z 21 do 18 lat (1971)

• poslowie dostaja pensje

• XXIV poprawka (1964) znosi wszelkie takst wyborcze do wyborow federalnych

• wczesniejsze ograniczenia po 1920

• 2 letni domicyl

• w polowie stanow wymagana jest umiejetnosc czytania lub czytania i pisania

• wymagana znajomosc i objasnianie konstytucji

• ograniczony cenzus majatkowy (srodki na wlasne utrzymanie)

• w 7 stanach poludniowych taksa wyborcza

• Senat

• bierne prawo wyborcze od 30 roku zycia

• XVIII poprawka do konstytucji z 1913 wprawadza wybory do Senatu

• wczesniej stanowe organy ustawodawcze

• wladza wykonawcza

• prezydent

• XIX ustalenie sie we wszystkich stanach sposobu wyboru elektorow

• kandydaci na prezydenta znani sa jeszcze przed wyborami elektorskimi

• XXII nowela (1947) ogranicza mozliwosc ilosci razy kandydowania na prezydenta

• pierwszy prezydent odmowil przyjecia fotela po raz 3 (praktyka konstytucyjna)

• Franklin D. Roosevelt wybierany byl na prezydenta 4-krotnie

• maksymalny czas to 10 lat (2 kadencje po 4 lata)

• wiceprezydent

• sukcesor prezydenta

• XXV poprawka (1967) okreslona metoda sukcesji

• wiceprezydent, Spiker Izby Reprezentatnow, Prezydent pro tempore Senatu, Sekretarz Stanu az do Sekretarza ds. Weteranow

• sekretarze stanu

• od okolo 1830 “system lupow” gdy zmienia sie partia prezydenta odchodza wszyscy urzednicy federalni

• prezydent mianuje sekretarzy za zgoda Senatu, odwoluje wg wlasnego uznania

• 1789 powolanie 3 departamentow (Stanu, Skarbu, Wojny)

• poczatek XX liczba departamentow wzrosla do 10

• jedynie kierownik Departamentu Sprawiedliwosci zachowal dawny tytul Prokuratora Generalnego (1870)

• Generalny Poczmistrz, kierownik Departamentu Poczty

• doradcy prezydenta

• nie tworza gabinetu

• 1939 Biuro Prezydenta (urzad pomocniczy prezydenta)

• Gabinet Prezydenta

• Biuro Budzetowe i inne

• stosunki miedzy wladza ustawodawcza a wykonawcza

• procedura impeachmentu

• 1861 postawiony w stan oskarzenia prezydent A. Johnson (uniewiniony)

• Kongres posiada prawo uchwalania budzetu

• Kongres posiada prawo wypowiedzenia wojny

• prezydent ma prawo do interwencji zbrojnej (nie dluzsza niz 3 m-ce bez zgody Kongresu)

• Senat wyraza zgode na traktaty miedzynarodowe (wiekszoscia 2/3 glosow)

• w wypadku braku zgody Senatu na osobe ambasadora prezydent wysyla go jako przedstawiciela osobistego

• brak inicjatywy ustawodawczej po stronie prezydenta

• Oredzie o Stanie Unii przed kazda doroczna sesja Kongresu

• silne weto zawieszajace

• brak dyscypliny partyjnej

• poparcie spoleczne przy prezydencie nawet w wypadku opozycji w Kongresie

• sadownictwo

• Federalny Sad Najwyzszy

• sadzi w pierwszej instancji w sprawach przeciwko dyplomacie zagranicznemu albo federacji

• w innych sprawach w apelacjach

• gdy wartosc sporu przekracza 10000 dolarow (pozniejsze sprecyzowanie)

• sady przysieglych gwarantowane przez konstytucje (teoretycznie w sprawach o wartosci powyzej 20 dolarow- rowniez cywilnych)

• struktura powszechnych sadow federalnych (po ustawie z 1797)

• sady obwodowe (District Court), 86- okolo 300 sedziow orzekajacych jednoosobowo

• sady apelacyjne (U.S. Court of Appeal), 11- 80 sedziow w kompletach 3-osobowych

• Najwyzszy Sad Federalny (U.S. Supreme Court), obecnie przewodniczacy i 9 sedziow

• struktura powszechnych sadow stanowych (2 lub 3 instancyjne)

• Najwyzszy Sad Stanowy, rozstrzyga wszystkie sprawy w najwyzszej instancji poza zastrzezonymi dla sadow federalnych

• gdy kompetencje sie krzyzuja mozliwe jest odwolanie do Najwyzszego Sadu Federalnego

• sedziowie

• federalni, mianowani dozywotnio, uposazenie na rowni z ministrami, prawo do emerytury po 70 z tymi samymi poborami, usuwalni w procedurze impeachmentu

• stanowi, powolywani w drodze wyborow

• sedziowie maja prawa badania zgodnosci ustaw z konstytucja

• 1803 precedens sedziego Sadu Najwyzszego Marshalla

• “Restatement” utworzony przez Amerykanski Instytut Prawa

• precedens z 1842 (Swift/Tyson) w sprawie tworzenia federalnego common law niezaleznie od stanow stron sporu

• prawo spisane w formie

• Consolidation Act

• kodeksy (stanowe)

• wszystkie stany posiadaja kodeksy prawa karnego

• ogolne ujecie ustroju stanow

• tendencje centralistyczne

• 1803 precedens zwiekszajacy uprawnienia instytucji federalnej

• 1865 wygrana Polnocy w wojnie secesyjnej

• stany zachowuja charakter odrebnych panstw

• wszystkie stany oprocz Nebraski posiadaja 2 izbowe parlamenty (zwane najczesciej Zgromadzenami Ogolnymi)

• wladza wykonawcza gubernatora (wybierany z reguly w wyborach bezposrednich)

• liczni urzednicy sa wybierani nie nominowani co oslabia wladze gubernatora

• wystepuja formy demokracji bezposredniej

• referendum (od XIX), obecnie przewidziane w konstytucjach 17 stanow

• recall (od XVIII), usuniecie urzednika przez glosowanie powszechne (w 12 konstytucjach stanowych- rzadko stosowany)

• 1921 w Oregonie recall gubernatora

• organizacja zarzadu lokalnego w ramach kompetencji

• z reguly charakter samorzadowy

• hrabstwa

• ponizej gminy i miasta

---