Historia Polski
WYROZUMSKI Jerzy
Szczur Stanisław
Samsonowicz Henryk
Małowist Marian
Jasienica Paweł
JW. - > Od IX wieku przenikanie tradycji politycznej karolińskiej - przemiany polityczne wobec wzrostu cywilizacyjnego
Instytucja władzy jako gwarant trwałości wspólnoty dopiero po spełnieniu odpowiedniego poziomu cywilizacyjnego (zwłaszcza wydajność pracy)
ale również odwrotnie władza stymulująco na gospodarkę
<- Sam fakt wykreowania władzy powodował wtórnie jej wpływ na wytwarzanie nadwyżek w gospodarce <- stymuluje bo odbiera
JW. -> Motywy wojen B. Chrobrego
Trzeba wyłączyć grabież jako podstawowy motyw (nie wymaga ona bowiem tworzenia struktur uzależniających kraje podbite jakie były tworzone)
- system Marchii mający zabezpieczyć granice
- Wg Wyrozumskiego - do końca pokutuje idea autorstwa Ottona III, Bolesława Chrobrego jako króla Słowian (wyprawy po kijów) - Jego podboje szły zawsze w kierunku krajów słowiańskich (Milsko, Łużyce, Czechy Morawy i Ruś) co kontrastuje wyraźnie z brakiem zainteresowania Węgrami czy Bałtami i północą.
SS ->Mieszko/Bezprym
Reakcja pogańska 1031-32 miała nie tylko religijne ale i społeczne podłoże „rachunek wystawiony panowaniu Chrobrego” który rozbudował państwo do granic ekonomicznej wytrzymałości
<- „wojenna monarchia pierwszych Piastów” - podstawą armia utrzymywana przez społeczeństwo - podboje wyrównują bilans strat z dużą nadwyżką
Gdy jednak za Mieszka wojna przenosi się do kraju - brak podbojów - aparat władzy i armia coraz większe obciążenia na społeczeństwo i wybuch
SS -> Bolesław Szczodry
Srogie ukaranie biskupa było sygnałem do wystąpienia dla społeczeństwa albo odwrotnie niezadowolenie rozbudziło ambicje biskupa - nie jest to istotne bo w obu objawił się ten sam czynnik - słabość wewnętrzna monarchii Bolesława
JW. -> Bolesław Krzywousty
Rok 1138 błędnie uznany za cezurę, od której rozbicie dzielnicowe - zadaniem ustawy dzielnicowej była jedność państwa - którą na jakiś czas udało się w ten sposób ocalić. (Faktyczne rozbicie miało nastąpić wraz z upadkiem pryncypatu czyli śmiercią Mieszka III starego 1202)
<-Wg, JW Wincenty Kadłubek wymieszał dwa kluczowe pojęcia - seniorat i primogeniturę (zasady nie do pogodzenia). Historyk powołuje się na bullę papieża Innocentego III (1210) która potwierdza że pierwotnie obowiązywał seniorat - Władze ten „kto był w całym rodzie najstarszy”
<- Zaś zasada primogenitury ograniczała dziedziczenie do najstarszego z synów wyłączała część rodu i nie sprawdziła się w wielu państwach - Krzywousty chciał jej uniknąć.
<-Działający praktycznie seniorat został złamany dopiero przez Kazimierza II Sprawiedliwego, który sam nie będąc seniorem objął pryncypat i chciał go przenieść na swoich synów
<-Wyrozumski podejrzewa że przychylny Sprawiedliwemu Kadłubek ex post chciał usprawiedliwić jego czyn i wprowadził pojęciowe zamieszanie
-> Głównym czynnikiem który zniweczył plan podziału dzielnicowego było nie parcie możnowładztwa na książąt (ono drugorzędne), ale rozradzanie się dynastii Piastów i postępująca wśród nich dezintegracja polityczna.
JW. -> Zanik prawa książęcego (kiedyś generującego nadwyżki teraz hamulec)
<-„Wiek XIII był twórczy w wielu dziedzinach życia zbiorowego kraju - wyzwolił siły społeczne których prawo książęce poruszyć nie mogło” (komentarz do osadnictwa wiejskiego i miejskiego na prawie niemieckim, rozwoju rzemiosła -> które umożliwiały odtąd skok cywilizacyjny)
<- „Czyniąc nadania i ustępstwa ze swoich regaliów, książęta wprawdzie uszczuplali własną substancję majątkową i własne agendy - ale rozbudzali przedsiębiorczość i aktywność różnych osób i instytucji co oznaczało
umacnianie się czynnika społecznego w państwie
przesuwanie potencjałów produkcyjnych, a także sił politycznych -> z monarchy na uprzywilejowane grupy społeczne i instytucje.
Proces ten odcisnął piętno na:
Życie gospodarcze kraju
Stosunkach społecznych
W dłuższym ciągu czasowym - NA ustrój państwa
JW. -> Sprowadzenie Krzyżaków
1). Wyrozumski twierdzi że nie można obarczać całą winą Mazowieckiego bo inspiratorem był Henryk Brodaty i on głownie wymógł decyzje na Mazowieckim
2). Rok 1226 to nie rok sprowadzenia krzyżaków a dopiero wydania dokumentu przez Fryderyka II Hermanowi von Salza, w której zatwierdza „porozumienie” (nieistniejące)
z Konradem Mazowieckim oraz nadawał krzyżakom regalia przysługujące książętom rzeszy.
<- większość historyków uznaje ten dokument za sfalsyfikowany w latach 30. XIII wieku
<- ponadto zrelacjonowane cesarzowi przez Salzę porozumienie dojść miało do skutku w roku 1228 (na wieczną na własność)
JW. ->Sprzyjanie rozbicia dzielnicowego upadkowi patrymonialnego systemu rządów
<- Immunitety, gminy miejskie inicjowane przez Książąt dzielnicowych wypływały z patrymonialnego charakteru ich rządów - paradoksalnie podkopywały ich istotę wzmacniając pozycje poszczególnych grup społecznych z którymi przyjdzie się w przyszłości podzielić władzą (rozsadzanie systemu)
Zjednoczenie - zarówno Samsonowicz jak Wyrozumski opiewają narodziny świadomości narodowej - miano sobie zdać sprawę że ponad dynastiami istnieje interes „rzeczy pospolitej”
<-Przy czym do ogólnie znanych przyczyn zjednoczenia polski w XIV w. Samsonowicz zalicza dążenie drobnego i średniego rycerstwa do zrównania z możnowładztwem - co tylko przez osłabienie tego drugiego - a to tylko możliwe dzięki powstaniu władzy centralnej
JW. Czasów Kazimierza Wielkiego nie można uznać za początek monarchii stanowej
<- nie istniała jeszcze jednolita szlachta a wśród rycerstwa prawnie wyodrębnione były trzy grupy - rycerstwo z dostojeństwami, włodycy i szlachta fikcyjna ( w ramach tego podziału obowiązywały różne przywileje i prawa - główszczyzny i nawiązki)
<-rada królewska była organem doradczym - funkcjonowała epizodycznie
<-Monarchia Kazimierza Wielkiego w inny sposób przyczyniła się do powstania monarchii stanowej - idea Regnum Poloniae „Akcentowała symbol władzy królewskiej w miejsce osoby króla, jeszcze dosadniej podkreślano publiczny nie - patrymonialny - jakby prawnoprywatny charakter państwa”
<- Za Kazimierza Wielkiego - przy stanowej budowie społeczeństwa monarchia w małym tylko stopniu miała charakter stanowy - w mniejszym niż księstwa XIII w.
Rozwój gospodarczy ziem polskich w XIV wieku skutkiem odpływu kapitału z zachodu który w kryzysie feudalnej gospodarki i społeczeństwa
Samsonowicz (na podstawie Małotwista)
JW. W kilka lat po 1356 Kazimierz podjął kroki ku rewindykacji śląska - do papieża z supliką o unieważnienie - niesłusznych zrzeczeń ku szkodzie jego królestwa - adnotacja kancelarii papieskiej na tej nocie - by pozytywnie rozwiązano kwestie -> sukcesem Kazimierza.
<- Nie zdąża przeprowadzić rewindykacji a myśli nie podejmują ani Andegawenii ni Jagiellonowie
JW. Wstąpienie na tron Jagiełły oznacza przesuniecie się punktu ciężkości państwa polskiego na wschód (według Mariana Małowista błąd bo właśnie wtedy na znaczeniu traci handel północ południe - a kluczowa staje się oś wschód - zachód którego podstawą Bałtyk)
Paweł Jasienica:
I TEZA: Wpływ jednostek na losy państw znaczenie zasadnicze (wbrew tezom odwołującym się do „cech narodowych” itd. Np. korzenie anarchii w Polsce i jej upadku w XVIIIw. tkwią w polityce Jagiellonów i władców elekcyjnych nie wywodzących się polskiego kręgu kulturowego (jeszcze mniejszy związek etniczny) - zaś dla odmiany Piastowie dynastia czysto polska wykazywała się poziomem co najmniej dorównującym europejskim władcom tamtych czasów.
II TEZA: Piastowie okrutnikami za to konsekwentnymi, którzy stworzyli oryginalną myśl polityczną i kulturę
<- Za to- w porównianiu z Piastami czasy Jagiellonów znamionuje rozwój kultury w ogólnym pojęciu za to drastyczny spadek kultury politycznej - awanturnicze otwieranie kolejnych frontów i niekonsekwencja w działaniu
Elementarnym błędem wbrew podstawowej logice czy technice politycznej było
sięgniecie poza Karpaty, które przyniosło same szkody:
primo- Jagiellonowie poddają idee odzyskania śląska usiłując uzyskać całe Czechy
<- walka o tron prowadzona przy poparciu świata chrześcijańskiego ale w nadziei na kompromis z husyckim Jerzym z Podiebradu a nie drogą siłową co wbrew interesom Watykanu - kreuje to chrześcijanom nowego sprzymierzeńca w postaci Węgier
-> katastrofalna wojna z Węgrami - długotrwała i bezskuteczna
Secundo- pochłonęła mnóstwo środków potrzebnych gdzie indziej:
A. zdławieniu zagrożenia moskiewskiego, możliwemu we współpracy z tatarami - fiasko wyprawy litewsko tatarskiej na Moskwę wobec nie stawienia się wojsk polskich zajętych Węgrami -> czego skutkiem rok 1480 i usamodzielnienie się Rosji spod jarzma tatarskiego)
B. wojna pozwoliła zregenerować siły zakonowi krzyżackiemu (absurd wojny popiej)
C. Sięgnięcie za Karpaty mimo że żałośnie nieskuteczne skłoniło Habsburgów - wcześniej obojętnych do działania przeciw nam (sojusz Habsbursko-rosyjski)
(nie wspominając już o roli Jagiellonów w rozprzężeniu polskiego systemu polityczno-prawnemu przez szczodre przywileje itd. (Rada królewska z Oleśnickim na czele, po śmierci Jagiełły, jako pierwsza zinstytucjonalizowana forma wpływów magnaterii dotychczas utożsamianej z ruchem szlacheckim)
Unia polsko litewska nie z powodu zakusów magnaterii na Wołyń bo korona miała na to dość sił ale głownie po to ażeby zabezpieczyć wschodnią granice od najazdów litewskich
<- wg Jasienicy wystarczyłby sojusz wojskowy a nie unia- która błędem bo spętała politycznie Polskę już po Grunwaldzie (chociażby wycofanie się wojsk litewskich po bitwie, brak udziału w wojnie trzynastoletniej po mielnickim)
<- W ten sposób z kolei Litwa podcinała gałąź na której siedziała nie chcąc wzmocnić korony osłabiała swojego naturalnego sojusznika (np. kłócąc się o poszczególne powiaty przy lubelskiej)
<- kolejną wadą było niedopasowanie obu państw - obecna w Polsce walka między szlachtą a magnaterią była nieobecna w życiu politycznym Litwy gdzie kompletny zastój wg. Jasienicy rzutowało to na klęskę ruchu egzekucyjnego i późniejszą supremacje magnaterii
Polityka Dynastyczna Kazimierza Jagiellończyka i jego dziatwy
->„W polityce Kazimierza widać tę samą metodę która najpierw zaprowadziła Litwę na szczyty imperialne a potem nagle postawiła ich wobec śmiertelnego niebezpieczeństwa. Istota owej metody to przesadny rozmach i brak troski o wykańczanie szczegółów polityka efektowna ale bardzo mało solidna.”
->„Za Kajot ilość zagadnień domagających się załatwienia ogromnie wzrosła, na listę spraw całkiem załatwionych nie można wpisać nic - to stwierdzenie uzmysławia różnice miedzy polityką piastowską a jagiellońską”
-> Polityka dynastyczna Jagiellonów- lekkomyślna- zarówno Olbracht jak i Aleksander w chwili objęcia urzędów obaj byli po 30 i cieszyli się stanem kawalerskim - zadziwiające zjawisko w rodzie prowadzącym politykę dynastyczną gdy Habsburgowie swatali swoje dzieci od kołyski
Ocena Zygmunta Starego- władca całkowicie pozbawiony charakteru i woli działania
Pragnął świętego spokoju a tragicznie dla siebie i dla Polski musiał podejmować wiele rozstrzygających decyzji
O ile układ wiedeński był skutkiem beznadziejnej sytuacji do jakiej doprowadzili jego poprzednicy byłby zrozumiały gdyby wiódł do skończenia kwestii krzyżackiej
Tymczasem
- Rok 1521 Stary zawiera rozejm za pośrednictwem Cesarza podczas którego decyzja czy w ogóle hołd się królowi polskiemu należy (regres wobec zdobyczy Jagiellończyka)
- Wobec kilkakrotnych ofert Bogusława X chcącego włączyć pomorze zachodnie do polski odracza decyzje aż Bogusław zmuszony złożyć hołd Karolowi V
-Rok 1525 wg Jasienicy za traktatem krakowskim może stać z jednej strony silna obawa możnowładztwa na czele z Szydłowieckim przed wojną i zwołaniu pospolitego ruszenia które mogłoby wymusić ustępstwa dla szlachty ale niewątpliwie jednym z czynników była słabość i zdumiewająca spolegliwość tkwiące w naturze Starego
-Gdy Bona prosi Starego by skłonił Ludwika Jagiellończyka do zapisania śląska Augustowi <-Stary odmawia twierdząc że byłoby to nieetyczne <- prawdopodobnie Stary przepojony ideom dynastyczną zadowalał się że Śląskiem rządził Jagiellon
-z kolei już po Mohaczu jest gotowa oddać Habsburgom swoje włoskie posiadłości w zamian za Śląsk dla Polski - Habsburgowie chętni ale Stary blokuje
Teoria Mariana Małowista o międzynarodowym podziale pracy (Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku)
1) z uwagi na podobieństwa szereguje państwa ówczesnej europie w obrębie dwóch stref, w ramach których istnieją rozbieżności głównie w chronologii i nasileniu zjawisk ale decydujące pozostają podobieństwa tych zjawisk
Strefa zachodnia w spadku po cesarstwie rzymskim wysoki stan zaludnienia, elementy kulturowe i techniczne
występuje „nacisk demograficzny” (nacisk niezbędnych potrzeb rosnącej liczby ludności) wymaga wzrostu terenów rolniczych ale i systemu uprawy, osuszanie brzegów itd.,
feudalizm - ogromne rozwarstwienie - możni podporządkowują sobie chłopstwo spychając je na pogranicze gospodarki naturalnej - ale rozwija się rzemieślnictwo najpierw na pokrycie potrzeb feudałów- z czasem handel - miasta
feudałowie chcąc przyspieszyć rozwój swoich majątków stopniowo coraz wieksza swobode chłopom - rozwój miast i autonomii - rynek towarowy
gromadzi się kapitał kupiecki i bankowy
Dopiero wtedy
Państwa Strefy wschodniej wkraczają w fazę przyspieszonego rozwoju (XII i XIII w) z ogromnym opóźnieniem
Handel bałtycki - XII/XIII do zacieśnienia się kontaktów wschodu z zachodem potrzebującym bogactw naturalnych z pozytywnym bilansem również dla wschodu potrzebującego ludzi technologii i towarów luksusowych
-> Sukces Hanzy jako pośrednika handlowego na osi równoleżnikowej między obszarami które się uzupełniały, była dostawcą towarów niezbędnych odbiorcom sami zaś odbierali nadwyżki które bez ich udziału nie miałyby nabywców - była pożyteczna dla producentów i konsumentów ale niosła za sobą zarodki procesów niebezpiecznych dla ekonomiki części krajów zainteresowanych
XIV w na zachodzie dochodzi do potężnego kryzysu - kontakty ze wschodem zmieniają swój charakter - dla kupców zachodnich dawne rynki zbytu - skurczeniu więc nakierowują eksport na wschód - gdzie uniemożliwiają lub osłabią rozwój rodzimej produkcji (rzemieślniczej) i ograniczają ofertę wschodnich państw do bogactw naturalnych, nieprzetworzonych co sprzyjało dywersyfikacji gospodarki krajów rozwiniętych i przyspieszyło tam wzrost produkcji rzemieślniczej a w pewnym sensie przemysłowej
+zamorskie wyprawy wymagają mobilizacji środków - możliwej tylko dzięki importowi żywności i drewna ze wschodu
XVI ta jednostronna wymiana potęguje się ponieważ państwa zachodnie przeżywają ogromny przyrost ludności wiążący się z urbanizacja i kolonizacją co wymaga zboża i tak dalej do dualizmu