Katarzyna Wojtyła gr. V

Temperament

Nie istnieje jednoznaczne rozumienie pojęcia "temperament". Poszczególni twórcy teorii i wpływowi badacze różnorodnie interpretują to słowo.

"Temperament odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem."⁴¹ 

Pojęcie temperamentu interpretowane jest również na podstawie:⁴³ 
1) zachowań emocjonalnych,
2) orientacji biologicznej
- jako dziedziczony składnik osobowości,
- jako przejaw układu nerwowego,
- jako pojęcie odnoszące się do cech, u których podstawy leżą określone mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne.

Pomimo istnienia różnorodnych definicji temperamentu można wyodrębnić kilka wspólnych, charakterystycznych cech.⁴⁴ 
1) Pod pojęciem temperamentu należy rozumieć cechy zachowania. Zakładając, że osobowość rozumiemy jako zespół cech - temperament stanowi część składową struktury osobowości.
2) Temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia.
3) Temperament ma podłoże biologiczne. Różnice indywidualne w cechach temperamentu są częściowo genetycznie zdeterminowane.
4) Cechy temperamentu należą do tych charakterystyk psychicznych, które w postaci pierwotnych emocji obecne są już od wczesnego niemowlęctwa. Występują one także w świecie zwierząt.

Wybrane koncepcje temperamentu
Rozważania nad temperamentem zostały zapoczątkowane ponad 2000 lat temu. Za twórcę koncepcji temperamentu uważa się Hipokratesa - lekarza i filozofa starożytnej Grecji, żyjącego w V wieku p.n.e. Badając swoich pacjentów Hipokrates odkrył, że nie ma dwóch takich samych ludzi, jednak wielu wykazuje podobne cechy charakteru. Zauważył również, że istnieje kilka grup różniących się sposobem zachowania, i że osoby zaliczane do danej grupy zachowują się podobnie. Doszedł on do wniosku, że klasyfikując kogoś do danej grupy można przewidzieć reakcje tej osoby na różne sytuacje życiowe. Nazwał więc:
- sangwinikami - tych, którzy zachowywali się głośno, spóźniali się, byli optymistami i lubili się bawić,
- cholerykami - tych, którzy chcieli przewodzić innym i ich sobie podporządkować,
- melancholikami - tych, którzy mieli potrzebę ładu wewnętrznego i zewnętrznego i w większym stopniu ulegali nastrojom niż pozostali,
- flegmatykami - tych, którzy woleli być stojącymi z boku obserwatorami, podejmującymi działanie wtedy, gdy ktoś inny za nich zadecydował, co trzeba zrobić.⁴⁷ 

Hipokrates nawiązując do poglądu Empedoklesa o czterech żywiołach - ognia, powietrza, ziemi i wody wyodrębnił cztery soki (humory) organizmu - krew, flegmę, żółć żółtą i żółć czarną. Soki te stanowią naturę człowieczego ciała. Stan zdrowia zależy od proporcji tych soków w organizmie. Optymalny stosunek jest źródłem zdrowia, a brak odpowiednich proporcji powoduje choroby. Z przewagi jednego z tych elementów wynika określony temperament.

Żyjący sześćset lat później Galen, najwybitniejszy po Hipokratesie grecki lekarz wykorzystując Hipokratowską koncepcję soków stworzył pierwszą typologię temperamentu. Opisał ją w rozprawie De temperamentis⁴⁸. Galen wyróżnił i opisał szczegółowo dziewięć temperamentów, w tym cztery podstawowe, bezpośrednio zależne od jednego z czterech soków. Są to: 
- sangwinik (łac. sanguis - krew)
- flegmatyk (łac. phlégma - flegma)
- choleryk (łac. cholé - żółć)
- melancholik (łac. melas cholé - czarna żółć)

Sangwinik - człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu, wesoły. Dominuje w nim radość, jego emocje powstają bardzo łatwo, ale są płytkie, zmienne, nietrwałe i niezbyt głębokie. Rusza się szybko i ma dosyć silne ruchy. Jest aktywny i potrzebuje dużo miejsca. Typ silny, zrównoważony. Sangwinik to człowiek szybki, łatwo dostosowujący się do zmiennych warunków życia. Charakteryzuje go duża odporność na trudne warunki życia. 

Melancholik - człowiek mało uczuciowy i mało aktywny. Dominuje w nim smutek, trudno powstają emocje ale są silne, głębokie i trwałe. Jego ruchy są powolne i słabe. Potrzebuje mało miejsca. Typ słaby. Melancholicy bywają często bierni, zahamowani. Działanie bodźców silnych może być, szczególnie dla typu słabego, źródłem różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu.

Choleryk - człowiek pobudliwy i mało wytrwały w działaniu, rozdrażniony, wybuchowy. Emocje powstają bardzo łatwo, są silne, dosyć trwałe, choć nieregularne. Ma szybkie i silne ruchy. Jest aktywny. Odznacza się dużą energią życiową przy jednoczesnym braku opanowania, gwałtowny i wybuchowy. 

Flegmatyk - mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu. Cechuje go zrównoważenie. Emocje powstają trudno, są raczej słabe. Ruchy raczej powolne, słabe, mały zasięg. Zrównoważony, stały. Będąc pod względem ruchliwości przeciwieństwem sangwinika, flegmatyk reaguje spokojnie i powoli, wykazuje niechęć do zmiany otoczenia; podobnie jak sangwinik jest odporny na bodźce silne i długotrwałe.

Typologia Pawłowa⁵¹
Kolejnym uczonym, który w swych badaniach nawiązywał do koncepcji Hipokratesa-Galena, był Iwan Pawłow. Skonstruował on typologię temperamentu, nazwaną przez niego typologią układu nerwowego. Badając wraz ze swoimi współpracownikami czynność odruchowo-warunkową u psów zauważył indywidualne różnice w procesie warunkowania. Różnice te dotyczyły szybkości i dokładności wytwarzania i zanikania odruchów oraz ich intensywności. Pawłow wysunął hipotezę, że różnice między jednostkami sprowadzają się do szeregu kombinacji ograniczonej liczby właściwości tego układu. Tymi właściwościami wg niego są: 

- siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do pracy, przejawiająca się w wydolności funkcjonalnej czyli zdolność do wytrzymywania długotrwałego bądź krótkiego, ale silnego pobudzenia,
- siła procesu hamowania - łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe, takie jak wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie,
- równowaga procesów nerwowych - stosunek między siłą procesu pobudzenia i siłą procesu hamowania, relacja między siła tych procesów decyduje o tym, czy mamy do czynienia z jednostką zrównoważoną czy też z niezrównoważoną,
- ruchliwość procesów nerwowych - szybkość zmiany jednego procesu nerwowego w drugi, zdolność do zmiany zachowania się, odpowiednio zmieniających się sytuacji.

Na podstawie kombinacji powyższych właściwości Pawłow wyodrębnił cztery typy układu nerwowego (rysunek 1). Biorąc pod uwagę siłę procesów nerwowych wyróżnił:
- silny typ układu nerwowego,
- słaby typ układu nerwowego.

Następnie analizując siłę procesów pobudzenia i hamowania podzielił silny typ układu nerwowego na:
- typ zrównoważony,
- typ niezrównoważony.

Do typu zrównoważony zaliczył:
- typ ruchliwy,
- typ powolny.

Cztery typy układu nerwowego wydzielone przez Pawłowa odpowiadają starożytnej klasyfikacji temperamentów Hipokratesa-Gallena.

 

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Temperament", str. 686, Gdańsk 2000


Wydzielone przez Pawłowa typy układu nerwowego scharakteryzować można następująco:

1. Typ silny zrównoważony, ruchliwy - sangwinik
Jego układ nerwowy charakteryzuje się dużą siłą procesów nerwowych, ich równowagą i dużą ruchliwością. Sangwinik to człowiek szybki, łatwo dostosowujący się do zmiennych warunków życia, odporny na trudne warunki życia.

2. Typ silny zrównoważony, powolny - flegmatyk
Jego układ nerwowy odznacza się dużą siłą i równowagą procesów nerwowych przy jednoczesnej małej ruchliwości. Flegmatyk reaguje spokojnie i powoli (przeciwnie do sangwinika), wykazuje niechęć do zmiany otoczenia, podobnie jak sangwinik jest odporny na silne i długotrwałe bodźce.

3. Typ silny niezrównoważony, z przewagą pobudzenia - choleryk
Jego układ nerwowy cechuje, obok dużej siły, przewaga pobudzenia nad hamowaniem. Odznacza się dużą energią życiową przy jednoczesnym braku opanowania, jest gwałtowny i wybuchowy. 

4. Typ słaby - melancholik
Charakterystyczną cechą jego układu nerwowego jest słabość procesu pobudzenia, jak i hamowania, jest mało odporny na działanie silnych bodźców dodatnich oraz hamulcowych. Melancholicy bywają często bierni, zahamowani. Silne bodźce mogą być dla nich źródłem różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu.


Teoria PEN w ujęciu Eysnecka

Do koncepcji temperamentu Hipokratesa-Galena nawiązał również, Hans Eysneck., Doszedł do wniosku, że na strukturę osobowości składają trzy podstawowe wymiary:
- ekstrawersja, której krańcem jest introwersja,
- neurotyczność, której krańcem jest stałość emocjonalna,
- psychotyczność, której krańcem jest brak psychotyczności.

Eysneck został zainspirowany ideami Junga, który to właśnie wprowadził do psychologii pojęcia ekstrawersji-introwersji (E-I). Według Junga, w zależności od tego, czy energia psychiczna człowieka skierowana jest na zewnątrz czy do wewnątrz, należy wyodrębnić dwa podstawowe typy osobowości: ekstrawertyka i introwertyka.

Ekstrawertyk - charakteryzuje się tym, iż jego główna uwaga i aktywność skierowane są na świat zewnętrzny, ma łatwość kontaktowania się z ludźmi, dobrze przystosowuje się do zmieniających się sytuacji. Interesują go ludzie, problemy zewnętrzne, zdarzenia. Osoby ekstrawertywne są przyjacielskie i serdeczne, towarzyskie, rozmowne, skłonne do zabawy oraz poszukiwania stymulacji. Wykazują tendencje do dominowania w kontaktach społecznych, są życiowo aktywne i pełne wigoru, przejawiają optymizm i pogodny nastrój. Na ekstrawersję składają się: towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań. 

Introwertyk - koncentruje się na sobie samym, nie interesuje go świat zewnętrzny, jest powściągliwy w wyrażaniu swoich uczuć i myśli. Typ człowieka zwróconego raczej ku własnemu ja, aniżeli ku światu zewnętrznemu, mającego trudności w nawiązywaniu kontaktu z ludźmi. Osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu oraz preferencje do przebywania w samotności i nieśmiałość.

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 538, Gdańsk 2000

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 538, Gdańsk 2000

Psychotyczność to z jednej strony altruizm, empatia, uspołecznienie, z drugiej zaś przestępczość, psychopatia, schizofrenia. Czynniki te obrazuje rysunek 4.

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 538, Gdańsk 2000


Związek między jego strukturą osobowości a typologią temperamentów został zobrazowany na rysunku 5.

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 537, Gdańsk 2000

---