SPOTKANIE 4.
ZABAWA I JEJ ROLA W ROZWOJU PSYCHICZNYM DZIECKA - WYGOTSKI.
Z punktu widzenia rozwoju w okresie przedszkolnym zabawa nie jest dominującą formą działalności, ale najważniejszą linią rozwoju dziecka.
Każdy przełom, każde przejście z jednego stadium do drugiego związane jest z nagłą zmianą pobudek i motywów działania.
W wieku przedszkolnym pojawiają się specyficzne potrzeby i pobudki bardzo ważne dla całości rozwoju dziecka i bezpośrednio prowadzące do zabawy.
Powstaje wówczas wiele nie realizowanych tendencji, nie realizowanych bezpośrednio pragnień.
Dziecko w okresie wczesnego dzieciństwa ma tendencję do bezpośredniego uwalniania i zaspokajania swojego pragnienia.
Zabawa powstaje wtedy, kiedy w toku rozwoju pojawiają się nie realizowane tendencje.
Dziecko w okresie wczesnego dzieciństwa postępuje tak: gdy chce wziąć jakąś rzecz, musi wziąć ją natychmiast. (Jeśli nie wolno mu brać tej rzeczy, to albo robi awanturę albo rezygnuje.
Niezaspokojone pragnienia dziecka w tym wieku mają swoje specyficzne drogi zastępczego zaspokajania.
U dziecka powyżej 3 lat powstają przeciwstawne tendencje
Pojawia się u niego wiele nie realizowanych natychmiast potrzeb, nie spełnianych od razu pragnień, które jednak nie przemijają
Utrzymuje się niemal całkowicie tendencja do natychmiastowego ich zaspokojenia
W takiej sytuacji pojawia się zabawa, która powinna być traktowana jako wyobrażeniowa, iluzoryczna realizacja nie zrealizowanych pragnień.
Wyobraźnia w okresie dorastania i w wieku szkolnym jest zabawą bez działania.
Istota zabawy polega na tym, że stanowi ona spełnienie pragnień, jednak nie pojedynczych pragnień, lecz uogólnionych afektów.
Bawi się, nie uświadamiając sobie motywów swojej zabawowej działalności. Tym właśnie zabawa różni się od pracy i innych rodzajów działalności. Motywy, działania i pobudki należą do najmniej uświadamianej sfery i stają się dostępne świadomości dopiero w okresie dorastania.
W zabawie dziecko stwarza sytuację „na niby”. Staje się to możliwe na podstawie ODDZIELENIA POLA WIZUALNEGO OD POLA SENSU, co następuje w wieku przedszkolnym.
Każda sytuacja „na niby” zawiera ukryte reguły.
Każda gra z regułami zwiera w ukrytej postaci sytuację „na niby”
Rozwój od jawnej sytuacji „na niby” z ukrytymi regułami do gier z jawnymi regułami i ukrytą sytuacją „na niby” wyznacza dwa bieguny ewolucji dziecięcej zabawy.
Każda zabawa z sytuacją „na niby” jest w związku z tym grą z regułami i odwrotnie.
Reguły w zabawach różnią się od reguł typu: nie dotykaj, siedź spokojnie. Są one ustalane przez SAMO DZIECKO, a więc są jego WŁASNYMI REGUŁAMI.
ZABAWA Z SYTUACJĄ „NA NIBY” JEST NOWĄ FORMĄ ZACHOWANIA.
Jej istota polega na tym, że działalność w sytuacji „na niby” wyzwala dziecko z uzależnienia od sytuacji rzeczywistej.
W zabawie dziecko uczy się działać na podstawie sytuacji pomyślanej, a nie zdeterminowanej tym, co może zobaczyć.
W zabawie dziecko uczy się działać w sytuacji pomyślanej, a nie widzianej, opierając się na wewnętrznych tendencjach i motywach, a nie na motywach i pobudkach od otaczających je przedmiotów.
Ponieważ sytuacja w obrębie psychiki może zaistnień tylko za pośrednictwem spostrzegania, a ono jest jeszcze oddzielone od działalności afektywnej i ruchowej, staje się zrozumiałe, że dziecko o takiej strukturze świadomości nie może zachowywać się inaczej niż w sposób uzależniony od aktualnej sytuacji, od pola, w którym się znajduje.
W ZABAWIE PRZEDMIOTY TRACĄ SWÓJ MOTYWACYJNY CHARAKTER.
Działanie w sytuacji, której się nie widzi, ale ma się ją w myślach (w polu wyobrażeniowym - sytuacja „na niby”) prowadzi do tego, że dziecko uczy się w swoim postępowaniu kierować nie tylko bezpośrednim spostrzeżeniem, bezpośrednio działającą na niego sytuacją, ale również sensem tej sytuacji.
Każde dziecko w wieku dwóch lat poproszone o powtórzenie zdania „Tania wstaje”, podczas gdy Tania siedzi naprzeciw niego, zmieni to zdanie na „Tania siedzi”.
U dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa istnieje tak ścisłe powiązanie między słowem i rzeczą, znaczeniem i tym, co jest widziane, że rozdzielenie pola wizualnego od pola sensu staje się niemożliwe.
W zabawie w wieku przedszkolnym obserwujemy po raz pierwszy rozchodzenie się pola wizualnego i pola sensu. Myśl rozdziela się od rzeczy, gdy kawałek drewna (patyk) staje się koniem.
Dziecko nie może jeszcze oddzielić myśli od rzeczy i potrzebuje oparcia w innej rzeczy - aby myśleć o koniu musi organizować swoje działania wokół patyka, wokół punktu oparcia.
Strukturę ludzkiego spostrzegania możemy obrazowo wyrazić w postaci UŁAMKA, w którym LICZNIK to RZECZ, MIANOWNIK SENS. Wyraża to określoną RELACJĘ POMIĘDZY RZECZĄ I SENSEM, która powstaje poprzez mowę. Oznacza to, że każde spostrzeżenie człowieka nie jest jedynie pojedynczym spostrzeżeniem, lecz jest spostrzeżeniem uogólnionym.
ZABAWY NIE MOŻNA TRAKTOWAĆ JAKO OPEROWANIA SYMBOLAMI - SYMBOL TO JEST ZNAK, a patyk nie jest znakiem konia.
W zabawie dziecko stwarza taką strukturę SENS/RZECZ, w której STRONA SENSU, ZNACZENIE SŁOWA, ZNACZENI RZECZY STAJE SIĘ DOMINUJĄCE i OKRESLA JEGO POSTĘPOWANIE.
W wieku szkolnym zabawa staje się jednym z procesów wewnętrznych, elementem mowy wewnętrznej, pamięci logicznej i abstrakcyjnego myślenia.
Największa samokontrola - w zabawie (bo reguły własne).
Reguła staje się afektem.
Zabawa nadaje nową formę dziecięcym pragnieniom, uczy dziecko pragnąć, odnosząc się do pragnienia fikcyjnego „ja” - do roli w grze i do jej reguł.
Na początku wieku przedszkolnego samo działanie dominuje nad jego sensem przez to, że w pełni jeszcze jest rozumiane.
W wieku przedszkolnym po raz pierwszy powstaje taka struktura działania, w której determinujący staje się sens, a samo działanie staje się nie tyle elementem ubocznym, podporządkowanym, ile elementem struktury.
Dziecko, które stojąc, tupie nogami w podłogę i wyobraża sobie jazdę na koniu odwrócenie ułamka DZIAŁANIE/SENS na ułamek SENS/DZIAŁANIE.
W zabawie działanie podporządkowane jest sensom, w realnym życiu działanie dominuje nad sensem.
W miarę rozwoju zabawy obserwujemy ruch w stronę UŚWIADOMIENIA SOBIE CELU ZABAWY.
PO CO ZABAWA?
Dziecko uczy się uświadamiać sobie własne działania oraz to, że każda rzecz ma swoje znaczenie.
Fakt tworzenia sytuacji „na niby” z punktu widzenia rozwoju można traktować jako drogę do rozwoju myślenia abstrakcyjnego, a jej powiązanie z regułą prowadzi do rozwoju takich działań dziecka, które umożliwiają rozróżnienie zabawy i pracy (co jest najważniejsze w okresie szkolnym!).
3