Błękitna Dywizja na froncie wschodnim
Polityka ścisłej neutralności spowodowała zamknięcie przez Franco granicy hiszpańsko-francuskiej. Co więcej, Caudillo ogłosił, że wszyscy walczący po którejkolwiek stronie uczestniczącej w wojnie zostaną pozbawieni obywatelstwa. Mimo tego ok. 150 ochotników hiszpańskich, narażając własne życie, przedostało się do okupowanej Francji, wyrażając chęć wstąpienia w szeregi armii niemieckiej i walki z Sowietami.
Od stycznia 1944 roku funkcjonował w Lourdes tzw. Sonderstab „F”, który był odpowiedzialny za wspieranie rekrutacji hiszpańskich ochotników. Sztab ten miał oficerów w szeregu miast (Andorra, Puigcerdá, Port Bou, Hendaye), ale główna siedziba znajdowała się w LourdesWielu Hiszpanów zgłosiło się także do ambasady niemieckiej w Madrycie, wyrażając chęć służby wojskowej w armii niemieckiej. Trzecim źródłem rekrutacji mogli być także hiszpańscy robotnicy pracujący w Rzeszy. Według niektórych źródeł po inwazji aliantów na kontynent ok. 450 Hiszpanów znalazło się w ramach Waffen SS. Bardziej znanymi jednostkami ochotników hiszpańskich były tzw. „oddział Ezquerry” oraz „batalion duchów”. Pierwsza jednostka wywodziła się z dawnego „Legionu Azul”, została zorganizowana w Stablack i włączona w skład Waffen SS. Druga jednostka formowana była w tyrolskim Hall koło Innsbrucku i jej losy są mało znane, chociaż utworzono ją wcześniej niż batalion Ezquerry. Batalion duchów (Batallon Fantasma) powstał w połowie 1944 roku. Nigdy nie walczył jako jedna formacja, bo w sierpniu 1944 roku obie kompanie hiszpańskie zostały rozdzielone. Jedną kompanię wysłano do Jugosławii, gdzie walczyła z partyzantami Josipa Broz Tito, natomiast druga walczyła na Bukowinie w ramach 3. Dywizji Górskiej. W ramach tejże dywizji Hiszpanie walczyli w Rumunii, w Karpatach, wreszcie w Czechosłowacji, gdzie zastał ich koniec wojny. Kompania została całkowicie zniszczona w zaciekłych walkach. Do niewoli sowieckiej poszło 7 hiszpańskich żołnierzy - nie wrócili już z niej żywi. W październiku 1944 roku część Hiszpanów, którzy walczyli w Jugosławii i Rumunii, zgrupowano w Stockerau koło Wiednia. Z czasem weszli oni w skład batalionu Ezquerry lub znaleźli się bezpośrednio w 28. Ochotniczej Dywizji Grenadierów SS (SS-Freiwilligen-Grenadierdivision „Wallonien” SS-Sturmbannführer Leon Degrelle, dowódca SS-Freiwilligen-Grenadierdivision „Wallonien”, zainteresował się werbunkiem Hiszpanów w połowie 1944 roku, kiedy to jego dywizja potrzebowała wszelkich wzmocnień po stratach poniesionych na froncie. Zadaniem przeprowadzenia werbunku wśród hiszpańskich robotników obarczył dwóch oficerów dywizji, którzy w przeszłości walczyli po stronie frankistów w wojnie domowej. We wrześniu podróżowali oni po Niemczech, aż natrafili w Stockerau koło Wiednia na grupę Hiszpanów z dawnego „batalionu duchów”, która zdezerterowała niedawno z niemiecko-chorwackiej brygady. Hiszpanie zgodzili się zaciągnąć w szeregi 28. Dywizji SS. Hiszpanie utworzyli cztery plutony wchodzące w skład I. batalionu 70. pułku grenadierów. Dowódcą tej nieformalnej kompanii został SS-Obersturmführer Louis Garcia Valdajos. Hiszpanie walczyli na Pomorzu Zachodnim, m.in. w rejonie Stargardu. Pozostałych przy życiu ok. 60 Hiszpanów przerzucono do Berlina, gdzie wcielono ich w skład batalionu Ezquerry. Batalion Ezquerry jest z pewnością najbardziej znaną formacją hiszpańską w ramach Waffen SS. Miguel Ezquerra Sanchez był wcześniej oficerem „Division Azul” i potem zaciągnął się do Waffen SS, gdzie otrzymał stopień Waffen-Obersturmführer der SS, czyli odpowiednik porucznika. Ezquerra dostał zgodę na werbowanie ochotników do swojej jednostki nie tylko wśród hiszpańskich robotników w Rzeszy, ale także wśród tych, którzy popadli w konflikt z prawem i odsiadywali kary w więzieniu. Formowana przez niego jednostka składała się z dwóch kompanii: 101. i 102. hiszpańskiej ochotniczej kompanii SS. W ostatnich dniach wojny batalion Ezquerry stanowił samodzielną jednostkę, w której znaleźli się wszyscy zdolni do walki ochotnicy hiszpańscy. Hiszpanie wraz z niedobitkami z innych dywizji cudzoziemskich walczyli w Berlinie, broniąc do końca ważnych strategicznie punktów w dzielnicy rządowej
„Błękitna Eskadra”
Z tematyką ochotników hiszpańskich na froncie wschodnim łączy się także działalność tzw. „Błękitnej Eskadry” (Esquadrilla Azul), która walczyła w latach 1941-1944, jednakże nie wchodziła w skład dywizji. Utworzona z hiszpańskich pilotów-ochotników „Błękitna Eskadra” składała się - wbrew nazwie - nie z jednej, ale z 5 eskadr, które jednak działały na zmianę (w ten sposób w żadnym momencie nie było ich więcej niż jedna). Zgodnie z przyjętym rotacyjnym systemem służby, co kilka miesięcy wymieniany był cały latający personel, a co drugą zmianę również personel naziemny. Każda z eskadr miała własne godło, chociaż warto nadmienić, że niektórzy piloci służyli w dwóch kolejnych eskadrach.
1