TRUDNY OKRES ADOLESCENCJI
Adolescencja pochodzi od łacińskiego czasownika adolescere, oznaczającego „rosnąć” lub „zbliżać się do pełnej dojrzałości”. Dojrzewanie obejmuje zarówno rozwój fizyczny jak i psychiczny. Adolescencja w sensie fizycznym oznacza osiągnięcie dojrzałej budowy ciała oraz rozwoju cech fizycznych, charakterystycznych dla dojrzałej jednostki. Pod względem psychicznym dojrzała jest taka jednostka, która osiągnęła maksimum swego rozwoju umysłowego. Dojrzałości umysłowej powinna towarzyszyć dojrzałość emocjonalna i społeczna.
Spośród wszystkich faz rozwojowych okres dojrzewania stanowi, zdaniem wielu badaczy i praktyków, szczególną fazę w życiu człowieka. Z perspektywy psychospołecznej właśnie w tym okresie dokonuje się wiele zmian, m.in. zmiany w zakresie obrazu siebie, poczucia tożsamości osobistej i społecznej, formowane są nowe wzorce relacji interpersonalnych. Wzrasta także ilość i jakość nowych doświadczeń osobistych i społecznych, rozwijane są umiejętności pozwalające na kształtowanie się poczucia własnej kompetencji. Nastolatek osiąga w tym okresie nowy status społeczny, a tym samym zwiększają się jego możliwości osiągania celów, otrzymywania wzmocnień i kształtowania nowych zachowań.
Prawidłowe przejście okresu dojrzewania- ukształtowanie przystosowawczych, prorozwojowych celów i wartości życiowych oraz nauczenie się adekwatnych sposobów radzenia sobie, rozwiązywania problemów życiowych i konfliktów psychologicznych- stanowi gwarancję zarówno dalszego indywidualnego rozwoju, dobrego przystosowania społecznego, jak i zdrowia.
Bardzo ważne jest, aby nie traktować okresu dojrzewania jako biernego oczekiwania na dorosłość i dojrzałość. Wręcz przeciwnie, w tej fazie życia młodzi ludzie są bardzo aktywni, eksperymentują z nowymi zachowaniami, poszukują nowych ról, nabywają nowych doświadczeń, a tym samym stają się innymi ludźmi, o nowych prawach i obowiązkach, mających nowe potrzeby i oczekiwania, wypełniających nowe zadania.
Psychologiczne rozpoznanie i analiza problemów psychospołecznych wieku dorastania, ich społecznych i psychologicznych uwarunkowań pomaga przewidywać, zrozumieć i przeciwdziałać zaburzeniom przystosowania społecznego, rozwoju osobistego czy funkcjonowania psychicznego młodzieży.
Poczucie własnej wartości
Pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu człowieka jest środowisko rodzinne. Tu dziecko nawiązuje pierwsze kontakty z innymi ludźmi i zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia społecznego. Stają się one podwaliną i zaczątkiem rozwoju społecznego małego człowieka, rzutując nieraz w decydujący sposób na całe jego przyszłe życie.
Pojecie własnego „ja” powstaje w rezultacie uogólnienia doświadczeń dotyczących własnej osoby. Wśród tych doświadczeń duża rolę odgrywają te, które formują poczucie własnej wartości. Pierwotnym źródłem tych doświadczeń są rodzice. To oni oceniają dziecko i pod wpływem tych ocen wytwarza się u niego przeświadczenie o swojej ważności.
Sposób, w jaki traktują dziecko osoby z najbliższego otoczenia jest dla niego informacją, jaki ci ludzie mają o nim wyobrażenie. To z kolei wpływa na wytworzenie się u dziecka określonego obrazu siebie.
Dziecko, które w trakcie pierwszych doświadczeń społecznych otrzymało pozytywne informacje i doznawało zadowolenia, nabywa poczucia większej wartości, a także poczucia pewności siebie. Zaczyna się ono zachowywać w taki sposób, który to poczucie utrwala. Przekonanie natomiast o swoich złych przymiotach utrwala przekonanie o mniejszej wartości. Zdaniem Carla Rogersa poczucie własnej wartości i samoakceptacja mają decydujące znaczenie dla zdrowia psychicznego i rozwoju.
Samoocena zależy od własnej oceny wyników działania, zdolności, wyglądu, a także od oceny tych, którzy są dla nas ważni.
Nietrafna ocena swojej wartości powoduje naruszenie regulacyjnej funkcji osobowości. Niskie poczucie własnej wartości to stan, w którym człowiek przypisuje sobie niższe możliwości niż rzeczywiście posiada, nie docenia swych zdolności i umiejętności. Główną konsekwencją „zaniżonej” samooceny jest ograniczenie własnej aktywności i osiąganie znacznie mniejszych efektów niż jest to możliwe.
Z kolei „zawyżona” samoocena polega na przypisywaniu sobie możliwości wyższych od rzeczywistych. Osoby z „zawyżoną” samooceną bezkrytycznie podejmują się trudnych zadań, nawet jeśli popełniają błędy i spotyka ich ciągłe niepowodzenie. Jeśli błędy są małe, napotykane trudności działają mobilizująco i w rezultacie jednostka osiąga więcej niż by mogła. Jeżeli jednak błędy są bardzo duże- naraża się na frustrację i związane z nią zaburzenia równowagi psychicznej.
Z samooceną niewątpliwie związane są zachowania nieśmiałe. Wg Skornego nieśmiałość pozostaje w ścisły związku z poczuciem mniejszej wartości, którego źródłem są czynniki organiczne (defekty fizyczne, uroda), środowiskowe (trudności materialne domu, niska pozycja społeczna rodziców) i wypowiedzi zawierające negatywną ocenę uzdolnień dziecka lub jego cech indywidualnych pochodzące od rówieśników i dorosłych. Nieśmiałość utrudnia jednostce kontakty społeczne, nie sprzyja społecznemu przystosowaniu i działa hamująco na wykorzystanie posiadanych zasobów intelektualnych, uniemożliwia rozwój zdolności i umiejętności, przeszkadza w realizowaniu planów życiowych, aspiracji.
Przyjęta w literaturze naukowej charakterystyka funkcjonowania społecznego osób o niskim poziomie samooceny wskazuje na symptomy nieśmiałości (bierność społeczna, wycofywanie się z kontaktów interpersonalnych, dezorganizacja i obniżenie poziomu działania) w zachowaniu tych osób. Niewielka aktywność w życiu społecznym tak szkolnym jak i pozaszkolnym oraz brak ekspansji w kontaktach interpersonalnych w nieformalnej grupie przeważa u osób, które nisko oceniają swoją atrakcyjność interpersonalną oraz mają ogólną negatywną ocenę własnej wartości. Osoby nieśmiałe w grupie czują się osamotnione. W kontaktach z rówieśnikami najczęściej przyjmują postawę bierną.
Warto też zauważyć, że sytuacja ekspozycji społecznej dla osób nieśmiałych, z zaniżoną samooceną często staje się sytuacją trudną. Jest dla nich źródłem emocji ujemnych, które wpływają na zachowanie. Dzieje się tak, ponieważ to jakie są postawy i oczekiwania człowieka w stosunku do siebie, jak ocenia on siebie samego z punktu widzenia wartości, które ceni, określa sposób poznawczego i emocjonalnego ujmowania sytuacji i wpływa na zachowanie się w niej.
Umiejętności społeczne
Aby jednostka mogła dobrze funkcjonować w społeczeństwie, odnosić sukcesy w kontaktach społecznych i w życiu zawodowym oraz w sposób konstruktywny radzić sobie ze stresem, konieczne jest posiadanie dobrze rozwiniętych umiejętności społecznych.
Autorzy zajmujący się umiejętnościami społecznymi, różnie je klasyfikują. Pomimo pewnych różnic, zaliczają do nich m.in. umiejętności wyrażania siebie, takie jak okazywanie uczuć, wyrażanie opinii, umiejętności wzmacniania innych osób (np. zgadzania się z czyjąś opinią), umiejętności asertywne, komunikacja werbalna i niewerbalna, empatia (zdolność dzielenia spostrzeganych emocji drugiego człowieka i rozumienia jego punktu widzenia), współpraca oraz troska o innych, autoprezentacja.
Opisując umiejętności społeczne można stwierdzić- podobnie jak M.Oleś- co następuje:
umiejętności społeczne- to wzorce społecznych zachowań, dzięki którym ludzie zachowują się w sposób kompetentny w różnych sytuacjach społecznych;
wielu ludzi cierpi z powodu niewystarczających umiejętności społecznych; problem ten dotyczy zwłaszcza dzieci i młodzieży w okresie adolescencji, będących w trakcie ich nabywania;
wiele umiejętności społecznych można wyćwiczyć;
są różnice w umiejętnościach społecznych z uwagi na płeć klasę społeczną, cechy osobowości;
umiejętności społeczne są nabywane głównie na bazie doświadczeń w rodzinie, w grupie rówieśniczej oraz w szkole;
umiejętności społeczne rzutują na popularność osoby i jej powodzenie w relacjach interpersonalnych oraz na poczucie szczęścia, a nawet zdrowie psychiczne człowieka;
większość osób z zaburzeniami psychicznymi przejawia deficyty w umiejętnościach społecznych, a u części z nich właśnie one stanowią przyczyną problemów;
stwierdzono dużą skuteczność treningów asertywności oraz treningów innych umiejętności społecznych.
Poniżej opisano wybrane umiejętności społeczne, które ułatwiają inicjowanie, rozwój i podtrzymywanie relacji międzyludzkich.
Asertywność
Asertywność stanowi centralną umiejętność wśród umiejętności społecznych. Brak tej umiejętności sprawia, że człowiek może tracić wiele szans, tolerować przykre dla siebie wydarzenia i sytuacje. Może być też powodem niepowodzeń szkolnych dzieci i młodzieży, niemożności znalezienia pracy lub jej utraty.
Wg M. Oleś zagadnienie asertywności u dzieci i młodzieży jest aktualne i ważne zarówno z punktu widzenia rozwoju człowieka jako istoty społecznej, jak i z uwagi na znaczenie, jakie w ostatnich latach przypisuje się prawidłowym relacjom interpersonalnym w kształtowaniu zdrowia psychicznego jednostki.
Istnieje wiele definicji asertywności. H. Sęk rozumie to pojęcie szeroko. Wg niej asertywność to „zespół umiejętności o charakterze kompetencji osobistych, wyznaczających zachowania w sytuacjach interpersonalnych, których celem jest realizacja cenionych wartości osobistych i pozaosobistych, rozwój i obrona pozytywnego obrazu własnej osoby i samoakceptacja”. Zachowania te obejmują:
swobodne i kontrolowane wyrażanie uczuć pozytywnych i negatywnych,
dochodzenie własnych praw,
niezgadzanie się na poniżanie i zachowania agresywne,
odmowę niestosownych żądań,
zgadzanie się lub niezgadzanie z ocenami innych ludzi własnej osoby,
zwracanie się do innych o pomoc lub przysługę,
inicjowanie, podtrzymywanie i ograniczanie komunikowania się z innymi,
umiejętności ekspresji i autoprezentacji „ja”,
wyrażanie własnego zdania, poglądów publicznie i w sytuacjach ryzyka.
Asertywność jest to wyrażanie siebie bez naruszania praw innych.
Zachowania asertywne zmierzają do redukowania przykrych doświadczeń i osiągania pożądanych efektów i są bardziej skuteczne od zachowań agresywnych lub submisyjnych.
Komunikacja interpersonalna
Komunikowanie się jest podstawą interakcji. Polega ono na wzajemnej wymianie informacji przez partnerów interakcji. Jest to proces, co oznacza, że trwa w czasie i ma określoną ciągłość.
Podstawą nawiązywania kontaktów między ludźmi (tzw. kontaktów interpersonalnych) jest przekazywanie sobie przez nich informacji. Chcąc poznać drugiego człowieka lub chcąc być przez niego poznanym, rozpoczynamy zawsze od wymiany informacji o tym co myślimy, sądzimy, czujemy.
Z komunikacją interpersonalną mamy do czynienia wtedy, kiedy nadawca wysyła jakąś wiadomość- przekaz ze świadomym zamiarem wywołania odpowiedzi u drugiej osoby- odbiorcy. Za miarę skuteczności uznaje się zgodność między tym co partner powiedział a tym co zostało odebrane czyli istnieje zgodność między intencją i interpretacją.
Do prawidłowego przebiegu procesu komunikowania się niezbędne są następujące umiejętności:
umiejętność przekazywania informacji,
umiejętność słuchania (bierne- kontakt wzrokowy, koncentrowanie uwagi, brak reakcji werbalnych i czynne- kontakt wzrokowy, uwaga, reakcje werbalne- głównie parafrazowanie),
umiejętność podtrzymywania kontaktu (parafrazowanie, odzwierciedlanie, informacje zwrotne),
umiejętność świadomego reagowania w trakcie rozmowy (badanie, interpretacja, ocena, uspokajanie, wsparcie).
Odzwierciedlanie polega na współbrzmieniu z drugą osobą w zakresie przyjętej postawy ciała, sposobu mówienia oraz precyzyjne nazywanie uczuć, których naszym zdaniem druga strona doświadcza.
Informacja zwrotna to informacja o własnym stanie psychicznym spowodowanym zachowaniem i wypowiedziami partnera.
Badanie- to zadawanie pytań.
Uspokajanie- to wyciszanie emocji.
Interpretacja- to nadawanie znaczenia z wykorzystaniem wiedzy i umiejętności osoby, która to robi.
Wsparcie- to zrozumienie, empatia, współbrzmienie ze stanem emocjonalnym rozmówcy.
Parafrazowanie jest to przedstawienie swoimi słowami tego, co powiedział rozmówca, w celu sprawdzenia poprawności rozumienia.
Tylko 35% znaczenia wypowiedzi zawarta jest w słowach, a aż 65% w różnych komunikatach niewerbalnych. Dzieje się tak dlatego, ponieważ sygnały niewerbalne mają pięć razy większe znaczenie niż sygnały werbalne. W obrębie sygnałów niewerbalnych większe znaczenie mają natomiast sygnały wizualne niż wokalne. Warto zauważyć, że gdy występuje niezgodność między komunikatem werbalnym i niewerbalnym- ważniejszy jest ten drugi.
Komunikaty niewerbalne dotyczą przede wszystkim stanów emocjonalnych i preferencji. Zaliczamy do nich: wyraz twarzy, sposób patrzenia, gesty i inne ruchy ciała, postawa ciała, kontakt dotykowy.
Rola komunikatów niewerbalnych polega na:
- komunikowaniu postaw i emocji,
- podtrzymywaniu znaczenia komunikacji werbalnej,
- zastępowaniu mowy.
Opisując ten sposób komunikowania się należy zaznaczyć, że komunikacja niewerbalna jest wieloznaczna (np. zaczerwienienie twarzy może świadczyć o zawstydzeniu, ale i o zdenerwowaniu czy radości) oraz, ze posiada silny element kulturowy, a więc te same gesty mogą znaczyć coś zupełnie innego w różnych społeczeństwach.
Przedstawione powyżej informacje mają na celu ułatwienie pracy nad doskonaleniem porozumiewania się z ludźmi. Jest to ważne, ponieważ efektywne porozumiewanie się jest warunkiem odnoszenia sukcesów w życiu osobistym i zawodowym.
Opracowała:
Alina Pietrowska
Literatura:
Hurlock E. B. „Rozwój młodzieży” PWN W-wa 1965r.
Gaś Z. B.(pod red.) „Wspomaganie rozwoju dziecka” Pracownia Wydawnicza Fundacji „Masz Szansę” Lublin 1994r.
Pospiszyl K., Żabczyńska E. „Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie” PWN W-wa 1985r.
Skorny Z. „Dziecko jest nieśmiałe”- „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” Nr 10, 1965r.
Borecka-Biernat D. „Zachowanie nieśmiałe młodzieży w trudnej sytuacji społecznej” Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2001r.
Argyle M. „Psychologia stosunków międzyludzkich” PWN W-wa 1991r.
Oleś M. „Asertywność u dzieci” Towarzystwo Naukowe KUL Lublin 1998r.
Sęk H. „Rola asertywności w kształtowaniu życia psychicznego”. Przegląd Psychologiczny Nr3, 1988r.
Sęk H. (pod red.) „Społeczna psychologia kliniczna” PWN W-wa 1991r.