• MONARCHIA PATRYMONIALNA
  łac. Patrymonium- ojcowizna

• Zasada Patrymonialna - władca traktuje państwo jak swoją własność, którą otrzymał po przodkach, może więc swobodnie nim dysponować, np. sprzedać jego część
  ale potędze kraju decydowała ilość ziemi, więc jej podział nie był wskazany.

• Władca wobec mieszkańców musiał stosować się do prawa prywatnego .

• Władcę ograniczało prawo własności, czyli prawne władztwo nad rzeczą ( musiał postępować tak, aby nie szkodzić innym ludziom). Mimo, iż krępowało go prawo własności monarcha nadal mógł:
  * sprzedać terytorium lub jego część, ale musiał przy tym uwzględnić prawo bliższości, czyli prawo pierwokupu dla rodziny, prawo retraktu, czyli odkupienia ziemi przez rodzinę
  w razie zaniechania prawa bliższości
  *zastawić terytorium na przykład w zamian za pożyczkę, kapitał. Następowało wtedy przeniesienie posiadania- właściciel pozostawał ten sam, ale jeśli nie wykupi go w danym terminie to może przestać nim być.
  *nadawanie lub rozdawanie dóbr państwowych w pełną własność alodialną (nie w lenno tak jak na zachodzie Europy) konkretnemu człowiekowi lub instytucji państwowej
  BENIFICJUM- możliwość nadania części terytorium państwa jakiemuś człowiekowi lub instytucji w pełną własność.
  - Pierwszym takim beneficjentem był Kościół. Kościół finansowany był przez państwo - władca fundował budowę kościołów i klasztorów dlatego monarcha zaczął nadawać im ziemię, aby sami zaczęli się finansować.
  -Drugim Drużyna książęca.

• Ziemia przechodzi na spadkobierców w drodze dziedziczenia, każdy spadkobierca ma prawo partycypować, dlatego skutkiem tego było rozbicie dzielnicowe.

Dlaczego nie doszło do całkowitego rozbicia dzielnicowego?
a) Przyczyny pozaprawne- nielegalne:
-usunięcie współspadkobierców siłą np. B. Chrobry wygnał braci i ostatnią żonę Mieszka I
- wygnanie
- pozbawienie życia np. Krzywousty zabił brata Zbigniewa
b) Przyczyny prawne:
- zasady prawa spadkowego - dziedziczyć nieruchomości mogli tylko mężczyźni i najbliżsi
krewni w lini męskiej, kobiety zaczęły dziedziczyć nieruchomości dopiero w XIII/XIV, ale
w zamian tego otrzymywały posag
- umowy zawarte między dziedzicami a spadkobiercami - jeden ze spadkobierców zostaje
uznany za księcia zwierzchniego PRINCEPSA, który reprezentuje państwo na zewnątrz,
udziela pomocy wojskowej
- Statut Krzywoustego z 1138 r.
1. Władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu Piastów - tzw. SENIORA
2. Senior otrzymuje dzielnicę senioralną, która nie podlega ogólnym zasadą dziedziczenia
(Krzywousty wzorował się tu na Jarosławie Mądrym z Rusi Kijowskiej)
Rozbicie dzielnicowe i nadanie ziemi w pełną własność alodialną to naturalny skutek stosowania zasady patrymonialnej!

DRUŻYNA- od czasów panowania B. Śmiałego nastąpił proces przenoszenia drużynników na ziemię. Stali się oni rycerzami. Otrzymywali ziemię pod warunkiem stawienia się na wyprawy wojenne z własnym uzbrojeniem i pocztem.
Skutkiem tego było powstanie duchowieństwa i rycerstwa. Dopiero Statut Aleksandra Jagiellończyka z 1504 zabronił rozdawnictwa ziemi.

ORGANIZACJA PAŃSTWA

• Na czele państwa stoi MONARCHA - z gr. Ktoś kto rządzi sam, jednoosobowo, czyli KRÓL lub KSIĄŻE. W Polsce zdecydowanie częściej spotykany był tytuł księcia.

• Zakres władzy książęcej nie różnił się od władzy królewskiej wewnątrz państwa, jednak koronacja monarchy miała znacznie prestiżowe poza granicami kraju. Król odpowiadał tylko przed jedną osobą - Bogiem.

• MONARCHA - skupiał w sobie pełną władzę książęcą

1. Funkcję ustawodawczą- stanowił nowe prawo.

2. Funkcję wykonawczą- jako najwyższy urzędnik czuwał nad realizacją prawa na co dzień.

3. Funkcja sądownicza- jako najwyższy sędzia.

4. Zwierzchnik armii- naczelny wódz, drużyna przysięga na wierność wobec panującego.

5. Powoływanie i odwoływanie urzędników oraz swobodne ich przenoszenie w terenie.

6. Ściąga daniny i egzekwuje usługi na rzecz państwa- za pośrednictwem urzędników.

7. Organizuje podział administracyjny.
   
   Monarcha nie jest władcą absolutnym!

Ograniczenia władzy Monarchy:

Ad.1 Funkcji ustawodawczej
Ograniczenia ze względu na prawo zwyczajowe, monarcha musi liczyć się ze społeczeństwem, które wyraża swoją wolę na wiecach. Wiece odbywały się dla poszczególnych terytoriów, gdyż trudno byłoby zwołać wiec ogólnokrajowy. Panujący musi mieć aprobatę uczestników wiecu( wywodzi się to z demokracji plemiennej gdzie wszystkie decyzje podejmowane były wspólnie).
Z czasem wyodrębniły się wiece feudalne- gromadzili się na nich możni, urzędnicy, dostojnicy duchowni, przedstawiciele rodów rycerskich. W tym czasie pojawiają się pierwsze źródła pisane z kancelarii władcy( w jego imieniu). Władca nie mógł podejmować niektórych decyzji bez zgody wiecu.

Ad.2 Funkcji wykonawczej
Prawo Oporu - wykształciło się pod wpływem Kościoła, wykształciła się doktryna, że każdy władca musi być sprawiedliwy i działać w imieniu dobra, dlatego nie powinien w rażący sposób narażać praw społeczeństwa. Jeżeli władca naruszałby prawo uporczywie to społeczeństwo ma swoje prawo do usunięcia go z tronu i zstąpienia kimś innym.
W średniowieczu trudno było rozróżnić prawo oporu w formie zdetronizowania władcy od buntu. (bunt był przestępstwem).

Przykłady prawa oporu: konflikt między królem a biskupem Stanisławem ze Szczepanowa. Według Galla Anonima, który był na utrzymaniu Piastów i pisał na dworze Krzywoustego: „król oskarżył biskupa o organizację buntu” a według Wincentego Kadłubka, który był duchownym i był zaangażowany w politykę kościoła: „Król kazał zabić biskupa”
Mieszko III Stary był 3-krotnie usuwany z tronu Krakowa i z dzielnicy senioralnej, bo uporczywie łamał prawa i zwyczaje ziemi krakowskiej.

Ad.3 Funkcje sądownicze

Były dwa rodzaje sądów:
1. Sądy publiczne- słabo rozwinięte
2. Sad monarchy - przestępstwa publiczne przeciw państwu i panującemu
np. bunt, zdrada, niestawienie się na pospolite ruszenie, przestępstwa urzędnicze i przeciw
urzędnikom
Przestępstwa prywatne nie trafiały do sądu bo miały małą wagę
np. Kowalski zabił Kwaśniewskiego

Monarcha miał prawo wywołania każdej sprawy przed swój sąd. Sadził sam albo z asesorami lub zleca przewodniczenie wyznaczonemu przez siebie urzędnikowi - WOJEWODZIE.

URZĘDY W MONARCHI PATRYMONIALNEJ:

1. URZĘDY CENTRALNE:

• WOJEWODA- „comes palatinus”- hrabia pałacowy, prawa ręka monarchy, zastępował monarchę w dowodzeniu armią, zastępował go w sądzie, doradzał przy obsadzaniu urzędów i w polityce zagranicznej ( wspólnie z kanclerzem).

• KANCLERZ- zajmował się głownie polityką zagraniczną, prawo zwyczajowe czyniło kanclerzem biskupa, kanclerz prowadził kancelarię, opiekował się dokumentami polityki zagranicznej, musiał umieć czytać i pisać (jako jedyny z urzędników), dlatego funkcje kanclerzy i podkanclerzy pełnili duchowni a później mieszczanie i dzieci rycerskie, był odpowiedzialny za korespondencje i wewnętrzny obrót dokumentów, bo w XIII wieku wprowadzono przywilej ze każdy obrót nieruchomościami musi zostać potwierdzony dokumentem z kancelarii. „Państwowe Biuro Notarialne”

• MARSZAŁEK- dbał o porządek i bezpieczeństwo na dworze panującego i jego otoczenia, powstał później bo w XI/XII, władza ruchoma bo podróżuje wraz z królem i działa w terenie, władza policyjna marszałka obejmuje 5 mil w obrębie posiadłości lub pobytu króla. Marszałek stał się później najważniejszym urzędnikiem obok monarchy.

• KONIUSZY, CZEŚNIK, ŁOWCZY, STOLNIK- pełnili różne funkcje we dworze.

2. URZĘDY TERENOWE:

• KASZTELAN- „comes Castellani” hrabia grodowy, zarządza kasztelaniami (okręg grodowy), zajmował się administracją, skarbem, woskiem i sądem w kasztelani, było około 100 kasztelani w Wielkopolsce, „ramie króla w kasztelani”, Kasztelan sądził sam lub mianował przez siebie sędziego.

• STAROSTA- namiestnik króla na danej ziemi, „ramie króla”

• MONARCHIA STANOWA

od 1320 do 1454 / 1505

PODSTAWOWE ZASADY USTROJOWE:

1. KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO (instytucja)

- przyjęcie fikcji prawnej, że w koronie jako symbolu państwa skupiają się prawa należące do tego państwa, a król, który nosie te koronę realizuje prawa należące do tej instytucji publiczno- prawnej i nie może się ich wyzbyć ani ich łamać

- pojęcie korony powstało najwcześniej w Anglii, potem we Francji, na Węgrzech i w Polsce. Instytucja korony będzie funkcjonowała również w państwie absolutnym.

-cechy praw skupionych w koronie:

• Zasada niezbywalności i niepodzielności władzy

• Zasada niezbywalności terytorium państwa- państwo jest własnością korony a nie monarchy

• Zasada suwerenności państwa polskiego na zewnątrz- król nie może w żadnym traktacie uznać się za władcę podległemu komukolwiek, sam może być zwierzchnikiem, ale nie może być nikomu poddany.

- realizacja praw skupionych w Koronie:

• Zasada niezbywalności i niepodzielności terytorium trwała pomimo tego, że Kazimierz Wielki wbrew umowie z Andegawenami zapisał część królestwa wnukowi Kazimierzowi Słupskiemu, i nie wycofał się z tego testamentu mimo protestów(jednak on szybko zginął).
  - Nosicielem korony miał być tylko jeden człowiek.
  - Zasada dziedziczności tronu została zastąpiona WOLNA ELEKCJĄ za sprawą:
  *przywileju w Budzie 1335- tron objął Ludwik Węgierski ponieważ K. Wielki nie miał
  potomka męskiego,
  *przywilej w Koszycach- tron obejmuje Jadwiga ponieważ L. Węgierski również nie
  ma potomka męskiego, a po jej śmierci Jagiełło, ale bez dziedzicznych praw do tronu. Po jego śmierci Stany miały wybrać na króla któregoś z jego synów-> K. Jagiellończyka i Wł. Warneńczyka.

- w przypadku braku monarchy władze sprawowała Rada Królewska przy pomocy Zgromadzenia Narodowego.

• Zasada niezbywalności terytorium państwa zakładała przyłączenie do Korony ziem utraconych (m.in. Ziemi Chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego- Krzyżacy), ponieważ zobowiązanie przyłączenia ziem weszło w skład przysięgi koronacyjnej.

• Utrzymano zasadę zewnętrznej suwerenności państwa.

2. PODZIAŁ NA STANY:

Stan- grupa społeczna, mająca jako całość pewne wspólne prawa i obowiązki wobec państwa.

Występowały 3 stany:

1. Szlachecki

2. Duchowny

3. Rycerski

*mówi się o 4 stanie- włościańskim, ale nie miał on prawa do reprezentowania swoich interesów w zgromadzeniu stanowym, zmieniły to nieznacznie Statuty Kazimierza Wielkiego.

1. STAN SZLACHECKI

• Kształtował się przez cały XIII wiek na mocy przywilejów i praw rycerskich, a od czasów Przemyślidów już oficjalnie istnieje stan szlachecki, czyli w XIV, kiedy przyjęto fikcję prawną, że wszystkie dobra rycerskie objęte są immunitetem sądowym i ekonomicznym.
  IMMUNITET- przywilej dla kogoś, który chroni jego posiadacza
  *sądowy-panujący zrzeka się w imieniu państwa na
  sprawowanie sądownictwa na danym terenie
  na rzecz właściciela terenu.
  *ekonomiczny- panujący rezygnuje z większości dochodów
  z terytorium objętym immunitetem, nadwyżka
  należy do właściciela terenu

• Powstaje z dwóch grup- rycerstwa i możnych (elita, dawna rada królewska).

• Wykształciło się prawo rycerskie - obowiązki rycerza względem państwa
  i vice versa.

• Stan otrzymał przywileje ekonomiczny i zapewnienie, że tylko szlachta będzie obejmować urzędy w państwie ( szlachta osiadła).

• Najbardziej wpływowa grupa.

• Stan zamknięty- członkiem można było zostać jedynie przez urodzenie w tym
  stanie. Początkowo tylko ojciec musiał być szlachcicem,
  później od Sejmu Radomskiego w 1505 (wydano na nim tez

Nihil Novi), zatwierdził, że matka również musi być
szlachcianką.

• Monarcha mógł nadać prawa szlacheckie - „NOBILES”- nobilitacja za zasługi na polu wojny lub za umorzenie pożyczki u mieszczan albo drogą nielegalną za pomocą NAGANY SZLACHECKIEJ- sąsiad pozywał kogoś, że wątpi w jego pochodzenie szlacheckie, trzeba było podać świadka, dlatego ludzie kupowali sobie osobę, która ich pozwie i osobę, która poświadczy ich pochodzenie. Później sejm nobilitował.

• Stan niejednolity prawnie i majątkowo: magnaci i możni, posesjonaci i szlachta gołota.

• PRZYWILEJE SZLACHECKIE:

1. Piotrkowski- utworzenie prawa rycerskiego

2. Czerwiński 1422- zakaz konfiskaty majątku szlachcica bez wyroku sądu,
   szlachcica należy sądzić według prawa pisanego,
   nietykalność majątku szlacheckiego.

3. Jedleńsko- Krakowski 1430-1433- nietykalność osobista bez wyroku sądu

4. Nieszawski 1454- król nie może bez zgody szlachty - sejmików nakładać
   nowych ciężarów, zwoływać pospolitego ruszenia,
   szlachta współtworzy prawo.

2. STAN DUCHOWNY

• Wyodrębnił się najwcześniej, bo w XII wieku, wraz z wydaniem w 1180r przywileju Łęczyckiego wedle którego stan duchowny uzyskał oddzielne sądownictwo według prawa kanonicznego,

• Stan najmniej liczny,

• Stan otwarty - można było wstąpić przez „powołanie”,

• Stan zróżnicowany majątkowo i ściśle schierachizowany,

• Duchowni mogli rozstrzygać spory w sądach duchownych wedle prawa kanonicznego a nie polskiego,

• Nakładanie nowych podatków na duchowieństwo odbywało się jedynie za jego zgodą,

• Instytucje kościele były pierwszym beneficjentem immunitetów ekonomicznych i sądowych- rezygnacja państwa z zysków płynących z tych dóbr i sądzenia ludności zamieszkałej na ziemiach należących do kościoła,

• Książęta stracili wpływ na obsadę nominacji biskupich, wystąpił spór o inwestyturę- wyjątkiem był Kazimierz Jagiellończyk, który miał prawo mianowania biskupów,

• Ogólnopaństwowe przywileje z XIV wieku- budziszyński i koszycki były adresowane głównie do duchowieństwa, Kościół zachował sporą część przywilejów po przywilejach Nieszawskich, gdyż duchowni zawsze zasiadali w Radzie Królewskiej, a później w Senacie Królestwa Polskiego.

3. STAN MIESZCZAŃSKI

• powstaje w chwili lokacji miast na prawie niemieckim- najczęściej Magdeburskim, ale też Flamandzkim, Lubuskim i od XIII wieku Chełmińskim

• lokacja miast była prawnym wyodrębnieniem miejskiej osady i jej mieszkańców z reszty terytorium,

• dawne podgrodzie można nazwać miastem jako prawnie odrębną jednostką,

• do lokacji potrzeba dwóch aktów:

1. przywilej lokacyjny- wydawany zawsze przez władcę, książę

godził się w nim na wyjęcie tego terenu

spod prawa polskiego i godził się, żeby

obowiązywało tam prawo osadników.

2. dokument lokacyjny- określa organizacje osady: władzę, sądownictwo, administracje ( kompetencje wójta, rady miejskiej), prawa i obowiązki mieszkańców( daniny, podatki), przywileje ekonomiczne osady.

• Stan niezbyt stabilny jeśli chodzi o wspólność interesów - rywalizacja gospodarcza miast o: przywileje, prawo składu, ilość jarmarków, ilość połowów na Wiśle,

• Stan niejednolity,

• Stan otwarty
  - akces ze względu na warunki finansowe, dostać się tam
  można było za opłata,

- posiadanie tzw. „świadectwa moralności” czyli

oświadczenia proboszcza, że dana osoba jest uczciwa,
- dobra opinia,
- pochodzenie z prawnie zawartego małżeństwa.

REPREZENTACJA STANOWA - SEJM

• W Polsce taka reprezentacja pojawiła się w XIV w. i od samego początku nosiła nazwę Sejmu.

• Sejm mógł być zwoływany dla całego państwa (ogólnopaństwowy)- SEJM WALNY lub dla prowincji ( Małopolski lub Wielkopolski),

• O czasie, miejscu i liczebności obrad decydował król, który miał wyłączne prawo zwoływać Sejm.

• Król wpływał na skład personalny zgromadzenia za pomocą uniwersału, w których zwracał się do odpowiednich stanów o wybranie swoich przedstawicieli na Sejm ( prosił o wysłanie urzędników ziemskich),

• Nie było stałych reguł co do składu, liczebności i terminu obrad, gdyż zależało to od woli króla, mógł on zwoływać Sejm kilka razy do roku albo wcale,

• Kompetencje Sejmu:

1. Podejmowanie decyzji w sprawach podatkowych- gdyby król chciał uzyskać więcej pieniędzy to musi uzyskać zgodę stanów na wprowadzenie tzw. nadzwyczajnego podatku ( był on uchwalany na ściśle określony czas).

2. Czasami Sejm uczestniczył w tworzeniu prawa, ale tylko za zgodą króla. Stany przygotowywały własny projekt ustawy, która król mógł zaakceptować. Król miał jednak prawo stanowienia.

• Cios reprezentacji zadały przywileje nieszawskie, które stanowiły, że nowe podatki muszą być wydawane za zgoda SEJMIKÓW ZIEMSKICH, czyli tylko szlachty.

ORGANIZACJA WŁADZY W PAŃSTWIE STANOWYM:

WŁADZE CENTRALNE

1. KRÓL

• Jest w pełni suwereny i nie może poddawać państwa w rządy innego władcy,

• Początkowo tron w Polsce jest dziedziczny- kończy się na Jagielle, potem elekcyjny- przyjęto formułę, że musi to być ktoś z dynastii JAGIELLONÓW,

• Decyzję o tym, to zasiądzie na tronie podejmowała RADA KRÓLEWSKA, która przedstawiała swoją decyzję zjazdowi szlachty, mieszczan i duchowieństwa, decyzja musiała zapaść przez aklamację : „Tak godzimy się na tego króla”. Wcześniej RADA KRÓLEWSKA uzgadnia warunki wstąpienia na tron,

• Król dokonuje nominacji na wszystkie stanowiska na dworze i w terenie, w nominacji zwłaszcza w terenie ograniczają króla przywileje zwłaszcza koszycki- urzędy w terenie muszą być sprawowane przez miejscowa i osiadłą szlachtę; czerwiński- nie można łączyć urzędów ministerialnych: np. starosty i sędziego ziemskiego.

• Król ma pełnią władzy :

* ustawodawczej - stanowi prawo,

* wykonawczej,

* sądowniczej- najwyższe sądownictwo w państwie, król interpretuje obowiązujące prawo.

• Ograniczenia władzy królewskiej:

- PRAWA KORONY - zasada niepodzielności i niezbywalności terytorium korony,

- przywileje - król w przysiędze koronacyjnej akceptował przywileje wydane przez swoich

poprzedników,

- pozycja zgromadzenia stanowego i sejmików,

* brak prawa oporu.

* KANCLERZ stał na straży, aby król przestrzegał prawa.

2. RADA KRÓLEWSKA

• Organ tylko doradczy, opiniodawczy- król podejmuje decyzje wedle własnej woli,

• Posiada tylko 1 uprawnienie: bez jej zgody król nie może bić nowej monety,

• Rada uczestniczy obok króla w zjazdach reprezentacji stanowej, później bo od XV w. Rada stanie się drugą izbą parlamentu- SENATEM,

• Członków Rady mianuje król,

• Skład personalny Rady Królewskiej:

- wojewodowie i kasztelanowie ( z tytułu piastowanego urzędu),

- dostojnicy kościoła rzymsko-katolickiego : biskupi i arcybiskupi (gnieździeński- późniejszy
prymas i lwowski),

- ministrowie : najwyżsi urzędnicy szczebla centralnego na dworze królewskim, czyli
marszałkowie, kanclerze, podskarbiowie.

• Znaczenie Rady wzrasta:
  * w okresie bezkrólewia,
  * gdy król jest niepełnoletni,

* gdy król jest poza granicami kraju,
np. początek rządów Jadwigi, rządy Wł. Warneńczyka- najpierw niepełnoletni, później
wyjechał na Węgry, Rada kontrolowała życie publiczne w państwie od 1434 do 1447.

• Senat jako druga izba parlamentu przejmuje pełnie władzy w państwie oprócz możliwości wydawania nowych przywilejów, ale ma też władzę wykonawczą w okresie bezkrólewia lub gdy król jest niepełnoletni albo znajduje się poza granicami kraju.

3. URZĘDNICY CENTRALNI - MINISTROWIE

1. MARSZAŁKOWIE:
   MARSZAŁEK KORONNY i MARSZAŁEK NADWORNY:

• Pilnowali porządku i bezpieczeństwa na dworze króla - władza ruchoma,

• Posiadali swoją policje- straż marszałkowską,

• Bronili króla i jego rodzinę,

• Ścigali przestępstwa, które naruszały mir państwowy na dworze i okolicy i za pomocą wyznaczonych urzędników stawiali ich przed sądem,

• Mistrzowie ceremonii we dworze

• Symbolem władzy marszałka jest LASKA MARSZAŁKOWSKA.

• KANCLERZ i PODKANCLERZE:

• Wywodzą się ze stanu duchownego,

• Ministrowie spraw zagranicznych- najbliżsi współpracownicy króla, „szefowie

administracji ogólnej”, przygotowują traktaty

i pisma ( król tylko nakreśla politykę zagraniczną),

• Ministrowie spraw wewnętrznych i sprawiedliwości- zastępują króla w sądzie

najwyższym, podpisują a

następnie ogłaszają wyroki,

opiekują się korespondencją,

przekazują wszystkie decyzje

króla do urzędników w terenie.

• „Dwuosobowy trybunał konstytucyjny”- kanclerz ma dbać o legalność działań państwa i ustawodawstwa króla( sprawdza czy jest ono zgodne z obowiązującymi prawami). Może odmówić przyłożenia swojej pieczęci, jeśli uzna je za niezgodne.

• Przewodniczy w sądzie nadwornym- koronnym

• Symbolem władzy kanclerza wielkiego korconego jest DUŻA PIECZĘĆ a podkanclerza MAŁA PIECZĘĆ.

• PODKSARBI WIELKI (KORONNY) i NADWORNY:

• Zajmowali się finansami, skarbem i gospodarką,

• Nadzorowali mennicę państwową-dbali aby moneta była pełnowartościowa,

sugerowali królowi komu i za ile wydzierżawić mennicę,

• Ściągali podatki,

• Nadzorowali wykonywanie posług na rzecz państwa- roboty np. budowa zamku,

• Zajmowali się majątkiem państwowym:

* królewszczyznami- 1/3 ziemi państwa należała do króla, są to posiadłości i

nieruchomości ziemskie.

* Regaliami - kopalnie i warzelnie soli i srebra (monopol króla na

wydobywanie i przetwarzanie surowców).

* kontrola nad przedsiębiorstwami.

• Zarządzali skarbem państwowym na Wawelu- tylko podskarbiowie mieli klucze do

skarbca, w którym trzymano Insygnia

Władzy Królewskiej oraz archiwum

państwowe.

• Symbolem władzy podskarbiego są KLUCZE.

4. REFERENDARZE, SEKRETARZE i PISARZE:

• Pochodzenia duchowego i coraz częściej szlacheckiego.

*nie ma nim ministra wojny czyli hetmana, król zachowuje tą funkcję dla siebie, a w monarchii patrymonialnej pełnił wojewoda!


4. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY - TERYTORIALNY PAŃSTWA:

Podstawowy podział państwa:

- województwa - byłe księstwa dzielnicowe, z wojewodą na czele,

- ziemie - brak wojewody, jednostka spójna, ale nie księstwo,

Województwa i ziemie były traktowane równo. Każde województwo i każda ziemia miała SEJMIK i SĄD ZIEMSKI ( najważniejszy sąd dla stanu szlacheckiego- posesjonatów). Niezależnie od województw i ziem istniały:

- kasztelanie- z kasztelanem na czele,

- Okręgi starościńskie- starostwa grodowe,

- Powiaty Sądowe- okręgi obejmujące działanie sądu ziemskiego, jednostka organizacyjna sądu

ziemskiego, który był sądem objazdowym.

- od VX w. POWIATY

Istniały również dwie PROWINCJE: Wielkopolska i Małopolska ze Starostami Grodowymi na czele. Później powstały również prowincje: Pruska i Ruska ( za czasów K. Jagiellończyka).

5.URZĘDY TERENOWE:

- zgodnie z przywilejem koszyckim urzędnicy terenowi muszą pochodzić ze stanu szlacheckiego i być szlachcicem osiadłym na tej ziemi -> urzędnicy ziemscy są z ziemi, w której pełnią funkcję.

• Urzędy dygnitarskie:

- wyższe: wojewoda i kasztelan, bo zasiadają w Radzie Królewskiej, a potem w Secie,

- podkomorzy i sędzia ziemski - związane z sądownictwem,

WOJEWODA:

- dowódca pospolitego ruszenia z okręgu gdzie sprawuje funkcje,

- PRAWO AZYLU- szlachcic ścigany za przestępstwo mógł schronić się na dworze
wojewody, a ten miał obowiązek postarania się u króla i prawdziwy
proces wedle prawa pisanego. „PRZEMIEŻE” ,

-mianował woźnych sądowych i sprawował nad nimi jurysdykcję,

- miał zwierzchnie prawo sądowe nad Żydami - w I instancji sądownictwo żydowskie

i apelacja do wojewody,

- od XV w. mogli wydawać TAKSY WOJEWODZIŃSKIE- ustanowienie maksymalnych

cen na lokalnym ryku.

Urzędy wojewody i kasztelana tracą na znaczeniu na rzecz starostów, który miał kompetencje dowódcy pospolitego ruszenia z terenu, w którym zarządza.

• Urzędy zwykłe:

-podsędek, chorąży, wojski, pisarz - mieli zadania publiczno-prawne,

-stolnik, cześnik, miecznik- mieli tylko tytuł,

* pragnienie tytułu spowodowało, że synowie również zaczęli się tytułować cześnikowicz, miecznikowi cz

STAROSTOWIE:

- urzędnicy królewscy,
- według przywileju koszyckiego starosta musi być Polakiem,
- administracja sądowa i skarbowa,
- istniał także urząd SAROSTY GENERALNEGO, który miał uprawnienia zbliżone do
królewskich. Urząd istnieje do Konstytucji 3 Maja, ale Jagiellonowie wyposażają
go w małe kompetencje.

SAMORZĄD SZLACHECKI:

• Sejmik był organem ,

• Mógł nim uczestniczyć każdy szlachcic,

• Wykształcił się ze zjazdów szlachty przy okazji sądów wiecowych,

• Dyskutowała na nich szlachta o własnych interesach,

• Później zyskały na znaczeniu bo uzyskują prawo współdziałania w ustawodawstwie.
  

SĄDOWNICTWO

Sądownictwo pozostaje niezmienione aż do uchwał Sejmu 4-letniego. Powstają odrębne sądy dla poszczególnych sanów. W sądach stosuje się różne prawo:

• Polskie - sądy szlacheckie i dominialne dla chłopów (wiejskie)

• Niemieckie- sądy stanu mieszczańskiego według prawa magdeburskiego/ chełmińskiego
  oraz w części w sądach dominialnych na wsiach lokowanych na prawie

Niemieckim,

* w państwie Zakonu Krzyżackiego, które było niezależne i suwerenne nie wypadło odwoływać się do innego miasta macierzystego, dlatego Chełmno uzyskało sądownictwo najwyższe.

• Kanoniczne- sądy kościelne (duchowieństwa)

* Odrębny system prawny mają Żydzi, Ormianie oraz ludność pasterska zamieszkująca na Podgórzu Karpackim.

Sąd wojewodziński- rozstrzygał sprawy żydowskie oraz sprawy karne woźnych
(niedopełnienie lub przekroczenie obowiązków za co groził wyrok
napiętnowania). Sadził wojewoda.


REFORMY KAZIMIERZA WILEKIEGO W SĄDOWNICTWIE:

• Stanowość sądów - każdy stan ma swój sąd,

• W sytuacji sprawy między dwoma różnymi stanami właściwym sądem jest sąd oskarżonego (pozwanego), np. jeśli szlachcic oskarżał chłopa to sąd wiejski,

• Nie ma odwołania od wyroków sądów Królestwa Polskiego poza granicami (najbardziej uderzało w stan duchowny, który apelował początkowo do Awinionu a następnie do Rzymu i w stan mieszczański, którzy odwoływali się do Magdeburga),

• Prawo króla do EWOKACJI,

• Partykularyzm sądownictwa- w zależności od prowincji różniły się składy sędziowskie.

SĄDY POWSZECHNE:

• Sądy starościńskie- w imieniu króla ścigają przestępstwa publiczne, sądy właściwe
  dla szlachty uboższej,

• Sąd królewski- każdy mógł stanąć przed sąd monarchy bez względu na stan.

SĄD KRÓLEWSKI:

• najwyższy sąd w państwie,

• król nie może być sędzią w sprawach:

- o obrazę majestatu,

- zamach na życie króla,

- przestępstwa przeciw królowi,

- król nie może być sędzią we własnej sprawie dlatego wtedy
orzeka kanclerz lub marszałek.

• sądził w sprawach:

- zdrada stanu,

- przestępstwa przeciw skarbowi państwa,

- przestępstwa urzędnicze,

- obraza majestatu.

• występował w 3 formach:

1. NADWORNY- odbywał się na dworze króla, sądzili dostojnicy
królewscy- asesorzy lub król, ale król musiał
zatwierdzić wyrok.


2. KOMISARSKI- „asesorski”- powołuje go monarcha dla
rozstrzygnięcia danej sprawy poza siedzibą króla. Król
musiał zatwierdzić wyrok. Sprawy tego sądu
wymagają bycia „na miejscu” dla lepszego
rozpatrzenia sprawy, dlatego odbywa się poza
dworem. Sądził kanclerz lub marszałek.

3.SEJMOWY- podczas zjazdu reprezentacji stanowej, rozstrzyga
sprawy dużej wagi, skład: król +asesorzy (dostojnicy
państwowi i kościelni), sprawy o odpowiedzialność
konstytucyjną urzędników państwowych.

• Sąd królewski działa w 2 instancjach:

W I instancji:

• Sprawy karne (przeciw państwu i królowi, nieuczestniczenie w pospolitym
  ruszeniu),

• Sprawy między stanami o zakres praw,

• Spory między miastami,

• Spory wewnątrz miast np. w radzie miejskiej,

• Spory o granice dóbr państwowych i prywatnych,

• Sprawy cywilne.

• Przestępstwa popełnione przez urzędników i przeciwko urzędnikom,

• Przestępstwa przeciw Kościołowi (ale coraz częściej sądy kościelne),

• Sprawy przeciw skarbowi państwa (później sąd starościński),

W II instancji:

• Apelacje od sądów miejskich i dominialnych(wiejskich)->wtedy p. niemieckie,

• Skargi o naganę sędziego.

• Wyrok sądu królewskiego jest ostateczny, ale przegrana strona mogła wnieść NAGANĘ SĘDZIEGO, czyli oskarżyć sędziego o nieuczciwe sądzenie. Trzeba było wnieść wysoką kaucję- jeśli udowodniło się winę sędziego to kaucję zwracano, a sędzia tracił stanowisko i sprawę rozstrzygano od początku.

• Król ma prawo EWOKACJI- może wywołać przed swój sąd każdą sprawę, z każdego
  sądu i w każdym stadium i sam ją rozstrzygnąć.

• Sąd Królewski może przejąć każdą sprawę, jeśli król lub kanclerz uznają, że sprawa jest ważna- odesłanie jej pod sąd króla - REMISJA.

SĄDY STANU SZLACHECKIEGO:

1. SĄD ZIEMSKI:
   -najważniejszy sąd dla szlachty osiadłej,

- wszystkie sądy sądzą na prawie polskim,

- jest w każdej ziemi i w każdym województwie,

- na obsadę stanowisk sędziów ma wpływ miejscowa szlachta,

- sąd objazdowy ( ruchomy) - od powiatu do powiatu sądowego

- w każdym powiecie musiał odbyć się taki sąd raz na kwartał( 3misiące), tzw. ROCZKI SĄDOWE początkowo były co dwa tyg., później co miesiąc i w końcu co kwartał.

- skład kolegialny:

*sędzia + podsędek+ pisarz+ 4-6 asesorów+ woźny

* asesorzy wybierani byli spośród publiczności

- kompetencje:

*wszystkie sprawy karne i cywilne szlachty osiadłej,

*prowadzenie ksiąg wieczystych-wpisywanie umów dotyczących obrotu
nieruchomości ,

*stąd domniemanie prawne= to co jest zgodne z prawem jest w księgach.

2. SĄD GROCKI:

- formalnym zwierzchnikiem starosta, ale mianuje sędziego grodzkiego,

-sądził jednoosobowo starosta, ale asesorzy mieli charakter doradczy,

- starosta egzekwował wszystkie wyroki na jego terenie,

- sądownictwo niesporne dotyczące przeniesienia własności dóbr ziemskich,

-kompetencje:

*sprawy cywilne i karne szlachty nieosiadłej -GOŁOY,

*sprawy dotyczące też szlachty osiadłej z tzw. 4 ARTYKÓŁÓW GRODZKICH:

1. Rabunek na drodze publicznej.

2. Zbrojny napad na dom szlachcica.

3. Podpalenie.

4. Gwałt na kobiecie.

! Przestępstwa te wykluczają nietykalność osobistą, jeśli sprawca został
złapany na gorącym uczynku.
* przestępstwa przeciw skarbowi państwa,
* rozboje,

* napady,

3. SĄD PODKOMORSKI:

- sprawy o rozstrzygnięcie granic dóbr szlacheckich, o tzw. miedzę,

- orzekał na miejscu sporu, podkomorzy jechał na miejsce sporu,

- dbał o znaki graniczne,

- podkomorzy sądził jednoosobowo, asesorzy mieli doradczą funkcję.

4. SĄD WIECOWY:

- w każdym województwie,

- sąd dla elity majątkowej danej ziemi- urzędników, możnowładców,

- nad stroną formalną czuwał sędzia ziemski wybierany przez możnych,

- sąd parów-równych sobie,

- szlachta wymusi na Kazimierzu Jagiellończyku likwidację tych sądów jako niezgodnych z równością stanu szlacheckiego,

- „sąd wyższy” nie było od niego apelacji ( wszystkie sądy były jednoinstancyjne).

5. SĄD JUSTYCJARIUSZA - OPRAWCY:

- justycjariusz to ktoś, kto ma dbać o sprawiedliwość,

- szlachta nazywała ich oprawcami,

- ściganie przestępstw publicznych w imieniu króla,

- w procedurze działali arbitralnie (jak król)- mówili co jest dobre, a co jest przestępstwem, ale przywilej czerwiński zakładał, że trzeba sądzić według prawa pisanego a nie arbitralnie.

SĄDY PRAWA NIEMIECKIEO - MIEJSKIE:

• 3 instancje:
  I instancja - sąd ławy i rady

II instancja- sądy wyższe prawa niemieckiego

III instancja- Sąd 6 miast

• System sądów ławniczych- sędziowie są wybierani przez mieszkańców danej miejscowości,

• Sąd gajony- sąd zwyczajny, zbierał się raz na kwartał,

• Sąd nadzwyczajny:

- sąd gorącego prawa - kryminalny,

- sąd gościnny- dotyczył mieszkańców innego miasta,

- sąd potrzebny - domach prywatnych, dla osób, które w nich mieszkały,

• Sąd cechowy- rzetelność cechów,

• Sąd burmistrza- kary finansowe za drobne występki

• Z udziałem pana dóbr, w sprawach sołtysów lub wójtów-> sąd wyższy,

• Sądy radzieckie- sądy rad miejskich- sądziły poważniejsze sprawy cywilne i karne i wydawały ORTYLE - pouczenia.

• Apelacja do Królewskiego Sądu Komisarskiego 6 miast.

SĄDY DOMINIALNE - WIEJSKIE:

• Orzekał w nich właściciel dóbr wobec swoich poddanych, szlachcic wobec poddanych,

• Wobec chłopów mieszkających w miastach orzekała rada miasta,

• Wobec chłopów mieszkających w dobrach królewskich orzekali urzędnicy królewscy.

SĄDY DUCHOWNE:

• Sędzią w diecezji jest BISKUP ORDYNARIUSZ, ale do pomocy powoływał on urzędników - Księzy OFICJAŁÓW,

• I instancja- arcydiakoni (drobne sprawy)

II instancja- sąd oficjała,

III instancja- sąd metropolity.

• Orzekają w sprawach duchownych, ale później też świeckich z zakresu wiary:

- o herezje,

-testamenty,

-sprawach małżeńskich,

- zaniedbanie spowiedzi.

• ŹRÓDŁA PRAWA MONARCHII STANOWEJ:

• Prawo zwyczajowe,

• Prawo stanowione- wydawane przez króla, a późnie jod II połowy XV przez Sejm Walny,

• Prawo partykularne- wydawane przez Zgromadzenie Stanowe,

• Prawo miejscowe- wydawane przez rady miejskie,

• Prawo sądowe,

• Statuty Kazimierza Wielkiego- połowa XIV w,
  -odrębne dla Wielkopolski Małopolski,
  - najwięcej było prawa karnego,

- normował też prawa stanów i prawo prywatne,

- zakazywał gier hazardowych (gry w kości),

- zwody - spisywały normy prawa zwyczajowego, mało
było nowych norm- > zawarte były głównie
w Statucie Małopolskim,

- zawierał 80 artykułów,

- powstały DIGESTA czyli statuty wzbogacone o:
*ekstrawaganta- krótkie umowy włączone przez
kancelistów do statutów,
*prejudykaty-fikcyjne kazusy sądowe,

*petyta- projekty norm prawnych, które nie zostały
oficjalnie zatwierdzone przez króla,
! Digesta łącznie zawierały około 120 artykułów i były oficjalnym i urzędowym źródłem prawa!

• 1523 FORMULA PROCESUS- normy urzędowe,

• Przywileje Królewskie- dotyczące prawa publicznego,

• Edykty monarsze- wydawane w sprawach wyznaniowych,

• Dekrety- wydawane w sprawach handlu i ceł,

• Ordynacje- regulowały strukturę i funkcjonowanie majątków państwowych,

• Lauda sejmikowe- źródło prawa partykularnego, ustawy sejmików,

• Weichbild Magdeburski- źródła prawa miejskiego,
  - Zwierciadło Saskie,
  - Ortyle Magdeburskie,

• Wilkierze Miejskie- uchwały rad miejskich normujące stosunki wewnętrzne miast
  np. Wilkierze Gdańska regulował całe prawo miejskie

• Statuty cechowe,

• Brak źródeł prawa wiejskiego- jedynie poznania prawa-> księgi sądowe,

• Księga Elbląska- spis polskiego prawa zwyczajowego dla ziemie chełmińskiej
  dokonany przez Krzyżaków dla ludności autochtonicznej(Polaków).

• Prawo kościelne- 1420 Statut Mikołaja Trąby,

• Poza Koroną Królestwa Polskiego- Statuty Mazowieckie.

• PRAWO PRYWATNE:

• OSOBOWE:

• Zdolność prawna,

• Zdolność do czynności prawnych:

• Poszerzona dla kobiet- wcześniej tylko wdowa mogła swobodnie
  dysponować swoim majątkiem i występować
  przed sądem bez opiekuna,

-posiadanie majątku ziemskiego upoważniało kobietę do występowania przed sądem bez opiekuna.

-od XIV kobiety uzyskały prawo do dziedziczenia nieruchomości- wyjątkiem było Mazowsze-> córki dziedziczyły dobra ojca, gdy nie było braci i synów.

• Ograniczona dla ŻYDÓW- nie mogli oni udzielać pożyczek pod zastaw
  majątków ziemskich ( nie mogli posiadać
  nieruchomości).

• MAŁŻEŃSKIE:

• Od XIV wieku kościelna forma małżeństwa( często u chłopów, bo u mieszczan i u szlachty nad popularne było małżeństwo cywilne, więc obowiązywały nadal dwie formy),

• Zaręczyny rodziły skutki cywilno-prawne, a ich zerwanie zmuszało stronę do wypłacenia drugiej odszkodowania,

• Małżonkowie nie posiadali równych praw małżeńskich- więcej praw przysługiwało mężczyźnie, np. mąż miał prawo karcenia domowego (karę wykonywał rózgą lub batem),

• Rodzaje stosunków majątków w małżeństwie:

• POSAG -wypłacany mężczyźnie w GOTOWIŹNIE(dobrach ruchomych), obowiązek jego wydania po śmierci ojca spoczywał na spadkobiercach męskich, czasem rodzina zaciągała ZASTAW na majątku, aby wydać posag.

• WIANO- odwzajemnienie mężczyźnie za posag miało dwie formy:

*odprawa posagu- pieniądze równe posagowi

*przywianek- wynosił tyle, co posag,

• WSPÓLNOŚC MAJĄTKOWA- wspólna własność majątku wniesionego
  i nabytego przez współmałżonków,
  wypłacana w równej części
  spadkobiercom: ½ dla dzieci i ½ dla
  wdowca/wdowy.

• ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA- odrębne majątki,

• JEDNOŚĆ ZARZĄDU-przy rozdzielności majątku zarządzał nim mąż,

• RZĄD POSAGOWY- odrębny majątek żony był zarządzany przez męża, dziedziczyły go dzieci lub wracał do rodziny po śmierci żony, ale jakiekolwiek jego zbycie przez męża wymagało uprzedniej zgody żony-> najczęściej spotykana forma majątku w małżeństwie.

• Od Statutów Kazimierza Wielkiego:

-ograniczono prawa wdowy,

- pełnoletni mężczyzna ->15 lat lub pełnoletnia kobieta->12 lat,

-gdy wdowa miał syna pełnoletniego to jemu przysługiwał tylko posag i wyprawa, a reszta dóbr przysługiwała spadkobiercom męża.

-powstała własność indywidualna ->zlikwidowana niedziały na rzecz współwłasności.

3. OPIEKUŃCZE:

• Prawo ojca do wyznaczania opiekunów prawnych z możliwością wyłączenia opiekunów ustawowych (w testamencie),

• Opiekun musiał dbać o całość i nienaruszalność majątku,

• Opiekunami mogły być kobiety, ale musiały przybrać na współopiekuna krewnego płci męskiej,

• Opiekowano się wdowami i starcami oraz osobami uzależnionymi od alkoholu lub hazardu.

4. PRAWO WŁASNOŚCI:

• Ochrona posesoryjna posiadania przed zamachami osób trzecich,

• Dawność -prawo do ubiegania się o swoją własność to 3 lata i 3 miesiące,
  okres ten stabilizował stosunki własnościowe.

5. RZECZOWE:

• ZASTAW:

-z dzierżeniem (czysty),

-na upad,

- do wydzierżenia,

-podzastaw,

*dany luby wzięty,

*kupno renty -derkauft.

6. SPADKOWE:

• Prawo dziedziczenia nawet na krewnych bocznych i kobiety,

• Dziedziczono dobra ojczyste i macierzyste,

• Brak możliwości wydziedziczenia

• Niegodność dziedziczenia:
  - krewnobójstwo,

-panna, która wyraziła zgodę na jej porwanie,

-małżeństwo szlachcianki z nieszlachcicem-> ich dzieci nie miały praw do dziedziczenia,

-osoby pozbawione praw publicznych.

7. ZOBOWIĄZAŃ- bez zmian.

8. KARNE:

• Indywidualna odpowiedzialność karna:
  - ojciec już nie odpowiada za syna ani za innych krewnych,
  - mężobójstwo- strona mogła oskarżyć tylko jedną osobę,

- wyjątki:
*odpowiedzialność zbiorowa za zabicie szlachcica w jego domu,
wtedy odpowiedzialność ponosiły wszystkie osoby, które w
tym czasie znajdowały się w jego domu,
*odpowiedzialność zbiorowa wsi i miast,

* odpowiedzialność sądów ziemskich za sąd na szlachcicu.

• Wyłączenie przestępstwa:
  -odwet na prawie przypisanym,

-zabicie polnego złodzieja złapanego nocą na kradzieży zboża,

-zabicie szlachcica w trakcie picia gorzały,

• Przedawnienie:
  -tylko przestępstwa prawa prywatnego, bo te na prawie publicznym się nie przedawniały!
  - 1 rok za kradzież i łotrostwo, gdy odbywały się w tej samej parafii,

- 3 lata gdy złodziej i pokrzywdzony mieszkali w dwóch różnych parafiach.

• Wymiar kary zależy od przynależności stanowej stron i rodzaju przestępstwa:
  -wyższe kary dla :
  * niższego stanu,
  * szlachciców dopuszczających się przestępstw niegodnych
  ich stanu,
  * recydywistów i złapanych na gorącym uczynku,
  - pozostawienie na łaskę - fakultatywna sankcja-> kara zależy od skarżącego.

• PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

1. PUBLICZNE:
   - przeciw państwu i panującemu,
   - przeciw religii panującej -> herezje,
   - przeciw interesom skarbu państwa,
   - przeciw władzom i sądom,
   - przestępstwa wojskowe -> dezercje, niestawienie się na pospolite
   ruszenie,
   - łotrostwo-> zwód złodziej.

2. PRYWATNE:
   - mężobójstwo -> kara kwalifikowana,
   - uszkodzenie ciała:
   * zranienie
   * okaleczanie
   * rany sine,
   * pobicie,
   * spoliczkowanie,

- obraza czci:
* czynna -> targanie za włosy, spoliczkowanie,
* słowna -> zniewaga, potwaź (zarzucenie przestępstwa),
- gwałt na osobie,
-szkody,
- kradzież,
->ograniczono odwet i samopomoc!

• KARY:
  1. PUBLICZNE:
  - na życiu i ciele,
  - na czci,
  - pieniężna.

• POSTĘPOWANIE SĄDOWE W ŚREDNIOWIECZU:

• Poszkodowany miał 3 drogi dochodzenia swoich roszczeń:
  1. Droga sądowa - na początku rzadko stosowana, później bardzo często stosowana
  2. Postępowanie ugodowe- prowadzili JEDNACZE- rekrutowali się oni z doświadczonych,
  starszych mężczyzn, proboszczowie musieli wystawić im
  świadectwo o osobistej uczciwości.
  3. Samopomoc ->krwawa zemsta, odwet, zemsta rodowa- przy zabójstwach i zranieniach.
  Krwawa zemsta- najczęściej stosowana na Mazowszu,
  Odwet- przedawnienie odwetu do 1420 roku wynosiło 20 lat, od XV w zabroniony,
  obowiązywał obowiązek formalnej zapowiedzi odwetu podczas pogrzebu ofiary,
  ukorzenie się sprawcy niwelowało zemstę, jednak rodzina mogła się domagać
  odszkodowania w postaci GŁÓWSZCZYZNY.
  Wróżda- z czasem przerodziła się w kilkuletnia wojnę rodową.
  

1. DROGA SĄDOWA:

- procedura sądowa wykształciła się w XIII wieku,
- procedura miała tą samą formę na całym terytorium Królestwa Polskiego, występowały
jedynie małe różnice w postępowaniu dowodowym między Wielkopolską a Małopolską,


- ZASADY PROCEDURY SĄDOWEJ:

• JEDNOŚĆ- jednakowa procedura w sprawach karnych i cywilnych, jednolitość ,
  

• SKARGOWOŚĆ- brak postępowania sądowego bez żądania oskarżonego ( bez skargi
  powoda).
  

• KONTRADTKTORYJNOŚĆ- strony wiodą między sobą spór, zasada sporności,
  sędzia= arbiter, strony same gromadzą dowody, sędzia
  jedynie prowadzi rozprawę i wydaje wyrok.

• JAWNOŚĆ- wykształciła się we wczesnym średniowieczu,
  

• USTNOŚĆ- na początku ani sędzia ani strony nie potrafili pisać, później powstał nakaz, aby niektóre czynności procesowe były uwzględnione na piśmie, elementy na piśmie:
  *pozew od XIV dla szlachty,
  *wyroki sądowe,
  *formuły przysiąg.
  

• FORMALIZM PROCESOWY- określone formułki słowne, gesty i symbole dla
  poszczególnych czynności procesowych, niedopełnienie
  tych zasad pociągało negatywne skutki dla strony, która
  dopuściła się zaniechania.
  

• DYSPOZYCYJNOŚĆ PROCESOWA- od Kazimierza Wielkiego strony mogły się umówić
  w sądzie i za zgodą sędziego, że rezygnują
  z niektórych form procesowych (unikanie
  zaniechania czyli tzw. POTYCZKI).
  

• PRAKTYKA SĄDOWA- rugowała zbytni formalizm np. w przysięgach lub formułach
  zeznań świadków, w XIV można było mieć 3 potyczki i można
  było 3 razy powtarzać formułę, a w XV zniesiono je.


- ZASADY PROCEDURY SĄDOWEJ nie obowiązywały przed sądem księcia ( kasztelana, starosty i justycjariusza też) gdyż w tym sądzie prowadzone było postępowanie publiczne a nie prywatne.


- Postępowanie publiczne było arbitralne, to sędzia decydował o jego trybie, odbywało się z urzędu, było niekorzystne da szlachty, bo nie miało ściśle określonej formy.

- STRONY I ICH ZASTĘPCY:
* stroną mogła być każda osoba posiadająca zdolność prawną, jednak stanąć przed sądem już
nie każdy mógł, wyznaczani byli opiekunowie ustawowi albo testamentowi dla
niepełnoletnich, osób niepełnosprawnych, uzależnionych od hazardu lub alkoholu i kobiety też
musiałby występować w asyście.
* strona mogła działać sama albo zastępowana, nawet Ci co posiadali pełną zdolność do
czynności prawnych mogli mieć zastępcę-> PROKURATORA (opiekował się kimś przed sądem).
Prokurator był osobą doświadczoną i obytą z procedurą sądową, było to zastępstwo umowne.
Piersi prokuratorzy reprezentowali instytucje kościelne : kościoły, diecezje, kapituły.
Zastępstwo było bezpłatne, prokurator nie pobierał wynagrodzenia.
w XVI nastąpił gwałtowny rozwój zastępstwa = PALESTRA.


- WŁĄŚCIWOŚC SĄDU:
* skargę należy wnieść do sądu właściwego dla pozwanego, wedle miejsca zamieszkania
ACTOR SEPITUR FORUM REI PIERCE SAPIERZ.

- SKARGA I POZEW:
* skarga wniesiona przez powoda (poszkodowanego) w imieniu własnym lub rodziny to ŻAŁOBA.
* Na podstawie żałoby sędzia wydaje pozew- formalne wezwanie stron na rozprawę,
początkowo tylko ustne, w XIII pisemny, doręczane przez woźnego sądowego (ustny w asyście
świadka). POZEW wypisywał PISARZ sądowy na podstawie skargi w dwóch egzemplarzach ( za
usterki odpowiadał sam powód, gdyż był obecny przy wypisywaniu).zawierał datę
wystawienia, specjalne formuły i groźbę kary za niestawienie.
* Pozew pisany należało złożyć w dobrach pozwanego, ustny tam gdzie woźny spotkał
pozwanego.
* Woźny składał relację ze złożenia pozwu.
* Przywileje nieszawskie stanowiły, że między doręczeniem pozwu a terminem stawienia się
w sądzie musi być minimum tydzień przerwy, gdyż pozwany potrzebuje czasu na
przygotowanie się do rozprawy.
* termin rozprawy to ROK, ROCZKI, jeśli powód nie stawił się na pierwszy wyznaczony termin to
sprawa upadała, pozwanemu przysługiwały 3 terminy i dopiero 3 był tym ZAWITYM
(ostatecznym). Za niestawienie się powoda groziła kara, miał on jednak szansę usprawiedliwić
nieobecność i sędzia sam decydował czy przyjąć usprawiedliwienie).
* Formy usprawiedliwień -DYLACJE:
->choroba pozwanego,
->świadectwo księdza, który przyszedł z ostatnim namaszczeniem,
-> rozprawa w innym sądzie o ważniejszą sprawę,
-> zajęcie urzędnicze, wyznaczone przez monarchę.
- Stawienie się dwóch stron w sądzie powodowało powtórzenie skargi, pozwany mógł się przyznać do postawionych zarzutów i sędzia wydawał wyrok, jednak kiedy odrzucił formułował zarzuty procesowe- DYLACJE NIWECZĄCE lub ODRACZAJĄCE.
DYLACJE NIWECZĄCE-zarzut przedawnienia, zarzut res iudicata (rzecz osądzona).
DYLACJE ODRACZAJĄCE- zarzuty formalne co do procedury sądowej.

- ROZPRAWA WŁAŚCIWA Z POSTĘPOWANIEM DOWODOWYM:
* Pozwany nadal nie zgadza się ze skarga- wdanie się w spór. Zawiśnięcie postępowania LITIS
CONFESTACIO. Sąd ze urzędy wyznaczał nowy termin i wzywał strony celem przedstawienia
dowodów. Postępowanie dowodowe było najbardziej sformalizowane, sąd nie przywołuje
środków dowodowych tylko strony( jeżeli jedna strona przeprowadzi postępowanie
dowodowe poprawnie to druga już nie ma prawa udowodnienia swoich racji).Sąd decydował,
która strona będzie miała BLIŻSZOŚĆ DOWODOWĄ.

* BLIŻSZOŚĆ DOWODOWA:
-> strony nierówne społecznie: pierwszeństwo ma zawsze wyższy stanem,
-> strony równe społecznie: pierwszeństwo ma ten kto przedstawi LEPSZY dowód,
-> ten sam stan i ten sam hierarchicznie środek dowodowy pierwszeństwo ma
pozwany bo to on ma się oczyścić z zarzutów.
* HIERARCHIA ŚRODKÓW DOWOWYCH:
->dowód ulokowany w dokumentach np. z immunitetu albo z kancelarii,
(sąd bada autentyczność dokumentu, stan pieczęci)
->świadkowie naoczni, składali świadectwo pod przysięgą,
->świadectwo urzędowe- poświadczał WOŹNY, dokonywał oględzin zwłok,
obdukcji oraz wizji lokalnych,
-> przysięga własna ze współprzysiężnikami (3 albo nawet 12), poświadczali, że
pozwany jest osobą uczciwą i nie dokonałby takiego czynu,
-> przysięga własna stron przy braku świadków stron,
-> ORDALIA - SĄDY BOŻE- do końca XIII w, przekonanie, że Bóg nie dopuści do
pokrzywdzenia niewinnego,
* POJEDYNEK SĄDOWY- strony walczą na miecze lub kije przed sądem, kobieta
mogła wynająć zastępcę,
* PRÓBA ŻELAZA- przejście po rozżarzonym żelazie lub przeniesienie go
w rękach,
* PRÓBA GORĄCEJ WODY- trzeba było wyjąć kamień ze wrzątku,
* PRÓBA ZIMMNEJ WODY- wiązano osobę i wrzucano do stawu lub rzeki, jeżeli
tonął to go wyciągano i był niewinny bo woda to
czysty żywioł i nie przyjmuje winnych.
- Po postępowaniu dowodowym sędzia wydawał wyrok. Brak możliwości odwołania na prawie
ziemskim, bo wyroki są wydawane w imieniu monarchy więc nie ma do kogo się odwołać.

NAGANA SĘDZIEGO-strona niezadowolona z wyroku mogła złożyć skargę na sędziego do sądu
wyższego o nieuczciwe sądzenie, zarzut przeciw czci sędziego, wpłacenie
wysokiego WADIUM= KOCZI było warunkiem przyjęcia nagany. Jeżeli
skarżący nie udowodnił winy to kocz przypadał sędziemu, a jeżeli
udowodniono winę to sędzia tracił cześć i nie mógł już pełnić funkcji sędziego.


• DEMOKRACJA SZLACHECKA

Od poł. XV w do poł. XVIII

• Dominacja szlachty w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym,

• Szlachta dzieli władzę z monarchą, którego wybiera,

• Szlachta monopolizuje stanowiska państwowe oraz w kościele rzymsko-katolickim funkcje wyższe od kanonika mogli piastować tylko szlachcice osiadli,

• Mieszczanie mogli piastować urzędy tylko posiadając tytuł doktora nauk,

• Mieszczanin nie może być właścicielem dóbr ziemskich poza granicami miasta, a Ci co posiadali nieruchomości poza miastem musieli je odsprzedać szlachcie,

• Mieszczanie zostali usunięci z życia politycznego, swoje interesy mogli realizować przez lobby albo rzez grupę nacisku poza obradami parlamentu,

• Szlachta zwolniona była z opłat celnych,

• Szlachta posiadała pełnie władzy dominialnej- poddaństwo osobiste chłopów, rodziny chłopskie nie mogły bez zgody szlachcica opuszczać wsi, feudalne przywiązanie chłopa do ziemi, córki chłopskie musiały otrzymać zgodę pana na ślub z mężczyzną z innej wsi,

• szlachta posiadała też pełną władzę sądowniczą nad poddanymi, król zrezygnował z swojego uprawnienia do sądzenia ludności z dóbr prywatnych,

• kontrola administracyjno-policyjna i podatkowa właścicieli dóbr,

• POSATWY PRAWNE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ:

• Przywileje nieszawskie 1454

• Konstytucja Nihil Novi 1505

• Unia realna polsko-litewska -Ustawa Sejmu Lubelskiego z 1569

• Artykuły Henrykowskie 1573 ( weszły w życie w 1576)

• Ustawa o Trybunale Koronnym 1578 i Trybunale Litewskim 1581

PRZYWILEJE NIESZAWSKIE- bez zgody sejmików (element demokracji bezpośredniej)
król nie będzie nakładał nowych podatków, stanowił
nowego prawa i zwoływał pospolitego ruszenia.
* Przywileje te pozwoliły szlachcie uczestniczyć w
podejmowaniu decyzji ogólnopaństwowych. W 1492
ustanowiono, że sejmiki wysyłają swoich
reprezentantów na Sejm Walny ( instrukcje poselskie
ograniczały mandat poleski posła, gdyż byli oni
pełnomocnikami swojej ziemi lub województwa). Król
będzie musiał przesyłać do sejmików projekty ustaw,
a sejmik będzie je „opiniował”- opinia wiążąca!
* Z tego przywileju wywodzi się instytucja
JEDNOMYSLNOŚCI- na sejmiku nie ma się glosować,
decyzja ma być podjęta na podstawie konsensu po
dyskusji.


KONSTYTUCJA NIHIL NOVI- żadne nowe prawo nie może zostać wprowadzone w życie
bez wspólnej zgody króla, senatu i izby poselskiej. Ustawa
podpisana na Sejmie w Radomie określa strukturę
organizującą SEJMU WALNEGO.
król + senat + izba poselska = 3 stany sejmujące
Najsłabszym ogniwem okazał się być senat- stany
sejmujące nie były równorzędne.
Do Sejmu Walnego należało USTAWODASTWO
- stanowienie prawa.

UNIA REALNA- UNIA LUBELSKA- Zygmunt August zdecydował, że swoje prawa
dziedziczne do tronu Księstwa Litewskiego przelewa
na Koronę Królewską oraz że co najmniej ½ Księstwa
Litewskiego zostaje przyłączona do Korony (ziemia
kijowska , ukraińska i Podlasie). Powstaje nowy
organizm państwowy RZECZPOSPOLITA OBOJGA
NARODÓW- ustrój republikański, władze pochodzące
z wyboru, państwo federacyjne złożone z 2
równorzędnych części: Korony (Królestwo Polskie)
i Litwy (Wielkiego Księstwa Litewskiego).
Wspólne były: Król i Sejm (posłowie z Korony i Litwy),
polityka zagraniczna i wojny, system
monetarny, idea swobodnego przepływu
ludzi i kapitału.

Odrębne były: rząd (urzędy centralne: kanclerze,
marszałkowie, podskarbiowie, hetmani),
wojsko.

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE- nazwa pochodzi od Henryka Walezego, spisane po
śmierci Zygmunta w 1573 na zjazdach z okresu
bezkrólewia. Walezy odmówił ich zaprzysiężenia,
dopiero z wahaniem zrobił to Stefan Batory. Zostały
spisane z obawy, że królowie elekcyjni nie będą
przestrzegać zasad demokracji szlacheckiej.
Obowiązywały do 1768 roku i miały charakter prawa
kardynalnego, czyli wiecznie obowiązującego
TRESŚĆ ARTYKUŁÓW HENRYKOWSKICH:
1. Wszystkie przywileje od Kazimierza Wielkiego muszą być przestrzegane!
2. WOLNA ELEKCJA jako forma wyboru monarchy, elekcja systemem VIRITIM ( każdy szlachcic pełnoletni może wybierać na zjeździe króla), zakaz elekcji VIVERTE REGE, czyli zakaz wyboru następcy tronu za życia poprzednika.
3. Król ma obowiązek zwoływać regularnie SEJM ZWYCZAJNY - „ordynaryjny” raz na 2 lata i nie może go rozwiązać wcześniej niż po 6 tygodniach. Król może także zwoływać SEJM NADZWYCZAJNY (minimum 2 tyg.).
4. Król zobowiązuje się, że wszystkie ważniejsze decyzje związane z polityką zagraniczną będzie podejmował za zgodą Senatu, zaś wypowiadanie wojny lub pokoju za zgodą Sejmu.
5. Przywrócenie PRAWA OPORU- jeżeli król nie będzie przestrzegał praw RP to szlachta jest zwolniona z przysięgi na wierność monarsze i może go usunąć z tronu.
6.Zapewnienie TOLERANCJI RELIGIJNEJ w Rzeczpospolitej - dotyczyło wszystkich mieszkańców a nie tylko szlachty, tzw. pokój religijny.
7. Kontrolę nad królem czy dobrze przestrzega prawa i wykonuje swoje obowiązki sprawowało 16 senatorów rezydentów, zmieniali się oni co kwartał ( zawsze po 4 obecnych na dworze panującego), składali oni sprawozdanie ze swoich obserwacji.

USTAWY O TRYBUNALE KORONNYM z 1578 I LITEWSKIM z1581- ustawa o Trybunale Koronnym, Stefan Batory zrzekł się praw sądowych nad szlachtą -> przyjmowania apelacji od sądów I instancji, zaś Trybunał Koronny powstaje jako II instancja dla stanu szlacheckiego. Trybunały są niezależne od króla, a sędziowie wybierani byli przez szlachtę i duchownych.
*Apelacje wprowadzono dopiero w 1523 roku.

• INSYTUCJE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ:
  
  * SEJMIKI
  * SEJM
  * MONARCHA
  * KONFEDERACJE
  * SĄDOWNICTWO I ZMIANY

SEJMIK I- każdy pełnoletni szlachcic także z gołoty może w nim uczestniczyć, powstały już w
monarchii stanowej, ale istotne uprawnienia zyskały od początku demokracji
szlacheckiej.
- Sejmiki funkcjonują w każdym województwie i każdej ziemi.
- Sejmiki są zwoływane przez króla, jednak niektóre sejmiki zwoływali urzędnicy ziemscy
(wojewodowie).
- Specjalny sejmik dla wyboru sędziów do Trybunałów odbywał się zawsze na Matki
Boskiej Gromniczej.
- uchały sejmików winny być jednomyślne.
- obrady odbywały się najczęściej w kościołach.

1. Sejmiki związane z sejmem:

* PRZEDSEJMOWE:
- wybierają posłów do Izby Poselskiej,
- dyskutuje nad pakietem propozycji króla, które będą na sejmie + opinie,
- miał inicjatywę ustawodawczą,
- ustalano instrukcje dla posłów na Sejm,
- miały największą wagę w polityce.
* GENERALNE:
- zebranie przed obradami posłów i senatorów w celu uzgodnienia
stanowiska danej prowincji:
-> Sejmik Małopolski w Nowym Korczynie,
-> Sejmik Wielkopolski w Kole,
-> Sejmik Prus Królewskich w Sądowej Wiśni,
-> Sejmik Mazowiecki w Warszawie,
-> Sejmik Ziem Ruskich w Starogardzie Gdańskim lub Tczewie
-> Sejmik Litewski
- później wykształciły się z nich SESJE PROWINCJONALNE ale już podczas
obrad Sejmu.


* RELACYJNE:
- zwoływane przez króla ,
- posłowie składają sprawozdanie z Sejmu i są rozliczani z instrukcji im
wydawanych przez sejmik przedsejmowy.
* później dodatkowo zajmują się uchwałami podatkowymi i wojennymi
-> SEJMIK GOSPODARCZY, wybierały też poborców podatkowych
(zakazane w 1717).

2. SEJMIKI ELEKCYJNE - wybierają kandydatów na sędziów, urzędy ziemskie, nominacji
dokonywał król, a sejmik zwoływali wojewodowie.

3. SEJMIKI DEPUTACKIE- zbierały się z mocy prawa na Matki Boskiej Gromniczej, wybór sędziów
do Trybunału Koronnego.

4. SEJMIKI KAPTUROWE- przejmują władzę i uprawnienia zwierzchnie króla w terenie w okresie
bezkrólewia.

SEJM WALNY: - trzy stany sejmujące: król, senat i izba poselska,
- Król:
* zasiada z senatorami,
* współpracuje z doradcami,
* ma SANKCJĘ USTAWODAWCZĄ - bez podpisu monarchy żadna
ustawa nie może wejść w życie,
* konkluduje - oświadcza w Senacie,
* ma wpływ na marszałka.
- Senat:
* 130 senatorów dożywotnich z nominacji królewskiej,
* senatorzy mają prawo a nie obowiązek uczestniczenia w dyskusji,
* nieobecność można było usprawiedliwić.
- Izba poselska:
* składa się z posłów reprezentantów sejmików szlacheckich,
* poseł jest pełnomocnikiem konkretnego sejmiku, a nie narodu,
* coraz bardziej liczna - w XVII 260 posłów,
* I etap dyskusji był obowiązkowy,
* RUGI POSELSKIE-sprawdzanie mandatów poselskich, rugi to głosowanie,
czy zabrać posłowi mandat czy nie, można też było
sprawdzić posła czy ktoś udzieli mu poświadczenia, że
jest godzien tytułu posła.
*obrady jawne, wielu obserwatorów i lobbystów,
* zwoływany przez króla na początku jesieni ( raz na 2 lata),
* obradował w różnych miejscowościach, co 3 Sejm w Księstwie
Litewskim-> w Grodnie
* obradom przewodniczył marszałek- najczęściej była to doświadczona
osoba, wybierano go większością głosów,
kierował dyskusją, decydował o kolejności
przedstawiania projektów, miał policję
marszałkowską -> później obowiązkowa była
rotacja w marszałkach (urząd pełnili na zmianę
przedstawiciele Wielkopolski, Małopolski i
Litwy).
* KOMPETENCJE IZBY POSELSKIEJ:
- stanowienie prawa-> ustawy zwane konstytucjami,
- stanowienie uchwał podatkowych -> uniwersałów podatkowych,
- kontrola władzy wykonawczej-> ministrów i podskarbich ,
- decyduje o wojnie i pokoju,
- decyduje o treści umów międzynarodowych,
- przyjmuje i wysyła WIELKIE POSELSTWA,
- przyjmuje od króla decyzje o NOBILITACJI I INDYGENACIE
-> nadanie szlachectwa obcokrajowcowi,
- wybiera na dwa lata 16 senatorów rezydentów, oczekuje
sprawozdań z Senatu,
- uchwala nadzwyczajne opłaty np. wojenne
! LUSTRACJA- szacowanie wartości i dochodów królewszczyzn w
rękach prywatnych, co 5 lat, żeby nie oszukiwano w
kwestii podatków, w praktyce komisje lustracyjne
nie funkcjonowały dobrze.
* konstytucje sejmowe są wieczyste czyli mają charakter prawa
kardynalnego np. ustawa procesowa z 1523, artykuły
henrykowskie, akty unii polsko-litewskiej lub czasowe jak np.
uchwała o wymianie krat w zamku. Muszą być one wpisane do
ksiąg grodzkich sądowych-> OBLATOWANE, gdyż dopiero wtedy
uzyskiwały moc obowiązującą.
* Procedura obrad:
1. Uroczysta msza w kościele katolickim,
2. Wybór marszałka,
3. Wspólne zebranie Izby Poselskiej i Senatu- powitanie przez
króla, przedstawienie posłów królowi,
4. Dyskusje na osobnych obradach - Izba Poselska i Król z Senatem,
- na dany temat musi się wypowiedzieć każde województwo i
ziemia,
- dyskusją kieruje marszałek,
- w senacie głos może zabrać każdy senator, nieobecny może
wysłać pismo,
- w Senacie konkluduje król.

KRÓL i OKRES BEZKRÓLEWIA:

-tron elekcyjny: do Zygmunta Augusta decydowała Rada Królewska, potem WOLNA ELEKCJA viritim.
- tymczasową głową państwa od śmierci monarchy do koronacji następcy jest
PRYMAS-> INTERREX.
- KOMPETENCJE KRÓLA:
* decyduje o prawie celnym (wydaje dekrety),
* stanowi prawa dotyczące majątku państwowym (królewszczyzny, ordynacje dla miast
królewskich),
* decyduje o polityce religijnej (edykty dotyczące wyznania),
* jest najwyższym sędzią,
* nominuje urzędników i godności w państwie,
* nadaje w dożywotnie lub czasowe użytkowanie dobra państwowe za zasługi,
* ma sankcje ustawodawczą- bez jego zgody nie może wejść w życie żadne prawo,
* stanowi prawo,
* interpretacja prawa.
- król musi przestrzegać prawa, jeśli tego nie robi to można go siłą usunąć z tronu->
KONFEDERACJA-organizacja nadzwyczajna, związek polityczny szlachty zawiązany w celu
osiągnięcia czegoś, pilnuje spokoju wewnętrznego bezpieczeństwa granic oraz
najwyższe sądownictwo, decyzja o jej zawiązaniu zapada większością głosów.
Często towarzyszą jej rokosze - bunty (Zebrzydowski i Lubomirski). W 1611
odbył się Sejm Pacyfikacyjny na którym ustalono reguły wypowiadania władzy
królowi: 3 rodzaje upomnień - 1 od Izby Poselskiej, 2 od Senatu i 3 od obu izb.
- KOMPETENCJE INTERREXA:
* zwołuje zjazd i sejm w czasie bezkrólewia w konsultacji z Radą Królewską,
* prowadzi politykę zagraniczną państwa - rozmowy z kandydatami do tronu,
* nie ma zwierzchnictwa nad urzędnikami, wojskiem i sądami,
* sejmiki kapturowe przejmują władzę nad urzędnikami lokalnymi i sądownictwem- władza
w terenie,
* zwołuje:
- SEJM KONWOKACYJNY- interrex z senatorami myślą nad kandydatami do tronu, próby
tworzenia umów z kandydatami o warunkach objęcia tronu. Izba
Poselska rozlicza pośmiertnie króla-listę narzekań przedstawi
nowemu królowi, dyskutuje nad projektami ustaw, może też
stanowić warunkowe prawo, które musi być jednak później
potwierdzone przez nowego króla. Ustalają PACTA CONVENTA-
punkty umówione, zobowiązania przyszłego króla.


- SEJM ELEKCYJNY- zwoływany razem z powszechnym zjazdem elekcyjnym, o jego dacie
decyduje sejm konwokacyjny, miejsce to Wola pod Warszawą, obrady w
szopie albo namiocie. Podpisanie paktów conventa z nowo wybranym
królem, na ty m sejmie można było uchwalać ustawy.


- SEJM KORONACYJNY- zakończenie stanu nadzwyczajnego, rozwiązanie konfederacji
generalnej i sejmików kapturowych, potwierdza ustawy sejmów, bo już
jest król, który może już zaakceptować nowe ustawy, odbywa się
w Krakowie ( na Wawelu są insygnia koronacyjne). Ma dwa etapy:
1. Uroczysta koronacja- kandydat potwierdza artykuły henrykowskie
i pacta conventa.
2.Sejm - król ma już pełnie władzy.

• SĄDOWNICTWO W DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ:

• Sądownictwo zorganizowane według stanów -> odrębne prawo (polskie, niemieckie i kanoniczne) i sądy dla poszczególnych stanów,

• Sąd monarchy jest nadal sądem powszechnym.

• Pozostają sądy grodzkie starościńskie,

• Zygmunt I August zrezygnował z jurysdykcji w dobrach właścicieli dóbr ziemskich,

• Stefan Batory zrzekł się uprawnień sadzenia szlachty w II instancji na rzecz Trybunałów,

• Sądy w miastach- bez zmian, takie jak w monarchii stanowej,

• Sądy duchownych- bez zmian,

• Sądy dominialne- właściciele dóbr otrzymują pełnię sądownictwa na swoich posiadłościach,

• Sądy stanu szlacheckiego- wprowadzenie sądów II instancji oraz powstanie Trybunału
  Koronnego i Litewskiego.
  * 1523- wejście w życie FORMULA PROCESUS- ustawa procesowa
  wprowadziła instytucje APELACJI. Początkowo apelację
  wpływały do sądu monarszego, potem powstały właśnie
  Trybunały.

• TRYBUNAŁY :
  - były dwa: Trybunał Koronny i Trybunał Litewski
  - były II instancją dla szlachty w odwołaniach od sądu ziemskiego, grodzkiego
  i podkomorskiego,
  - sędzia pochodzi z wyborów,
  - sędziów wybierano ze szlachty na sejmikach deputackich i duchowieństwa na
  synodach diecezjalnych -> król nie ma żadnego wpływu na wybory,
  - Trybunał Koronny orzekał w 2 kadencjach:
  1. wiosenna i letnia dla Małopolski w Lublinie
  2. Jesienno - zimowa dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim
  - Trybunał Litewski orzekał cały rok w 1 miejscowości -> Wilnie lub Mińsku,
  - pracami trybunału kierowali MARSZAŁKOWIE wybierani wśród deputantów
  oraz PREZES wybierany spośród duchownych. Marszałek odgrywał ważną
  rolę, gdyż decydował o kolejności rozpatrywanych spraw oraz powoływał
  imienne składy orzekające dla spraw : nieparzyste 3,7 sędziów lub parzyste
  tylko w sprawach, których spór jest między osobą świecką a duchowną,
  - APELACJE z sądów I instancji,
  - wyroki powinny być jednomyślne w praktyce jednak nie musiały,
  - orzeczenia były ostateczne, nie było od nich odwołania,
  - był tzw. „wentyl bezpieczeństwa”- jeżeli przy 3 podejściu nie uzyskano
  jednomyślności to decyzja miała zapadać większością głosów,
  - Trybunał może oddać sprawę do króla -> sądu sejmowego jeśli nie było
  normy prawnej i nie wiedział jak rozstrzygnąć sprawę lub orzekał skład
  parzysty i nie mogli podjąć decyzji => tzw. REMISJA,
  - Trybunały działały prawidłowo do czasu kiedy marszałkowie zaczęli
  nadużywać sowich kompetencji, np. nie przestrzegali kolejności spaw,
  wydawano inne wyroki do spraw już wcześniej osądzonych przez trybunał,
  rozpowszechniła się korupcja, „prawo jest jak pajęczyna- bąk się przebije,
  muchę zatrzyma”. Wokanda to księga wpisanych kolejno pozwów.
  - Trybunał Koronny orzekał w oparciu o prawo zwyczajowe ziemskie
  i pomocniczo korzystał z III Statutu Litewskiego i Korektury pruskiej,
  - utworzono Korekturę Trybunałów-opis procedury, zapobieganie nadużyciom,
  - 1726- ustawa ograniczająca swobodę marszałków trybunalskich, wprowadziła
  podział spraw na kategorie tzw. rejestry o różnych priorytetach,
  

• SĄDY CENTRALNE:

• SĄD MONARSZY- wykształciły się z niego 3 samodzielne sądy:

• Sąd asesorski:
  - król nie orzeka osobiście,
  - były dwa: jeden dla Korony drugi dla Litwy,
  - przewodniczy mu kanclerz, który swobodnie powołuje asesorów
  głównie z kancelarii -sekretarze i referendarze, może powołać też
  senatorów,
  - stosuje polskie prawo zwyczajowe ziemskie lub litewskie lub
  niemieckie : Magdeburskie i Chełmińskie ( w sprawach
  dotyczących miast),
  - zarówno I i II instancja,
  w I instancji w sprawach: o granicach dóbr państwowych i
  prywatnych, między miastami, przestępstwa popełnione przez
  władzę miast- oskarżenie burmistrzów i członków rady miasta,
  w II instancji: apelacje w sprawach miast królewskich
  - wyroki asesorii były ostateczne,
  - sąd fachowy, niepodatny na korupcje.

• Sąd marszałkowski:
  - król nie orzeka osobiście,
  - jest jeden ponieważ działa na dworze,
  - marszałek dba o porządek i bezpieczeństwo na dworze,
  - marszałek ma obowiązki policyjno sądowe -> ściga
  przestępców i sądzi,
  - władza i sąd ruchomy, porusza się wraz z królem,
  - marszałek swobodnie dobiera asesorów,
  - orzeka w sprawach na tle gier hazardowych( była tylko jedna
  gra- w kości) i w sprawach wynajmu lokalu (między szlachtą
  a mieszczanami),
  * Kolokwium Haritatiwum - uzgodnienie wspólnego działania RP W Toruniu,

Tumult Toruński- w XVIII w. na tle religijnym

3. Sąd referendarski:
   - król nie orzeka osobiście,

- były dwa: jeden dla Litwy drugi dla Korony,
- najwyższe sądy dominialne w dobrach państwowych, gdzie
panem jest król, ale nie chce mu się samemu orzekać
i przekazał swoje uprawnienia urzędnikom w kancelarii
- REFERENDARZOM,
- sprawy cywilne i karne tylko z królewszczyzn
- przestępstwa prywatne o nadmierne obciążenie gromad
wiejskich przez właścicieli dóbr,
- uproszczona procedura, aby jak najkrótsze procesy,
- językiem urzędowym jest nie łacina tylko Język Polski!
- sąd sam egzekwuje wyroki za pomocą komisarzy,
- można otrzymać bezpłatnego zastępcę procesowego
„adwokata z urzędu”, patrona na koszt skarbu państwa.

• SĄD SEJMOWY:
  - orzeka król wraz z asesorami, którymi są senatorowie, podczas
  obrad Sejmu Zwyczajnego raz na 2 lata,
  - najwyższy sąd w państwie- zwierzchnia rola,
  - może użyć KASACJI, jeśli uzna, że inny sąd wydając wyrok złamał
  prawo,
  - ma prawo wznowić postępowanie w sprawach już zakończonych
  wyrokiem, jeżeli skarżący udowodni, że ma dowód, który był ale on
  nim mógł o nim wiedzieć-> środek nadzwyczajny,
  - król mógł zostać zastąpiony przez kanclerza lub marszałka w składzie
  w przypadku spraw o obrazę majestatu,
  - w I instancji orzeka: przestępstwa przeciw państwu i panującemu,
  przeciw interesom skarby państwa, sprawy
  zagrożone karą śmierci, spory między stanami
  (między innymi na tle gospodarczym),
  urzędników naruszających prawo w swoim
  działaniu, sprawy o krzywoprzysięstwo,
  - w II instancji : remisje z Trybunałów, kasacja wyroków innych sądów,

• SĄD RELACYJNY:
  - orzeka w nim król, który dobiera asesorów,
  - wywodzi się z prawa lennego,
  - stosuje obce prawo,
  - wpływają do niego sprawy mieszkańców lenna państwa
  polskiego: Prusy, Kurlandia,
  - od XVII w. także spory majątkowe między Kościołem Unickim a
  Kościołem Prawosławnym Ortodoksyjnym, a potem również
  odwołania biskupów z diecezji kijowskiej.

• MONARCHIA KONSTYTUCYJNA

1. Reforma Czartoryskich 1764 - 1766

2. Reforma Sejmu Repninowksiego 1767 -1768

3. Reforma Sejmu Rozbiorowego 1773- 1776

4. Reforma Sejmu Czteroletniego 1788- 1792

5. Insurekcja Kościuszkowska i władza w czasie powstania.

1. REFORMA CZARTORYSKICH 1764 -1766

• Po śmierci Augusta III Czartoryscy opanowali konfederację generalną i dzięki temu objęli władzę w państwie ( stłumili stronnictwo republikanów)

• Ugrupowanie- Partia Magnacka zwana FAMILIĄ z Augustem i Michałem Czartoryskim w swym programie głosili potrzebę reform. Uzyskali oni poparcie Katarzyny II dzięki Stanisławowi Poniatowskiemu.

• Program reform:
  - zniesienie instytucji ustrojowych, które uniemożliwiają Polakom pełnię władzy,
  - reformy centralnych władz wykonawczych
  - reforma władz uchwałodawczych: Sejmu i sejmików.

• REFORNA CENTRALNYCH WŁADZ WYKONAWCZYCH:
  -w RP powinny być kolegialne organy władz wykonawczych, które zastąpią jednoosobowo i dożywotnio kierujących resortami ministrów. Te kolegialne ministerstwa miały mieć określoną kadencję, miałby być wybierane przez parlament i być przed nim odpowiedzialne,
  
  -reforma RESORTU SKARBU i WOJSKA:
  *stworzenie komisji wojskowych i skarbowych (po dwie bo jedna w Koronie i druga na Litwie),
  *komisje wybierane przez SEJM spośród senatorów, posłów i innych kandydatów,
  * 16-osobowa komisja ,
  * przewodniczący to hetman w wojskowej lub podskarbi w komisji skarbu,
  *decyzje podejmowane większością głosów,
  *2-letnia kadencja,
  *ustępująca komisja składała sprawozdanie,
  * parlament może postawić członka komisja w stan oskarżenia,
  *można powtarzać kadencję,
  * KOMPETENCJE:
  a) KOMISJE WOJSKOWE- rekrutacja, wyszkolenie i uzbrojenie armii, uprawnienia

sądowe w sprawach żołnierza lub oficera, nie miały zbyt
dużego wpływu gdyż armia liczyła zaledwie 24 tys.
żołnierzy i oficerów ( 18 tys. w Koronie i 6 na Litwie),
stawiała głównie na szkolenie kadry oficerów stąd Szkoła
Rycerska (A. Czartoryski).

b) KOMISJE SKARBOWE- nadzorują i zarządzają majątkiem publicznym-
państwowym (królewszczyzny, nieruchomości)
i przedsiębiorstwami państwowymi czyli manufakturami,
miała na celu pomnażanie majątku przez poszukiwanie
i wydobycie bogactw naturalnych, pracować w kopalniach
i manufakturach pracować w nich mieli chłopi w ramach
pańszczyzny,
- miały przygotować projekt ustaw zmieniających sposób
gospodarowania ziem królewskich ( chciano zaniechać
rozdawnictwo ziemi przez króla),
-ściąganie podatków, nadzór nad systemem monetowym
(wymiana monety),
-stworzenie nowego systemu celnego (zniesiono myta)
-ujednolicenie systemu miar i wag w handlu i decyzje o
monopolach w państwie ( monopol loteryjny był
monopolem państwowym),
-miała kompetencje sądowe w sprawach finansowych był
sądem powszechnym (dla każdej osoby, która naruszyła
dobra skarby państwa) i w przestępstwach urzędników
państwowych i przeciw nim,
- bardzo efektywna działalność na Litwie.

*c) komisja do spraw miast-opieka i kontrola nad miastami, rozwój infrastruktury
wewnątrz, przewodniczącym miał być marszałek, NIE
UDAŁO SIĘ ZORGANIZOWAĆ! Powstały jedynie
komisje , które miały wspomagać miasta.


- REFORMA ORGANÓW UCHWAŁODAWCZYCH:
*apel do sejmików, aby rozważyły czy nie lepiej podejmować uchwały w
głosowaniu większością głosów i czy nie lepiej będzie usunąć szlachtę gołotę
z obrad,
* ustawa znosząca „przysięgę na instrukcję poselską”- poseł miał ją składać
przed wyborcami,
* nowy regulamin obrad parlamentu,
* ustawa, że w materiach ekonomicznych izba poselska będzie podejmowała
uchwały FIGURA IUDICIARA (sposobem sądowym) czyli jeśli 3 razy nie
osądzono jednomyślności to głosowanie większością.
* w 1776 - Czartoryscy chcieli na sejmie znieść jednomyślność, ale to już
przeszło cierpliwość Rosji, która wysłała ambasadorów również
innych ościennych państw z ultimatum: jeśli nie wycofają projektu to
mocarstwa interweniują zbrojnie-> projekt wycofano, ale poparcie
Rosji zostało utracone.

2. REFORMA SEJMU REPNINOWSKIEGO 1767- 1768

• Republikanie - obóz konserwatywny uzyskał poparcie Rosji zawiązali konfederację w Radomiu pod przewodnictwem Karola Radziwiłła,

• Konfederacja szlachty prawosławnej w Słucku i protestanckiej w Toruniu domagały się przywrócenia praw do urzędów dla niekatolików,

• Sejm zwany Repninowskim od księcia Repnina miał zadbać o reformy przychylne Rosji:
  - chciano zachować jednomyślność, wolną elekcję, wszystkie przywileje stanu szlacheckiego a także utrzymać i pogłębić reformy Czartoryskich ( była to zasługa Poniatowskiego)->umocnienie zasad demokracji szlacheckiej i traktowanie ich jako prawa wieczyste.
  - gwarancja Rosji - ograniczenie suwerenności bo nie można było zmienić podstaw
  ustroju RP bez zgody Katarzyny II,

• System prawny podzielono na prawa:
  a)kardynalne- mają być niewzruszalne, wieczyste i niezmienne a także objęte
  gwarancją Rosji, można je jedynie poszerzyć, skatalogowane,

b)polityczne- mogą być przedmiotem reform pod warunkiem, ze zmiana będzie
przyjęta jednomyślnie, skatalogowane,

c) ekonomiczne- swobodnie zmieniane większością głosów, głosowanie w sprawach
ekonomicznych nazywano kreskowaniem.

Ad. A
PRAWA KARDYNALNE- zawierają 3 części:
I. Prawa stanu szlacheckiego i przywileje: pełna władza dominialna z wyjątkiem kary
śmierci, równość szlachty, nietykalność
osobista i majątkowa, monopol na urzędy
państwowe i kościelne.

II. Ustrój polityczny państwa: artykuły henrykowskie, unia lubelska, autonomia Prus
Królewskich, potwierdzenie praw prowincji, pozycja
króla i obsada tronu, wolna elekcja, zakaz vivente
rege , król ma przestrzegać praw kardynalnych,
uchwały przyjęte przez sejm w czasie bezkrólewia nie
muszą być potwierdzane na sejmie koronacyjnym,
prawa polityczne muszą być jednomyślnie przyjęte.
III. Swoboda wyznania i religii: zasada równości stanu szlacheckiego obejmuje także
niekatolików-> mogą być oni senatorami, deputatami
do trybunałów, kościołem panującym był kościół
katolicki, za przestępstwo apostazji groziła kara
konfiskaty majątku.

AD.B
PRAWA POLTYCZNE- uchwały podatkowe oraz uchwały dotyczące aukcji wojska
(zwiększenia etatu armii), traktaty, wypowiadanie wojny,
zawieranie pokoju, organizacja i kompetencje urzędów i sądów,
regulaminy obrad sejmu i sejmików, całe prawo sądowe, karne,
cywilne, itd., przepisy o prawie o zajazdach.
AD.C
PRAWA EKONOMICZNE- nieskatalogowane, uchwały członków komisji rządowych
- nowa ustawa o sejmikach:
* postanowiono, że wszystkie uchwały sejmików mają
zapadać większością głosów,
* prawo do czynnego udziały w sejmikach ma tylko
szlachta osiadła, chyba że ktoś z posesjonatów
potwierdzi, że dany nieposesjonat jest z jego rodu.

- utrzymanie reformy ustrojowej ( komisje skarbu i wojska)


3. REFORMA SEJMU ROZBIOREOWEGO 773- 1776

KONFEDERACJA BARSKA I JEJ PROGRAM 1768
- przekształciła się w kilkuletnią wojnę partyzancką z armią rosyjską -> pierwsze polskie powstanie,
- konfederacji żądają zniesienia gwarancji ustrojowej Rosji i wycofania wojsk rosyjskich z Polski -> program antyrosyjski, Rosja zagrożeniem dla suwerenności kraju,
- chce przywrócenia czystego systemu demokracji szlacheckiej sprzed reform Czartoryskich, zaś ci, którzy wprowadzili te reformy (Czartoryscy i Poniatowscy) mają stanąć przed sądem sejmowym,
- konfederacja ultrakatolicka -> chcą odwołania praw niekatolików,

SEJM ROZBIOROWY

- Poniatowski uzyskał zgodę, że po podpisaniu traktatu rozbiorowego, na tym samym sejmie można wprowadzać reformy, pod warunkiem, że ich gwarantem będzie trójka zaborców.
-reformy centralnych władz ustrojowych
* ustawa o Komisji Edukacji Narodowej,
* ustawa o Radzie Nieustającej,
* reforma systemu skarbowego,

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ- rządowy program centralny, wspólny dla obu części
federacji, do zarządzania szkolnictwem w RP i szkoły
parafialne po szkoły wyższe. Akademie, które miały
wcześniej autonomię ( Wilno i Kraków) były teraz pod
zarządem KEN. Członkowie komisji wybierani byli przez
parlament, 2 letnie kadencje, miała składać sprawozdanie
po 2 latach, musiała uzyskać absolutorium,
przewodniczącym komisji ma być z urzędu PRYMAS,
zarządzała też majątkiem szkół jezuickich.


RADA NIEUSTAJĄCA- organ wspólny dla Korony i Litwy, w składzie: król + po 18 członków
wybieranych przez Izbę Poselską ( stan rycerski). Była ona nową
centralną władzą wykonawczą -> królowi zabrano kolejne prerogatywy. Mogła wydawać REZOLUCJE-akty powszechnie obowiązujące, ale Sejm miał prawo uchylić rezolucję, gdy uznał, że narusza ona prawo lub kompetencje Rady.
Działa w 2 formach organizacyjnych:
1. Posiedzenie plenarne - wszyscy członkowie, uprawnienia:
Przewodniczy król, może go zastąpić
wybierany marszałek, 2-letnia kadencja,
sprawozdanie po kadencji, 1/3 członków rady
zostawała na następną kadencję.
2. Praca w resortowych departamentach-skarbu, wojska,
sprawiedliwości, interesów cudzoziemskich, policji.

ZGROMADZENIA PLENARNE- kompetencje:
- planowanie polityki
- wyliczanie zadań departamentom i kontrola,
- zwołuje sejm, jeśli nie zrobi tego król,
- inicjatywa ustawodawcza jako obowiązek Rady,
- dokonuje przeglądu życia w państwie i uzupełnia braki prawne w tych
dziedzinach
- przejęła prerogatywy króla-> Rada interpretuje prawo i ta
interpretacja obowiązuje urzędy, sądy i działa w prawie codziennym,
- partycypuje w obsadzie urzędów i godności wraz z królem- na każde
stanowisko Rada wskazuje 3 ludzi, król nominuje.

DEPARTAMENTY- kompetencje:
- uprawnienia sądowe i takie same jak KOMISJE : w departamencie
skarbowym pozostały 2 Komisje: Korony i Litwy, komisje wojskowe
zostały zlikwidowane a ich kompetencje przypadły departamentowi
wojskowemu,
- departament sprawiedliwości dba o jednolitość orzecznictwa,
prowadzi statystyki sądowe np. dotyczące najczęstszych przestępstw,
miał pomagać komisjom kodyfikacyjnym,
- departament interesów cudzoziemskich - kierował nim monarcha,
miał stworzyć sieć placówek dyplomatycznych ( na skalę europejską ) ;),
- departament policji - coś jak resort spraw wewnętrznych,administracja
ogólna, czyli wszystko co nie leży w kompetencjach pozostałych
departamentów, nadzór nad samorządem miejskim miast królewskich,
mógł uchylać uchwały i decyzje władz miejskich, jeżeli były sprzeczne z
prawem lub interesem państwa, wspomaganie władz miejskich w
budowie nowoczesnej infrastruktury, nadzór nad ludźmi bluźnymi,
państwowe służby sanitarne (epidemie), sieć szpitali + domy poprawy
( więzienia), statystki ludnościowe ( spis ludności), wydaje zgodę na
wyjazd urzędników za granicę, uprawnienia sądowe nad urzędnikami
miejskimi.

Radę Nieustającą zniesiono na początku obrad Sejmu 4-letniego, gdyż
była krytykowana przez opozycje antykrólewską. Zarzucano, że Rada nie
ogranicza roli króla i król monopolizuje Radę. Nazywano ją Radą-Zdradą
Nieustającą, ponieważ RN uzgadniała część decyzji z rosyjskim
ambasadorem. RN została przywrócona na sejmie w Grodnie.

REFORMY SKARBU PAŃSTWA:
- król nie może odtąd nadzorować dobra państwowe, królewszczyzny nie mogą być uposażeniami, zwolniona królewszczyzna będzie uprawiana w podarku na 25 lat wieczystej dzierżawy dla tego, kto zaoferuje najwyższy czynsz roczny,
- wprowadzenie budżetu państwa - ustawy z dochodami i wydatkami państwa, uchwalana
na 2 lata,
- wprowadzenie pensji dla urzędników i ministrów - roczne.


4. REFORMA SEJMU CZTEROLETNIEGO 1788-1792

- trwał niecałe 4 lata bo od października 1788 do końca maja 1792,

-zwany był SEJMEM WIELKIM,
- obradował pod węzłem konfederacji, dlatego decyzję mogły być podejmowane większością głosów a nie jednomyślnością,
- rywalizowały ze sobą dwie partie : pro-pruska i pro-ruska z królem,
-uchwalono uchwały podatkowe:
* ofiara dziesiątego grosza- od szlachty 10% dochodu , które sam szacował szlachcic,
* 20% - podatek dochodowy od majątku kościoła.
- sejm po 2 latach przyjął uchwałę, że będzie obradował w podwójnym składzie : stara i nowa kadencja -> stąd nazwa SEJM WIELKI ( duża liczba posłów),
- w nowych wyborach - uzupełniających do Izby Poselskiej wygrało Stronnictwo reformatorskie, które uzyskało przewagę również w senacie, partia reform stała się grupą przywódczą, dlatego Stanisław August postanowił przyłączyć się do obozu reform,
- partia reform wprowadziła dyscyplinę partyjną w głosowaniu,
- powstało z tej partii Stronnictwo Patriotyczne : Małachowski, Stanisław Ignacy Potoccy, Hugo Kołątaj,
- obóz pro-moskiewski: Branicki, Szczęsny Potocki, Rzewuski,
- Sejm 4-letni zawiesił swoje obrady, gdy wybuchłą wojna polsko-rosyjska w obronie konstytucji, zawiązano wówczas konfederację targowicką -podpisaną w Petersburgu a ogłoszoną w Targowicy,
-ustawy uchwalone na Sejmie 4-letnim:
* ustawa o sejmikach z lutego 1781,
*ustawa o miastach królewskich z kwietnia 1791,
*ustawa rządowa z 3 maja 1791,
*ustawa z 5 maja 1791
* plus ustawy uzupełniające: ustawa o straży praw, o sądach, o sejmie ( jako rozwinięcie tych
podstawowych norm).


USTAWA Z 5 MAJA 1791:

- stanowiła, że wszystko co ma być uchwalone później ma być zgodne z ustawą rządową z 3 maja,
- Sąd Sejmowy ma być stale gotowy,
- wprowadzała przysięgę szlachty na wierność ustawie rządowej z 3 maja.

USTAWA RZĄDOWA Z 3 MAJA 1791 zwana KONSTYTUCJĄ 3 MAJA:
- prawo niewzruszalne, ale z możliwością rewizji raz na 25 lat, na Sejmie w szczególnej formie-> przy podwójnym składzie Izby Poselskiej,
- zawiera ustawę o sejmikach i ustawę o miastach królewskich,
-składa się z: WSTĘPU I 11 ARTYKUŁÓW,
- zawiera prawa i wolności obywatelskie, organizację władz i powiązania między nimi sformułowane w tradycyjny sposób:
* utrzymanie stanowej struktury społeczeństwa, a tym samym odrębne artykuły dla poszczególnych stanów, jedynie pierwszy artykuł adresowany jest do całego społeczeństwa.

- podział artykułów:
* art. 1-4 -> prawa i obowiązki społeczeństwa, w tym tylko art. 1 adresowany jest do
wszystkich mieszkańców społeczeństwa.
* art. 5-9->o władzach RP i ich wzajemnych powiązaniach i zależnościach.
* art. 10-> edukacja dzieci monarszych nadzorowana była przez parlament.
*art.11-> armia RP- stoi na straży systemu ustrojowego państwa i jego granic.

ARTYKUŁ 1- wolność sumienia i wyznania oraz prawa kościołów- przejęte z praw kardynalnych, utrzymywał karalność apostazji konfiskatą majątku, utrzymywała prawa innowierców, których religia została zaaoporbowana.


ARTYKUŁ 2- szlachta-ziemianie- adresowany do szlachty. Szlachcic- ziemianin to ten, który posiada pełnię praw politycznych, każdy sejmik posiada listę, na którą wpisuję się ziemian ( ewentualnie ich braci lub niewydzielonych synów), artykuł gwarantował zachowanie po wieczne czasy przywilejów od Kazimierza Wielkiego do ostatniego Jagiellona, czyli:
*równość szlachty- ziemian, niezależnie od wielkości majątku ziemskiego,
*nietykalność własności ziemskiej i majątku,
* bierne prawo wyborcze- pierwszeństwo w dostępie do urzędów i godności publicznych,
*każdy szlachcic może osiedlać się w mieście bez utraty godności.
Szlachta posiada także 2 obowiązki:
1. szanować i strzec ustawy rządowej,
2. obrona granic ojczyzny.

ARTYKUŁ 3- miasta i mieszczanie- wprowadził dwa przywileje osobiste dla mieszczan:
1. Nietykalność majątkowa i osobista,
2. Mieszczanie mogą wysyłać do Izby Poselskiej swoich plenipotentów -> pełnomocników w liczbie 22, którzy mogą jedynie zasiadać w Sejmie i brać udział w dyskusji, ale nie mają prawa głosować.
Mieszczanom przywrócono prawo dostępu do urzędów publicznych, lecz były ograniczenia co do stopnia, mogą zasiadać w departamentach, sądzie asesorskim, swobodnie nabywać majątki z możliwością nobilitacji do stanu szlacheckiego ( jeśli majątek ma odpowiednią wartość). Była również nobilitacja za zasługi lub z polecenia ( raz na 2 lata król nobilitował 30 rodzin z rekomendacji za zasługi ekonomiczne, kulturalne lub naukowe).

ARTYKUŁ 4-chłopi . włościanie- apel do właścicieli dóbr, aby zwierali z poddanymi umowy zawierające warunki użytkowania ziemi przez włościanina ( był to rodzaj opieki państwa nad stanem chłopskim). Raz podpisana umowa przy zmianie będzie wymagała akceptacji urzędnika publicznego. Każdy obcokrajowiec osiedlający się w RP jest człowiekiem wolnym.

ARTYKUŁ 5-wprowadzenie do systemu ustroju państw, wskazuje podstawy ideowe reform, odwołuje się do 2 czołowych prądów- idei J.J. Rousseau i idei K. Monteskiusza: całą władza bierze swój początek z woli narodu, idea 3-podziału władzy.

ARTYKUŁ 6- Sejm i władza prawodawcza, przestaje być Sejmem 3-stanowym, a król traci prawo sankcji ustawodawczej. Król może uczestniczyć w posiedzeniu. Król może przesłać swój głos do Senatu -> ma też prawo oddać dwa głosy w przypadki równej liczby oddanych głosów za i przeciw. Akty stanowione przez Sejm są formalnie podpisane przez króla (podpis oznacza skierowanie aktu do publikacji-ogłoszenia). Król nie ma prawa veta. Głosowanie odbywa się zwykła lub kwalifikowaną większością głosów. Zniesione liberum veto i jednomyślność-> głosowanie tylko większością.
Sejm ma być:
-zawsze gotowy,
-zwoływany co 2 lata (ale zawsze gotowy, jeśli zwołano by sesję nadzwyczajną),
-sesja zwyczajna ma trwać max. 100 dni,
- w Izbie Poselskiej pojawią się przedstawiciele mieszczan
- zachowanie dwóch izb,
-w Senacie : biskupi katoliccy + biskup unicki + ministrowie + wojewodowie + kasztelanowie,
- król i Straż Praw mają sankcję ustawodawczą-> rząd,
-król przestaje być oddzielnym stanem sejmującym, gdyż traci sankcję ustawodawczą,
-posłowie stają się reprezentantami narodu.

ORGANIZACJA SEJMU WIELKIEGO:
SENAT:

• Biskupi katoliccy + metropolita unicki,

• Wojewodowie + kasztelanowie z wyboru (kandydatów do Izby Poselskiej wybierały
  sejmiki),

• Ministrowie- nie mogą brać udziału w głosowaniu w Sejmie, gdy dokonywana jest
  ocena władz centralnych,

• 136 senatorów mianowanych przez króla,

• Obradom przewodniczył król.
  
  IZBA POSELSKA:

• 204 posłów szlacheckich wybieranych przez sejmiki ziemskie -> tylko szlachta ziemianie,

• Posłowie Ci według konstytucji reprezentują cały naród -> faktycznie sejmiki nadal wydają instrukcje. Nie jest określone, że instrukcje są wiążące, ale sejmik może odwołać swojego posła,

• Oprócz posłów zasiadają plenipotenci miejscy 20-kilku, nie mają oni jednak prawa głosu!

• Obradom przewodniczy marszałek, jego pozycja ulega zwiększeniu. Podczas przerwy w sesjach marszałek nadzoruje działania króla i rządu. Marszałek zwołuje posiedzenia nadzwyczajne Sejmu. Marszałek zasiada w rządzie jako obserwator. Musi być zawsze gotowy,

• Bierna prawo wyborcze : lata dojrzałe -> 24
  Czynne prawo wyborcze: 18


PROCES LEGISLACYJNY W K. 1971

• PRAWA NIEWZRUSZALNE- tzn. wzruszalne raz na 25 lat zwoływano specjalny sejm
  konstytucyjny podejmujący rewizję. Obradował on w
  podwójnym składzie tak jak Sejm Czteroletni i decyzje
  podejmował kwalifikowaną większością głosów. Zaliczano do
  nich:
  - Konstytucję,
  - część norm z ustawy z 5.05,
  - ustawę o miastach,
  - ustawę o sejmikach.|
  

PRAWA OGÓLNE- wchodzące w życie w formie ustaw.
Są to:
-ustawy rozwijające konstytucję,
- stałe podatki,
- prawo sądowe -> cywilne, karne, procedura sądowa,

TRYB UCHWALENIA USTAWY:
a) projekty ustaw musza trafić na sejmiki, które wydają opinie w instrukcji,

b) projekt w Izbie Poselskiej -> pracę nad nim w komisjach zwanych DEPUTACJAMI i dyskusja na posiedzeniu plenarnym. Głosowanie: jeśli projekt odrzucono to koniec legislacji, a jeśli przyjęto to projekt trafia do Senatu.

c) projekt w Senacie-> jeśli przejdzie to przyjęty , ale jeśli nie to Senat wstrzymuje dyskusję przez tzw. veto zawieszające. Jeśli następny sejm przyjmie tą samą ustawę to ona obowiązuje.

TRYB UCHWALENIA UCHWAŁY:

a) uchwała w Izbie Poselskiej-> praca w komisjach, głosowanie. Niezależnie od wyniku głosowania projekt trafia do Senatu,

b) głosowanie w Senacie-> głosy za i przeciw są sumowane w obu izbach.

UCHWAŁY dotyczyły:
- wartości monety,
- uchwały budżetowe,
- czasowe podatki,
- zaciąganie długu publicznego,
- decyzje w sprawach polityki zagranicznej i ratyfikacja traktatów międzynarodowych,
- kontroli nad rządem ( udzielanie absolutorium, stawianie w stan oskarżenia ministrów,
votum nieufności ministra z przyczyn politycznych),
- nobilitacje i indygenat,

! Konstytucja przewidywała 2 sejmy nadzwyczajne:

1. Sejm konstytucyjny - raz na 25 lat w ramach rewizji konstytucji,

2. Sejm elekcyjny- obraduje w poczwórnej liczbie posłów gdy trzeba wybrać nową
dynastię,

ARTYKUŁ 7- Król władza wykonawcza- rząd RP:

KRÓL:
-sprawuje najwyższą władzę wykonawczą w jego radzie o nazwie STRAŻ PRAW-> gabinet pod przewodnictwem króla,
-Król sam z siebie nic nieczyniący nie może być pociągnięty do odpowiedzialności,
- decyzje króla wymagają kontrasygnaty odpowiedniego ministra,
- KOMPETENCJE KRÓLA:
* sądy orzekające w imieniu króla,
* król decyduje w Straży Praw,
* akty wychodzą w imieniu króla,
* moneta z jego podobizną,
* prawo łaski z wyjątkiem prawa łaski dla ministra za naruszenie
prawa,
*naczelne dowództwo w czasie wojny,

STRAŻ PRAW:
- król + prymas lub jego zastępca: biskup krakowski + 5 ministrów powoływanych przez króla na 2-letnia kadencję, ale nominacja ta mogła być kontrolowana przez Sejm-> mógł on głosować nad votum nieufności większością 2/3 głosów w połączonych izbach,
-ministrowie:
* do spraw wewnętrznych
* do spraw zagranicznych,
* policji - 1 z 2 marszałków,
* hetman jako minister wojny,
* podskarbi jako minister skarbu
+ marszałek sejm u jako obserwator,
+ następca trony, od 18 roku życia,

- obsługiwana przez 2 kancelarie: ds. wewnętrznych i ds. zagranicznych,
- KOMPETENCJE STRAŻY PRAW:
* wprowadzanie w życie ustaw i uchwał sejmowych->
wydaje REZOLUCJE w oparciu o ustawę,
* pilnuje, aby organy publiczne przestrzegały prawa,
zwłaszcza norm konstytucyjnych ->stąd nazwa Straż Praw.
- bezpośrednio do Straży Praw należy resort spraw wew. i sprawiedliwości,
- Straż Praw nadzoruje komisję, które realizują pozostałe resorty

KOMISJE:
- organy kolegialne,
- członków wybiera parlament,
- Komisją kieruje minister mianowany przez króla ( mieli oni pochodzić ze stanowisk ministrów staropolskich),
- zdają sprawozdania raz na 2 lata,
- ministrowie odpowiedzialni :
* politycznie przed Sejmem -> votum nieufności,
* konstytucyjnie przed Sądem Sejmowym,

Uwaga! Król traci swoje kompetencję na rzecz rządu-> wynika to z tego, że ustawodawca zdecydował o dziedziczności tronu. Po śmierci St. Augusta królem został elektor saski Fryderyk August.

ADMINISTRACJA TERENOWA- RZĄDOWA W TERNIE:

- władzą rządową w terenie będą KOMISJE WOJEWÓDZKIE,
- są one podporządkowane komisjom rządowym: policji, skarbu, wojska,
- komisje są wybierane przez sejmiki i zgromadzenia wydziałowe ( organy miejskie).

USTAWA O MIASTACH KRÓLEWSKICH:

- ujednolicenie,
- Rada Miejska -> wybierana przez obywateli, organ uchwałodawczy
+
Burmistrz / Prezydent i ławnicy ->organ wykonawczy

- podzielenie kraju na wydziały miejskie (kilka sąsiednich miast). Organem w wydziałach miejskich
było Zgromadzenie Wydziałowe, które wybierało plenipotentów na Sejm.
ARTYKUŁ 8- Władza sądownicza:
- każdy ma mieć do niej dobry dostęp,
- przestępca ma czuć karzącą rękę wymiaru sprawiedliwości,
- Sejm ma przygotować kodeksy karne i cywilne,
- jedynie sąd sejmowy jest sądem powszechnym,


* SĄDY LOKALNE:
1. SĄDY STANY SZLACHECKIEGO:

I instancja:
- połączenie sądów w SĄD ZIEMIAŃSKI, stale gotowe i stale
urzędujące a nie w sesjach jak dawniej,
- sędziowie z wyboru na sejmikach h szlachty,
- 4-letnia kadencja , powtarzalna,
- jedyne kryterium to dojrzałość tzw. doświadczenie w organach
władzy państwowej,
- sądy ziemiańskie sądziły sprawy karne i cywilne szlachty
-nadal prowadzą księgi sądowe-> wpisy dotyczące obrotu
nieruchomościami.
II instancja:
- II instancją są Trybunały stale funkcjonujące:
* Trybunał Małopolski w Lublinie,
*Trybunał Wielkopolski w Piotrkowie,
* Trybunał dla Litwy.
-sędziowie z wyboru.


2. SĄDY STANU MIESZCZAŃSKIEGO:
- pion cywilny i karny,
- sędziowie powinni znać prawo i postępowanie prawnicze-> mieć wykształcenie,

PION CYWLINY PION KARNY
I inst. Sąd burmistrza I inst. Sąd karny wydziałowy
II inst. Sąd wydziałowy II inst. Sąd asesorski
III inst. Sąd asesorski

3.SĄDY DOMINIALNE:
- sędzią jest właściciel dóbr, chyba ,że pójdą na ustępstwa.

4. SĄDY KOŚCIELNE dla duchownych.

* SĄDY CENTRALNE:
1. SĄD SEJMOWY:
- ma być zawsze gotowy,
- sąd powszechny,
- członkowie wybierani są spośród posłów i senatorów,
- sądzi przestępstwa przeciwko państwu i panującemu,
- kontrola wyroków innych sądów,
- może dokonać kasacji wyroków innego sądu, jeśli złamano prawo.

2. SĄDY W KOMISJACH:
- w komisji skarbowej-> sprawy o naruszenie interesów skarbu państwa,
- w komisji policji-> sprawy handlowe i wekslowe dla mieszczan.

3. SĄD ASESORSKI:
- w skład sędziowski wchodzili także mieszczanie.

4. SĄD REFERENDARSKI:
- tylko sprawy cywilne ( wcześniej też karne),
- odwołania od sądu ziemiańskiego lub wydziałowego miejskiego.

5. SĄD RELACYJNY:
- dla lenna.


ARTYKUŁ 9 - REGENCJA
- Regencja to organ zastępczy króla i był a możliwa w 3 przypadkach:

1) gdy król jest małoletni -> ustaje , gdy ma 18 lat,
2) gdy król jest w niewoli -> ustaje, gdy król wychodzi z niewoli,
3) gdy król jest chory psychicznie -> decyduje Sejm kiedy ustaje.

- regencję ma sponsorować Straż Praw. Przewodniczy jej wtedy król , a gdy go nie ma to prymas.


5. INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA I WŁADZA WCZASIE POWSTANIA


1. na czele państwa NACZELNIK SIŁY ZBROJNEJ NARODOWEJ,
   
   *dowodził armią,
   * miał pełnię władzy cywilnej- ustawodawczą, wykonawczą, kontrolę nad sądami,


- inne organy zawieszono: króla, sejm, komisję i Radę Nieustającą.

2. RADA NAJWYŻSZA NARODOWA
   - składała się z 8 wydziałów -> w każdym wydziale kieruje członek Rady i 4 następców,
   - członkowie R.N.N. pochodzili z nominacji naczelnika,
   - stale działała,
   - brak zastępcy samego Naczelnik, gdy nie mógł przewodniczyć Radzie to kierowali nią na zmianę.
   

3. Nadzwyczajne wydziały (będą też powstawały takie w innych stanach kryzysowych):
   * WYDZIAŁ ŻYWNOŚCI- jego zadaniem było zaopatrywanie miast w żywność,
   
   * WYDZIAŁ INSTRUKCJI NARODOWEJ- urząd cenzorski, propaganda, nadzór nad KEN i
   duchowieństwem, przeciwdziałanie publikacją
   osłabiającym ducha w narodzie-> wydaje zgodę
   na publikacje.
   *WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA- broni państwa przed zamachami, stawia przed sądem tzw.
   wrogów narodu.
   * WYDZIAŁ POTRZEB WOJKOWCYH- zaopatrzenie wojska.

ADMINISTRACJA LOKALNA:

- KOMISJE POWIATOWE-podporządkowane komisją wojewódzkim podległym Radzie
Narodowej, w jej skład wchodzili też mieszczanie i duchowieństwo
-> demdnatyzacja

- DOZORCY- podział kraju na dozory 1000- 1200 zagród, dozorca musiał umieć czytać
i rachować, nominacja na dozorcę pochodziła z komisji powiatowych,

- KRYMINALNE SĄDY WOJEWÓDZKIE- typu powszechnego, sprawy przeciwko państwu i
przestępstwa Kryminalne bez podziału stanowego,
udało się utworzyć tylko jeden w Warszawie.

• POSTĘPOWANIE SĄDOWE


- w okresie monarchii patrymonialnej i stanowej każdy mieszkaniec mógł dochodzić swoich krzywd:

a) w drodze samopomocy -> tzw. krwawa zemsta, odwet , wróżda, zemsta rodowa,
b) w drodze postępowania polubownego,
c) w drodze sądowej,

ad. a - SAMOPOMOC
- stosowana w przypadku zabójstwa, zranienia, okaleczenia,
- rodzina lub poszkodowany mścił się na sprawcy lub jego krewnych,
- przy umocnieniu się pozycji panującego władze dostrzegają, że samopomoc przeradza się w wojnę domową między rodami. Państwo ogranicza samopomoc w poł. XV w -> ograniczenie do zemsty tylko na sprawcy, wprowadzenie przedawnienia, wprowadzenie obowiązku zapowiedzenia zemsty. Te ograniczenia spowodowały, że samopomoc wyszła z praktyki i zaczęto uważać ją za przestępstwo.

ad. b - postępowanie polubowne
-zawsze możliwe ( aż do nakazu zgłoszenia skargi),
- wyjątkiem było mężobójstwo,
- z udziałem JEDNACZA ->osoby, która miała doprowadzić do porozumienia.

ad. c - droga sądowa
-coraz bardzie popularna, bo najbardziej skuteczna ( pewność wyegzekwowania wyroku) ,
-procedura sądowa w pełni wykształciła się już w XIII w , już wtedy większość spraw cywilnych i karnych trafiała do sądu,
- w XIII w wykształciły się zasady- cechy procedury sądowej:
* brak podziału na postępowanie karne i cywilne -> taka sama procedura,
* skargowość -> proces wszczynany na żądanie oskarżyciela (powoda),
* kontradyktoryjność-> spór stron przed sądem. Sąd jako arbiter, strony przedstawiają
dowody itp.
* ustność i jawność-> pod koniec XIII w pojawiają się pierwsze pisma- pozwy i wyroki.
W sprawach i przestępstwa publiczne mógł sędzia zarządzić tajność.
* formalizm procesowy-> czasami reguły formalne nie sprzyjały pokrzywdzonemu. Dla
czynności procesowych przypisane były określone symbole, gesty,
formuły słowne.

STRONY W POSTĘPOWANIU:

-stroną mogła być osoba fizyczna lub prawna, ale osobiście w procesie mogły występować tylko osoby z pełną zdolnością prawną czyli nie mogli nieletni i kobiety,
-osoby prawne były w procesie ZASTĘPOWANE - wykształcenie się ZASTĘPCÓW UMOWNYCH zwanych PROKURATORAMI. Najczęściej prokuratorów wynajmowały instytucje kościelne,
-osoby fizyczne również mogły mieć prokuratorów,
- zastępstwo umowne rozwijało się słabo, bo zastępcy nie moli pobierać pieniędzy za usługę,
pozew należy kierować do sądu właściwego dla pozwanego:
actor sequitur forum rei

POSTĘPOWANIE - KOLEJNOŚĆ:
- postępowanie rozpoczyna skarga tzw. ŻAŁOBA- bo ktoś się żalił,
- ba podstawie skargi sędzia wydawał POZEW czyli formalne wezwanie stron na rozprawę. Dopiero pod koniec XII w pojawia się pozew pisemny, wcześniej był ustny,
- woźny sądowy szedł do pozwanego tam gdzie go zastał tam oświadczał ustnie, że ma się stawić na rozprawę,
- w pozwie by ł TERMIN tzw. ROK i imię sędziego i krótka informacja o powodach wezwania,
-powód musiał się stawić na 1 rozprawę, dla pozwanego dopiero 3 termin był ostateczny. Jeżeli pozwany się nie stawi to sędzia wydaje wyrok zgodnie z roszczeniem powoda,
- od nieobecności można się usprawiedliwić ->choroba, czynności urzędowe inna rozprawa,
- na rozprawie powód jeszcze raz musiał przedstawić skargę,
- do skargi pozwany mógł zgłosić zarzuty formalne - EKSCESJĘ czyli albo zarzut przedawnienia albo zarzut rzeczy osądzonej ( że już był wcześniej wyrok innego sądu w tej sprawie),
- pozwany i powód toczą spór. Jeżeli pozwany przyznał się do winy to od razy wydawano wyrok.

POSTĘPOWANIE DOWODOWE:
- najbardziej sformalizowana część procesu,
-prawo z góry określa wartość środków dowodowych -> legalna ocena dowodów
- miało znaczenie kto pierwszy przeprowadził dowód
- bliższość do dowodu miała zawsze strona wyżej usytuowana, w razie równej pozycji sędzia dawał pierwszeństwo dla strony mającej lepszy dowód ( według przepisów prawnych),
-HIERARCHIA DOWODÓW:

*dokumenty- sąd mógł sprawdzać autentyczność dokumentów,
*dowód ze świadków naocznych- a nie ze słyszenia, świadkowie składali przysięgę i uznawali winę
lub niewinność. Rota przysięgi musiała być wypowiedziana
bezbłędnie.
* wizje lokalne - oględziny- dokonywał tego woźny sądowy,
* przysięga własna stron-mogła być umawiana przez wspólprzysiężników, którzy zaświadczali,
że człowiek z którym przysięgają jest uczciwy. Formuły tych przysiąg są
dyktowane przez sąd.
* sądy boże - ordalia - charakterystyczne dla monarchii patrymonialnej, znane z księgi elbląskiej,
stosowane tylko w sprawach karnych. Próba zimnej lub gorącej wody,
gorącego żelaza, pojedynek.
WYDANIE WYOKU:
-ostatecznego, aż do 1523 nowej ustawy procesowej,
- do roku 1523 jedynym środkiem odwołania od wyroku było oskarżenie sędziego, co wiązało się z wpłatą wadium, które mogło przepaść,

*w monarchii stanowej dochodzi do zasad procedury sądowej zasada dyspozytywności -> strony mogą wyrazić wspólnie zgodę na uproszczenie postępowania, co zmniejszało formalizm. Z formalizmem walczy także praktyka sądowa- szczególnie w rotach przysięgłych ( jeżeli się pomylił to świadek był nieważny)-> sędziowie zaczynają być bardziej pobłażliwi, proszą o powtórzenie przysięgli,
- z czasem wzrasta rola dokumentów i świadków,
- od XVI w wchodzi zasada, że szlachcic osiadły może być pozwany tylko pozwem pisemnym,
- treść pozwu jest określona : oznaczenie sędziego i imię króla ( sądu orzekały w imieniu króla), imię i nazwisko pozwanego, powoda, określenie posiadłości, treść żałoby, formalne wezwanie, termin rozprawy, pieczęć urzędowa,
- pozew pisał pisarz sądowy na podstawie żałoby powoda. Pisarz przygotowywał pozew w 2 egzemplarzach ( 1 dla powoda, 2 dla pozwanego),
- pozew dostarczał woźny sądowy ( dla szlachcicach musiał być dostarczony w jego dobrach). Nie trzeba było dostarczyć pozwu osobiście. Pozew dla szlachcica nieosiadłego może być ustny, dostarczony tam gdzie się go znajdzie lub do parafii ( wtedy dostarczyć go musiał ksiądz),
-czas między dostarczeniem a 1 rokiem to minimum 1 tydzień.

ZMIANA W POSTĘPOWANIU EGZEKUCYJNYM W MONARCHII STANOWEJ:
- unormowane przez Statuty Kazimierza Wielkiego,
- dotychczasowe procedury uznano za nieuczciwe dla strony płacącej -> trzeba było od razu zapłacić. Jeżeli zobowiązany nie miał środków to mógł dać rękojmię. Jeżeli nie miał i nie mógł dać to sąd mógł wydać pozwanego związanego powodowi,
- jeżeli ktoś dał rękojmię, a nie zapłacił to sąd wysyłał do dóbr woźnego z pomocnikami, którzy grabili majątek dłużnika-> statuty wprowadziły nowe zasady i woźny szedł z 2 świadkami i tzw. CIĄŻĄ: „ciąż na Tobie x suma- płacisz czy nie?”. Jeżeli woźny nie dostał 3 razy kasy to 3 razy jeździł starosta. Jak nie dał dłużnik staroście to siłą mu zabierano.

PROCES ZIEMSKI W PRZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ:
- 1523 FORMULA PROCESSUS to kodeks postępowania sądowego,
- strony procesowe-> rozszerzenie grupy osób mających zdolność prawną- kobiety mogą same stawać
przed sądem,
-utrzymanie zastępstwa procesowego,
- rozwój zastępstwa UMOWNEO- 1543 zezwolenie na odpłatne wykonywanie zastępstwa procesowego -> powstaje zawodowa grupa PALESTRA,
PALESRA:
* patroni-samodzielni zastępcy zwani prokuratorami,
* dependenci- pomocnicy patronów,

PATRONI:
-każdy patron był przynależny do danego sądu ( nie mógł działać przed innym sądem),
- każdy patron był zaprzysiężony do danego sądu: oświadczał, ze będzie lojalny i ze nie bezie pobierał zbyt wysokich honorariów,
- z czasem w sądach pojawia się lista palestry- walka o miejsce, bo nie mogło być za dużo patronów, palestra była tylko dla szlachty, od XVIII w patronem w trybunale tylko szlachcic osiadły.,
-patrona strona wybierała samodzielnie,
-pojawiają się patroni dla ubogich ( wynagrodzenie płacone ze skarbu państwa),
- przymus posiadania patrona w sprawach karnych.

INSYGATOR KRÓLEWSKI:- 1557- urzędnik, który prowadził procesy w interesie monarchy

- pozwy pisane w języku polskim od II poł. XVI w,
- woźni sądowi zamieniają się w woźnych generalnych - powoływani przez króla,
-woźny nie tylko wręczał pozew ale go i odczytał,
-początek rozróżniania pozwów w sprawach cywilnych i karnych,
-w sprawach cywilnych wartość przedmiotu sporu musi być napisana w pozwie tzw. TAKSA,
- od doręczenia pozwu do 1 terminu musi minąć od 1 do 4 tygodni,
- w pozwach oprócz koniecznych elementów pojawia się godzina,
- dla ważności pozwu relacja z doręczenia musiała być wpisana do ksiąg sądowych-> WOKANDA,
- TERMINY -> 2 termin jest ostateczny ( wcześniej 3),
-> w sprawach o zabójstwa szlachcica 1 termin ostateczny,
-> zmówienie stron w nieprzyjeżdżaniu na sprawę.


POSTĘPOWANIE ZAOCZNE:
- Jeżeli na ostatecznym terminie pozwany się nie stawił to sąd wydawał wyrok zgodny z roszczeniem powoda,
- proces niestronny, kondemnata- wyrok zaoczny,
- kondemnata cechowała się innym postępowaniem egzekucyjnym , 2 lub 3 kondemnaty mają taki sam skutek jak zwykły wyrok w praktyce.


ŚRODKI PRAWNE OD WYRKÓW:
a) APELACJA- pojawia się pod wpływem prawa miejskiego i kanonicznego, od 123, Apelację należało
złożyć natychmiast po publikacji wyroku. Wtedy sędzia, który ogłaszać wyrok dawał
stronom 3 dni na złożenie pism procesowych tzw. KONTROWERSJI- uzasadnienie
złożenia apelacji. Potem sędzia przesyłał wszystkie akta do sądu apelacyjnego
* do 1578 -> do sądu monarszego
* od 1578 -> do Trybunału Koronnego
-złożenie apelacji wstrzymywało egzekucję,
- 1 termin ostateczny przy apelacji,
- sąd apelacyjny może zmienić wyrok lub odrzucić apelację (rzadko do ponownego
rozeznania).

b) MOCJA- skarga przeciwko sędziemu z zarzutem ,że wydał on wyrok nieuczciwy, skarga ta nie
wstrzymuje egzekucji, dlatego stała się martwą literą prawa.

c) GRAVAMEN- skarga na sędziego, że odmówił apelacji. Długi termin - 1 rok, 6 tyg. Jeżeli przegrał
sędzia to płacił karę pieniężną i tracił cześć. Jeżeli przegrał powód to płacił karę
pieniężną na rzecz sędziego.

d) MALE OBTENDUM- od 1588, skarga przeciwko wyrokowi zaocznemu, najpóźniej w toku
postępowania egzekucyjnego, wstrzymywała postępowanie egzekucyjne,
podstawą skargi był zarzut podstępnego wyłudzenia wyroku. Sąd wyższy odrzucał
skargę albo uchylał wyrok i do ponownego rozpatrzenia.

e) WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA- XVI/ XVII w - tylko w razie znalezienia dokumentów, o których
strona nie mogła wiedzieć przy pierwszych postępowaniu.

POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE:
- jeżeli ktoś dobrowolnie nie wypełni wyroku sądu to rozpoczyna się postępowanie egzekucyjne,
- wykonują je tylko Starostowie i podległe im urzędy grodzkie - wcześniej woźni sądowi,
- starosta mógł przystąpić w terminie do 3 lat i 3 miesięcy od wydania wyroku, potem przedawnienie,
- 2 formy egzekucji:
1.wobec posesjonatów - z majątku ( 3-krotna ciąża, potem RUMACJA- egzekucja siłą, nawet
pospolite ruszenie tzw. zajazd).
2.wobec gołoty- osobista.

ZMIANY W MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ:
- wyraźne różnice między postępowaniem w sprawach karnych i cywilnych - 1789r-> posiłkowe oskarżenie INSTGATORA SĄDOWEGO, gdy schwytany na gorącym uczynku zabójstwa sprawca nie jest ścigany przez rodzinę,
INSYGATOR NARODOWY- przy sądzie sejmowym, sprawcy przeciwko państwu,
- instygatorzy działali na polecenie rządu lub osoby, która doniosła o czynie,
- instygator prowadzi postępowanie wstępne, wydaje wniosek o ukaranie,
ale postępowanie dochodowe już przed sądem,
- obok procesu skargowego pojawiają sie elementy procesu inkwizycyjnego, bo postępowanie wstępne robił instygator a postępowanie dowodowe sędzia,
- zniesienie tortur 1776- ustawa o sądach sejmowych,
- sądy w postępowaniu dochodowym mają się posługiwać dokumentami, świadkami naocznymi i nowość: EKSPERTYZY-zawodowe, np. medyczne,
- do skazania kogokolwiek potrzeba 2 naocznych świadków,
- nie można nikogo skazać na podstawie tylko domniemania.

---